SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
35
воситалар қидириб топишдан иборат. Бундан ташқари, асл нусха мазмунини
бошқа тилда беришнинг мавжуд бир нечта имкониятлари орасида энг
муқобил ва мувофиқ вариантини танлаш ҳам адекват таржиманинг асосий
талабларидан бири ҳисобланади. Ана шу муқобил тил воситаларини қиди-
риб топиш ва мувофиқ вариант танлаш ижодий характерга эга бўлиб,
таржима қилувчи киши, яъни таржимондан онгли меҳнатни талаб этади.
Тилнинг ифодавийлиги билан чамбарчас боғлиқ бўлган ижтимоий-сиёсий
адабиётлар таржимасида ҳам муайян бадиий-ижодий масалаларни ечишга
тўғри келади. Бу таржимондан адабий маҳоратни талаб қилади. Бундай
таржима санъат жумласига киради”
1
.
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, Ҳалдун Танернинг “Изниклик лайлак”
асари ўзбек тилига П.Кенжаева ва рус тилига Н.Пирвердян томонидан улкан
маҳорат билан таржима қилинган бўлиб, таржималарда Танерга хос бадиий
жозиба, таъсирчанлик каби хусусиятлар тўла сақланган ҳолда ўзбек ва рус
китобхонига етказиб берилган. Турк ижодкорининг “Катердаги тўрт киши”
ҳикояси ҳам Н.Голубева томонидан усталик билан таржима қилинган. Русча
матнда учраган баъзи ғализликларга қарамай, таржимани умуман олганда,
муваффақиятли деб баҳолаш мумкин. Таржимонлар аслиятдаги сифатлаш,
ўхшатиш, тасвирий ифода ҳамда ибораларни ўз ўрнига қўя олган; сўзлар-
нинг бадиий, услубий, миллий ва эстетик вазифасини ҳисобга олганлар.
АБДУЛЛАЕВА ДИЛАФРУЗ
Таянч докторант, ТДШУ
Ғада ас-Самман ва Зулфия Қуролбой қизи ҳикояларида
руҳият тасвирининг муштараклиги ва ўзига хослиги
Аннотация. Замонавий араб ва ўзбек адабиётининг кўзга кўринган вакиллари Ғада ас-
Самман ва Зулфия Қуролбой қизи ижодида ҳозирги кун адабиётшунослик майдонида ўта
долзарб бўлиб бораётган психологик тасвир ва услуб йўналиши кенг китобхонлар оммаси
ҳамда адабиётшунослар томонидан алоҳида диққат-эътибор марказида бўлиб келмоқда.
Бу икки адибанинг насри, хусусан, ҳикоячилиги турли ижтимоий-сиёсий вазиятлар
муҳити ва воқелигида яратилганлиги билан характерлидир. Мазкур мақолада Ғада
асСамман ҳамда Зулфия Қуролбой қизи ҳикояларида психологизм ва психологик таҳлил
масаласи ҳамда икки адиба ижодидаги ўзаро муштаракликлар тадқиқ этилган. Унда
адибалар услубидаги ўхшашликлар ҳамда психологик таҳлилининг ички монолог, нутқий
характеристика, психологик портрет, галлюцинация, туш каби воситаларидан
фойдаланиш ва қаҳрамон ички оламини очиб бериш маҳорати очиб берилган.
Ёзувчи Ғада асСамман ва Зулфия Қуролбой қизи ҳам ўз ижодида ички нутқ – ички
реплика, ички диалог, ички монолог (монолог-муҳокама, монолог-хотира, монолог-мулоҳа-
1
Елўқ С., Кенжаева П. Кутилмаган меҳмон. Akademnashr, 2011. 149-б.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
36
за), нутқий характеристика, портрет, такрор сўзлар, галлюцинация, пауза воситаси каби
психологик таҳлил воситаларидан моҳирона фойдаланиб, психологик ва магик реализм
унсурлари билан бойитилган насрий асарлар яратиб келмоқдалар. Хусусан, улар ижодида
психологик тасвир воситалари, ички нутқ ва ички монолог концептининг воқеланиши
муҳим аҳамият касб этади. Турли мамлакатларда яшаб ижод қилган, ўзаро алоқалари ва
таъсири мавжуд бўлмаган икки адиба ижодидаги ўхшаш ғоялар, муаллиф мақсадининг
уйғунлиги, жамиятдаги воқеликларга муносабатидаги муштаракликлар, автор услуби-
даги уйғунлик Ғада ас-Самман ва Зулфия Қуролбой қизининг ўз замонасининг ижтимоий
муаммоларини шахсий муаммо даражасида тасвирлай олган, замонавий адабий
жараёнларда маълум бир силжиш, юксалишга таъсир кўрсатган ижодкорлар сафига
киришини далиллайди.
Таянч сўз ва иборалар: Бадиий психологизм, бадиий образ, руҳият, психологик
таҳлил, психологик реализм, магик реализм, ички монолог, нутқий характеристика,
психологик портрет, галлюцинация.
Аннотация. В произведениях видных представителей современной арабской и
узбекской литературы Гада ас-Самман и Зульфии Куролбой кизи психологический
образ и стиль, весьма актуальный в области литературы на сегодняшный день,
находится в центре внимания широкого круга читателей и литературных критиков.
Проза этих двух писателей, в частности, характеризуется тем, что их рассказы
создаются в среде и реальности разных общественно-политических ситуаций. В
данной статье рассматриваются вопросы психологизма и психологического анализа в
рассказах Гада ас Самман и Зульфии Куролбой кизи, а также общие черты
произведений двух писателей. Выявляется сходство стиля писателей, а также
возможность использования инструментов психологического анализа, таких как
внутренний монолог, речевая характеристика, психологический портрет, галлюцина-
ции, сновидения, которые раскрывают внутренний мир главного героя.
Писатели Гада ас Самман и Зульфия Куролбой кизи включают в свое творчество
также элементы психологического анализа, такие как внутренняя речь - внутренняя
реплика, внутренний диалог, внутренний монолог (монолог-дискуссия, монолог-память,
монолог-размышление), речевые характеристики, портрет, повторение, галлюцинации,
умело используя свои инструменты, создают прозаические произведения, обогащенные
элементами психологического и магического реализма. В частности, важную роль в их
творчестве играют изображение психологических образов, внутренней речи, концепция
внутреннего монолога. Схожие идеи в произведениях Гады ас-Самман и Зульфии
Куролбой кизи, живших и осуществлявших творческую деятельность в разных странах,
не имеющих связи и взаимного влияния, но имеющих близость авторского отношения к
событиям в обществе, авторского стиля доказывают, что их можно отнести к
писателям, которые оказали определенное воздействие на современный литературный
процесс, способствовали его подъему.
Опорные слова и выражения: художественный психологизм, художественный
образ, психологический анализ, психологический реализм, магический реализм, внут-
ренний монолог, речевая характеристика, психологический портрет, галлюцинация.
Abstract. In the works of prominent representatives of modern Arabic and Uzbek
literature, Gad al-Samman and Zulfiya Kurolboy kizi, the psychological image and style,
which is very relevant in the field of literature today, is in the center of attention of a wide
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
37
range of readers and literary critics. The prose of these two writers, in particular, is
characterized by the fact that their stories are created in the environment and reality of
different socio-political situations. This article discusses the issues of psychologism and
psychological analysis in the stories of Gada as Samman and Zulfiya Kurolboy kyzy, as
well as the common features of the works of the two writers. The similarity of the style of
writers is revealed, as well as the possibility of using tools of psychological analysis, such
as internal monologue, speech characteristics, psychological portrait, hallucinations,
dreams, reveals the inner world of the protagonist.
The writers Gada as Samman and Zulfiya Kurolboy kizi also include psychological
analysis in their work, such as inner speech - inner replica, inner dialogue, inner
monologue (monologue-discussion, monologue-memory, monologue-reflection), speech
characteristics, portrait, repetition, hallucinations, skillfully using their tools, create
prose works enriched with elements of psychological and magical realism. In particular,
the depiction of psychological images, inner speech, and the concept of inner monologue
play an important role in their work. Similar ideas in the works of two writers who lived
and worked in different countries, having no connection and influence, the harmony of
the author's intention, commonality in society, the harmony of the author's style ¬ Gada
al-Samman and the daughter of Zulfiya Kurolba, a certain shift in literary processes
proves that he was one of the creators who influenced the rise.
Keywords and expressions: Artistic psychologism, artistic image, psychological analysis,
psychological realism, magical realism, internal monologue, speech characteristic,
psychological portrait, hallucination.
Ғада ас-Самман ҳамда Зулфия Қуролбой қизи ижодини қиёсий тадқиқ
этар эканмиз, уларнинг яна бир қатор муштарак жиҳатларига гувоҳ бўламиз.
Иккала адиба асарларнинг бош ғояси – Инсон ва жамият бўлиб, унда зид-
диятлар инсон ва инсон, инсон ва жамият, шунингдек, инсон ва замон/макон
кўринишларида юзага келади. Уларнинг асарлари айнан халқчиллиги ва
гуманизми билан китобхон эътиборини ўзига тортади. Муаллифлар оддий
одамлар ҳаётидаги мураккаб вазиятлар ва оғир синовларни истиора, ташбеҳ,
ўхшатиш ҳамда мажоз ёрдамида баён қилиб, воқеаларни янада таъсирли ва
аниқ қилиб ифода қилиб, асар бадииятини оширса, ички нутқ – ички диалог,
ички реплика, ички монолог, жумладан монолог-хотира, монолог-мулоҳаза,
монолог-мушоҳада, портрет, нутқий характеристика, пауза воситаси, такрор
сўзлар орқали психологик тасвирни кучайтириб, персонаж руҳий оламига
саёҳат қилади. Иккала адиба баёнчилик услубидаги муштараклик, шунинг-
дек, улар асарларидаги рамзийлик ва мажоз орқали маънони кучайтириш,
фалсафийлик ва инсон экзистенцияси масалаларида ҳам намоён бўлади.
Мазкур иккала ёзувчи аёл ижодкор бўлгани сабаб, уларнинг деярли барча
асарлари аёллар мавзусига бағишланади. Улар ҳаётнинг турли мураккаб
вазиятларини бошдан кечираётган аёллар хусусида фикр юритади. Ғада ас-
Самман ва Зулфия Қуролбой қизи аёл образлари оддий инсонлар бўлиб,
улар ўзининг Шарқ аёлларига хос бўлган матонати, сабр-бардоши, ақл-
заковати билан ажралиб туради. Ғада ас-Самман ва Зулфия Қуролбой қизи
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
38
яратган образларни бирлаштириб турувчи асосий ғоя бу ўзликни сақлаб
қолиш ғояси бўлиб, улар ўз қаҳрамонлари орқали ҳар қандай оғир ва мурак-
каб ҳаётий вазиятда ҳам инсон ўз аслига қарши чиқмаслиги кераклигини
тарғиб қилади.
Ғада ас-Самман ва Зулфия Қуролбой қизининг психологик ҳикояларида
биз аёл образининг турли қиёфаларини учратар эканмиз, улар орасида “она”,
“бефарзанд аёл”, “зиёли аёл”, “ёлғиз аёл” каби образлар алоҳида ўрин эгал-
лайди. Шунингдек, аёлларнинг оила қобиғидан чиқиб, жамиятда ўз ўрнини
топиши, уларнинг мамлакат ижтимоий ҳаёт и билан қадамма-қадам
ҳаракатланаётгани тасвирлайдилар.
Адибалар ижодида Шарқ жамиятида алоҳида аҳамият касб этувчи оила
институти масаласи ҳам кўтарилган бўлиб, Ғада ас-Самман қаҳрамонлари ҳам,
Зулфия Қуролбой қизининг яратган образлари ҳам ўз хатти-ҳаракатлари билан
оилапарварлик, оила муқаддасилиги, оилани сақлаб қолиш каби масалаларни
илгари суради. Оила қурмаган ва ёлғизлик азобини бошдан ўтказаётган
персонажлар эса, оила сари талпинади. Ғада ас-Самманнинг “Мушук овози”
ҳикоясидаги Яфа, “Ўзга бир совуқ оқшом” ҳикоясидаги Фотима/Тима образ-
лари, “Деразамдан мўраларди тонг” ҳикоясидаги Она, “Охирги қуш қўриқчи-
лари” ҳикоясидаги рассом аёл образлари, Зулфия Қуролбой қизининг “Ҳилола”
ҳикоясидаги Ҳилола, “Ёзсиз йил” ҳикоясидаги Собир, «Тўхтаб қолган вақт
суратлари” ҳикоясидаги Малика, “Изтироб” ҳикоясидаги Фазилат каби образ-
лар турли ҳаёт ий зиддиятлар ва қарама-қаршиликларга қарамасдан оилани
сақлаб қолиш, оила қуриш каби ғояларни сингдиради.
Иккала муаллиф асарларида оила мавзуси билан бир қаторда, Шарқ
жамияти учун долзарб бўлган масалалардан яна бири – оилавий муносабатлар
ҳам ўз ифодасини топган бўлиб, унда авлодлар ўртасидаги зиддиятлар, ўзаро
қарама-қаршиликлар, Шарқ менталитетига хос бўлган ўзаро ҳурмат ўз
ифодасини топиб, мазкур муносабатлар ва воқеалар баёнида адибалар келин,
қайнона, қайнота, овсин, совчи каби этнофолклористик образларни тасвирла-
ган. (Ғада ас-Самман ва Зулфия Қуролбой қизининг аёл образлари ва уларнинг
руҳияти масаласи диссертациянинг 3-бобида батафсил таҳлилга олинади.)
Иккала адиба ижодини бадиийлик нуқтаи назаридан тадқиқ этсак, албат-
та уларнинг баёнчилик услубидаги ўзаро муштаракликни эътироф этишимиз
лозим. Ҳар иккала адибанинг баёнчилик услубида воқеликни ҳикоячи-пер-
сонаж тилидан сўзлаб бериш етакчилик қилади. Мазкур адибалар қаламига
мансуб психологик ҳикоялардаги ҳикоячи-персонажлар аксарият ҳолларда
воқеа-ҳодисаларнинг хронологик кетма-кетлигини бузиб, рестоспектив сю-
жет типида тасвирлайди. Шунингдек, асардаги психологик таҳлилни кучай-
тириш, айрим ҳолларда эса ҳис-туйғунинг биринчи планга чиқиши натижа-
сида сюжет типи мураккаб кўриниш олиб, бу ҳолларда рестоспектив сюжет
консентрик ҳамда ассоциатив сюжет типлари билан қоришиқ тарзда келади.
Масалан, Ғада ас-Самманнинг “Мушук овози”, “Ўзга бир совуқ оқшом”,
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
39
“Мушук бошини олиш”, Зулфия Қуролбой қизининг “Қадимий қўшиқ”,
“Кўланка”, “Бойвучча” ҳикоялари шулар жумласидандир.
Адибалар услубидаги ўхшашликнинг яна бир қизиқ жиҳати, бу матнни
оддий ва курсив шрифтлар, қавс белгилари билан ажратган холда, матн
ўйини услубидан фойдаланишдир. Ғада ас-Самман услубининг ўзига хос
жиҳати шундаки, у асар матнида бугунги кун ва ўтмишни оддий шрифт ва
қавс ичига олинган тўқ бўёқли курсив шрифт орқали ажратади. Бу усул
адибанинг барча насрий асарлари (роман ва ҳикоялар)да учрайди ва
муаллиф услубининг ажралмас қисми ҳисобланади. Адибанинг барча асар-
ларида муаллиф билан ҳикоячи персонаж образи уйғунлашиб кетади, барча
ҳикоялари хотира билан боғлиқ бўлиб, матнда ҳеч қандай огоҳлантиришсиз
қаҳрамон ўтмишига қайтилади. Монолог-хотира жойларини матнда тўқ қора
қилиб қавс ичида ажратиб ёзиш билан чегаранилади.
Ретроспектив сюжет – (ўтмишга қайтиш) –бунда воқеалар бир бошдан,
бирин-кетин ҳикоя қилинмайди, балки воқеалар маълум жойидан тўхтатиб
қўйилиб, унинг ўтмишига, олдинги воқеаларга мурожаат қилинади. Баъзи
асарлар умуман ана шундай орқага қайтишга асосланса, айрим асарларда
вақти-вақти билан воқеалар ва қаҳрамонларни ўтмишига қайтиб турилади”.
1
Адиба ўз услубида ретроспектив сюжетдан фойдаланиб, асарларида
қаҳрамон психологик ҳолати тасвирини кучайтиради, чунки “ретроспектив
сюжет қаҳрамонларни мураккаб ҳолатга солиб қўйиб, уларни олдинги
тақдирига қайтаради, қаҳрамоннинг ҳозирги ҳолатига тушиб қолишига
сабаб бўлган шароитларни баён этади. Бу эса ўз навбатида персонажларнинг
аҳвол-руҳиятига, характери ҳамда келажагини ҳам тасаввур қилишга имкон
беради. Ретроспектив сюжет эндиликда персонажнинг олдинги ҳаёт ини
бериш воситасидан уларнинг ички дунёсини таҳлил қилиш воситасига
айланиб қолди”.
2
)
فوس :تسمه .اًدبأ اهنم ررحتأ لا نأ دوأ .ككابش يفف ةوشنب طبختأ ...كردص ىلإ يتددش ليحر ةليل
تفأ
!كدق
(
3
(Кетадиган куним мени бағрингга босдинг... Сенинг бўйингдан нафас
олардим. Бағрингдан ҳеч қачон бўшатмаслигингни истардим. Аста
пичирладинг: Сени йўқотаяпман!)
Ғада ас-Самман ҳикояларида ретроспектив сюжетдан моҳирона фойдала-
ниб, персонажлар ички дунёси, психологияси, воқеалар мазмуни ва ривожи-
ни очишга, шунингдек, психологик таҳлилни кучайтиришга эришади.
Шунингдек, Ғада ас-Самман қаҳрамонларининг айрим ички нутқ (моно-
лог, реплика, диалог)лари ҳам қавс ичига олинган холда тўқ курсив шрифтда
ҳавола этилади.
صي ...
...اهتايتف نم اهنابش زييمت ّىلع بع
1
Раҳимов З. Романда сюжет қурилиши. Ўзбек тили ва адабиёти, №6, 2002. Б.52.
2
Сақимов А. Ўзбек романи поэтикаси. Фил.фан.док. илм.д.о. Т., 1993. б. 323.
3
Ўша асар. Б.29.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
40
يف لجرلا لاز ام ...قاطت لا ةثنخم تارظنل و ،ليوط رعش لجرل ،ىنبعري ندنل يف ديدجلا ليجلا اذه(
لجرلا وه هنا ىلع اهلماعي لاز ام ...اًدلص ىدلاب
(
...
1
Менга йигитлар билан қизларни фарқлаб олиш қийин бўлди...
(Лондоннинг бу янги авлоди мени ҳайратга солади, йигитларнинг сочлари
узун, нигоҳлари эса, аёлларники каби, чидаб бўлмайди)...
Зулфия Қуролбой қизи асарлари эса услуб жиҳатидан бирмунча фарқ
қилади. Масалан, “Қадимий қўшиқ” ҳикояси матнида ҳам курсив матнлар
қўштирноқ ичида ҳавола этилади. Ҳикоя фольклоризм элементларига йўғ-
рилган холда, магик реализм услубида тақдим этилади. Муаллиф баёнчи-
ликда матн ўйинидан фойдаланиб, матнни курсив ва оддий шрифтларга
ажратади оддий шрифтда реал ҳаёт тасвири берилса, курсив шрифтда реал
оламга параллел бўлган ғайритабиий олам вакиллари суҳбати берилади.
Ҳикояда диалог эгаларининг ким эканлиги тилга олинмаган, уларнинг
суҳбатлари эса матнга ҳеч қандай огоҳлантиришсиз кириб келади.
Мазкур ҳикоя ғайритабиий воқеалар баёнига бағишланган, ҳикоя
қаҳрамонлари Султонмурод ва Шоҳсанам бир-бирини қаттиқ севади, лекин
Абдураҳмон эшон қизга ўзидаги ғайритабиий кучларни ишлатиб (дам солиб)
уйланиб олади. Бу никоҳ узоққа бормайди, ёши бир жойга борган Эшон кўп
йил ўтмай оламдан ўтади, Шоҳсанам бева қолади. Аммо жувон Эшоннинг
вафотидан кейин ҳам “бандиликдан” озод бўлолмайди, юрак хуружидан тў-
сатдан вафот этади. Шоҳсанамнинг унинг руҳи бу ёруғ оламдан, Султонму-
роднинг ёнидан кетолмайди. Йигитнинг шуурида ғайритабиий ўзгаришлар
содир бўла бошлайди: ёмғир тагида сайр қилиб келади аммо уст-боши қуп-
қуруқ бўлади, аввалига Шоҳсанамнинг руҳи билан кўришиб, суҳбатлашиб
юради, кейинчалик қишлоқда вафот этган бошқа кишиларнинг руҳлари билан
ҳам кўришади. Шунда Эшоннинг руҳи Султонмуродни ҳам “ос-ос” дардига
дучор этиб, суицид сари бошлайди, аммо Шоҳсанамнинг руҳи уни бу ишдан
қайтаради. Султонмурод тамомила ақлдан озиб, телба бўлиб қолади. Бу
воқеани параллел оламдан кузатиб турган курсив матни диалоглари
эгаларининг суҳбати билан ҳикояга якун ясалади:
— Ё тавба, мен илгари ҳам бундай воқеага гувоҳ бўлгандим.
— Қачон?
— Миллион йил аввал…
2
Ҳикоя ўқувчини ўйлашга, жумбоқли саволларга ўзи жавоб қидиришга
ундайди параллел дунё диалоглари соҳиблари ким? Руҳлар? Фаришталар? Ё
жинлар олами вакилларими? Фикримизча, ёзувчи бу саволни атайин очиқ
қолдирган. Бу каби персонажлар Миллий адабиётимиз, хусусан, фольклори-
мизда кўп учрайди ва руҳ-арвоҳ, фаришта, жин, ажина, алвасти ва уларнинг
ўз олами мавжуд. Адиба Зулфия Қуролбой қизи ўз асарида келтирилган
1
.35 .ص -.1966 ،نا
ّمسلا داغ تاروشنم ،توريب .)ءابرغلا ليل( ءاوملا .ناّمسلا داغ
2
Зулфия Қуролбой қизи. Қадимий қўшиқ. Ҳикоялар.Т.: 2012. Б 125.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
41
ғайритабиий образларни ҳар бир ўқувчи ўзи яратишини, тасаввурида пайдо
қилишини, хаёлан уларни мавжудлигини ҳис қилишини истаган. Зеро,
ижодкорнинг ижод психологияси ҳам шунда намоён бўлади у яратган образ
саҳифа сатрларидан ўқувчи онгига кўчиб ўтиб, ўз ҳаётини бошлайди.
Қавс ичида берилган жумлалар Зулфия Қуролбой қизининг “Изтироб”
ҳикоясида ҳам учрайди, унда муаллиф ўзининг ички репликаларини қавс
ичига беркитиб кетади. Бундай жумлаларнинг асосий матн баёнига алоқаси
йўқ, аммо асар мазмунини очиб беришга хизмат қилади. (Қаранг, диссер-
тациянинг 2-боби, §1.)
Ғада ас-Самман ва Зулфия Қуролбой қизининг психологик ҳикояларининг
яна бир уйғунлик – бу персонаж руҳиятидаги инқироз паллаларидан адабий
галлюциянация психологик тасвир воситасидан фойдаланишдир. Галлюци-
нация – бу соф психологик ҳодиса бўлиб, Ф.М.Достоевский сўзи билан
айтганда, “Ўта мажруҳлик ҳодисасидирки, бу хасталик деярли кам учрайди.
Аммо ана шу кам учрайдиган ҳодисани ҳам баъзан адабий мақсадларда
фойдаланиш мумкин. Буни даҳо Ф.М.Достоевский ижоди ҳам тасдиқлайди
(Иван Карамазов, Лиза Хохлакова каби қаҳрамонлари психологиясида учрай-
ди).
1
Адабий галлюцинация бу адабий қаҳрамоннинг ўта драматик, трагик,
руҳий изтироблари ва шафқатсиз кечинмалари натижасидир.
ا بقرأ ترمتست اذامل ىردأ لا
اهلحاد و ،تاعاقفلا تانولابل
و اهشياع اًهوجو و اًهوجو ىرأ تنك
مئاب مف نم ىرخأ ةخفت مث اهتاراعشب خرصت ،ولعت ،صيصرلا ىلع راثانتت ،اهفرعأ مل اًهوجو و ،اهتخرع
ةحفص ىلع اهتامصب كرتت وأ ىهجو سمت نأ لبق تمصت اهلك ءىقفنت مث ،ىوحن اهلك ريطت و ،تانولابلا
.ىنيع
2
Билмайман нима сабабдан ёрилаётган шарларни диққат билан кузат-
дим, уларнинг ичида эса, мен чеҳраларни кўрардим, мен билан бирга яшаган
ва мен таниган чеҳралар, танимаган чеҳралар ҳам бор бўлиб, тротуар
бўйлаб ёйилмоқдалар, кўтариляптилар, ўз шиорларини бақириб айтмоқ-
далар, кейин эса, шар сотувчи оғзидан яна бир бор пуфлади ва уларнинг бари
мен томон учиб келди, кейин эса мени юзимга тегиб улгурмасданоқ ёки
кўзим ўнгида ўз изини қолдирмасданоқ аста ёриладилар.
Ғада ас-Самман ўз насрий асарларида галлюциянасидан маҳорат билан
фойдаланиб, ушбу психологик тасвир воситаси орқали қаҳрамон руҳияти-
даги ўта кучли инқироз палласини тасвирлаб беради. Пауза воситаси орқали
эса ёзувчи қаҳрамон руҳий ҳолати тасвирини янада очиқ акс эттиради.
لوهذم ةفئاخ ريسأ ..نيحراص نوفتهي
لوقأ قيفصتلا و خارصلا ىلاعتي ،ة
نع ثحبأ ةنطاوم انأ" :مهل
ةحبسم تابحب رثعتاأ مث ،ضكرأ مث ،ىنلكأتل بعلملا ىلا دسلأا نولخدي مث ،كحضلا ىلاعتي ."مكلثم ،نيقي
...مدلل ىشطعلا اهبلاخم دوسلاا بشنت ...ريهامجلا فاته ...تاعاقفلاك ىرخلأا ولت ةدحاو ،ىقفنت )ةطورفم(
رجفنا
..!كحضأ ،كحضأ ،كحضأ ،ةلحاض
3
1
Шодиев Н.Т. Абдулла Қаҳҳорнинг психологик маҳорати. Фил.ф.д. дисс. Т., 1974. Б.180
2
140 .ص .1966 ،نا
ّمسلا ةداغ تاروشنم ،توريب .ةدراب ىرخأ ةيسمأ .ءابرغلا ليل .ناّمسلا ةداغ
3
Ўша асар.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
42
Ҳамон бақириб бонг уришарди... Астасекин қўрқув билан ўтиб бораман,
ҳайқириқ ва олқишлар баландлашарди, мен уларга дедим: “Мен ўз яқин-
ларини излаётган фуқароман, худди сизлар каби”. Кулги кўтарилди, кейин
эса улар стадионга мени еб қўйиши учун қора махлуқни олиб кирдилар, кейин
эса мен қочдим, сўнгра (сочилиб ётган) тасбеҳ доналарига қоқилдим, улар
худди шарлар каби биринкетин ёриларди... Жамият ҳайқириғи... ва мана
махлуқ ўзининг қонга ташна тирноқларини санчаяпти... Кулгудан ёрилаёз-
дим, кулаяпман, кулаяпман, кулаяпман!...
Муаллиф персонажнинг ўткир психологик ҳолатини очиб беришда
рамзлардан ҳам фойдаланиб, фикримизча “шар” рамзи орқали асар қаҳрамо-
нининг ушалмаган орзулари ифодаламоқчи бўлса, “махлуқ” эса уни кеми-
раётган ёлғизлик деб тасвирлаган.
Зулфия Қуролбой қизи ижодида ҳам галлюцинация ҳодисасидан ёзувчи ўз
бадиий мақсадини ўқувчига етказиб беришда фойдаланганини кўрамиз.
Масалан, “Ёзсиз йил” ҳикоясининг бош қаҳрамонларидан Собирнинг шун-
доғам соғлигини емираётган дарди – ишқ ҳижрони таъсирида уни “тўкиб
қўяди”. У севиклиси Марвариднинг янги йил байрамида қайтаман деган
сўзларига чин дилдан ишонади, гарчи унинг тафаккури бундай бўлиши мумкин
эмаслигини билсада, янги йил кечасига қадар интизорлик билан кутади. Дарди
бедавога йўлиққан Собирни шу интизорлик бу дунёда ушлаб тургандай гўё.
Ойнага термилганча кўз ёшини тутолмай, елкалари силкиниб йиғлаётган ўғил
ва шу тобдаги онанинг ҳолатини адиба шу қадар моҳирона тасвирлайдики, “бу
жумлаларни қаламга тушириш чоғи муаллифнинг қўли титраб турганини
баралла ҳис этасиз. Бундай тиғиз санъаткорона чизилган лавҳаларни шарҳлаш
қийин, ҳар қандай шарҳ унинг асл жозибасини, сеҳрли руҳини тушириб
юбориши мумкин. Энг муҳими, ҳикоянавис персонажларни ана шундай
мушкул вазиятдан эсон-омон олиб ўтади. Бу энди чин санъатнинг мўжизаси. ”
1
Қаҳрамон руҳиятидаги психологик кульминация – авж нуқтада ҳикоя-
навис адабий галлюцинация воситасида унинг ички туйғуларини маҳоратли
рассом мисоли чизади.
Собир гўё бир дақиқа ҳам ухламаган, алаҳсираган одамдек кўзларини
катта-катта очиб онасига қараб ётарди.
— Чанқадингми, болам?..
— Чанқадим, лекин қайнатилган гуруч сувини ичмайман энди.
— Нега?..
— Ҳеч бўлмаса, тўйимда гуруч сувини тиқиштирманг, эна!
— Тўй…
— Ҳа, тўйим бўляпти! Сиз нега тўйга чиқмаяпсиз, эна? Ҳамма ҳовлининг
чангини чиқариб ўйинга тушиб ётибди-ку.
2
1
Умарали Норматов. “Қалбдаги беназир зиё”. ―Ёшлик, 2010. 5-сон, Б 8.
2
Зулфия Қуролбой қизи. “Ўлим ҳеч нарса эмас”. Ҳикоялар.Т.: 2012. Б 150.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
43
Адабиётшунос олим Умарали Норматов таъбири билан айтганда, “мав-
жуд ҳаётда амалга ошмаган висол ҳаёт-мамот юзма-юз келган дамларда,
кечинмалар жазаваси авжида хаёлда, тасаввурда содир бўлади. Машраб
қисматини ёдга солувчи ошиқ йигит тақдирида мўъжиза рўй беради, гўё
Машраб янглиғ аршнинг кунгурасида ёр висолига эришади.”
1
Собирнинг паймонаси яқин қолганини ҳам ёзувчи галлюцинаци орқали
аён қилади – унинг кўзига марҳум отасининг руҳи кўринади.
— Эна, анов киши ким? — ётган ерида кўзи билан эшик томонга ишора
қилади Собир. — Қачондан бери менга тикилиб турибди…
— У ерда ҳеч ким йўқ, болам, — дейди Бувгул хола юраги орқага тортиб.
— Яхшилаб қаранг, ана, қараб турибди-ку менга!
— Чарчадинг, болам, бироз мизғиб оласанми?
— Аввал анови бу ердан кетсин!.. Ие, мен уни нотаниш бир одам десам,
отам экан-ку! Қаранг, эна, отам келди. Уйга киринг, демайсизми?
Дастурхон ёзмайсизми? Нега жим қараб турибсиз, эна? Ахир отам келди!
— Майли, отангга ўзим қарайман. Сен мизғиб ол, бир пас, кейин…
— Нега айтганимни қилмайсиз, эна? Отангга ўзинг қара, деганингизми
бу?! Қарамасангиз қараманг, ўзим… — Собир туришга интилди.
— Жон болам… — Бувгул хола ўғлининг елкасидан тутиб ўрнига
ётқизди, аммо Собир яна туришга ҳаракат қилиб юлқина бошлади. — Жон
болам, жойингга ёт… Отангга ўзим қарайман, дедим-ку… Сен пича мизғиб
олгин, илтимос…
— Эна, энажон… — муштдай кампирга қаршилик қилгулик ҳоли қолма-
ган Собир ўзини ёстиққа ташлаб, йиғлай бошлади энди. — Нега вақтида
айтганимни қилмадингиз, эна? Отам аразлаб кетиб қолди! Энди тўйни
отамсиз ўтказамизми? Отамсиз ўтказамизми тўйни?..
2
Дарди кундан кун оғирлашаётган, ҳижрон изтиробларидан толиққан
Собир руҳиятида дам-бадам алаҳсираш – руҳият инқирози давом этади.
Бошқа бир кун, ярим кечаси Бувгул хола Собирнинг ваҳимали
қичқириғидан юраги ёрилгудай бўлиб уйғонди.
— Эна, анови жулдур кийимли хотинни ҳайданг! Устимга бостириб келяпти,
ҳайданг, ҳайданг, деяпман! — дея ётган ерида тўлғониб қичқирарди Собир.
3
Узоқ давом этган жисмоний ва руҳий азоблардан кейин Собир вафот этади.
Ҳикоянавис йигитнинг жисмоний ва руҳий азобларини шу қадар маҳорат
билан тасвирлайдики, ўқувчи беихтиёр Собирнинг дардини ҳис қилади, азоб
чекади. Айниқса, Собирнинг онаси Бувгул холанинг ҳар бир ҳаракати, ҳар бир
сўзи китобхонда шуурида гоҳ титроқ уйғотса, гоҳ кўз ёш чақиради.
Ғада ас-Самман ва Зулфия Қуролбой қизи ижодини қиёслар эканмиз, улар
яратган ҳикоялар марказида иродали ва кучли шахс характерни кўрамиз.
1
Умарали Норматов. “Қалбдаги беназир зиё”. ―Ёшлик, 2010. 5-сон, Б 8.
2
Зулфия Қуролбой қизи. “Ўлим ҳеч нарса эмас”. Ҳикоялар.Т.: 2012. Б 150.
3
Ўша асар. Б 150.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
44
Адибалар яратган характерлар галереяси эса ўз навбатида ҳаёт синовларини
енгиб ўтиш учун мақбул ва тўғри йўлни излаётган, шу билан бирга ўзлигига
содиқ қолаётган образлардан таркиб топган. Уларнинг кўпчилиги бугунги кун
қаҳрамони деган эътирофга муносиб десак, муболаға бўлмайди. Ҳар иккала
ёзувчи ҳам ўзининг ғоя ва мақсадларини ана шу характернинг руҳий оламини
очиш, ички кечинмалари, дарду оламларини тасвирлаш орқали ўз ўқувчисига
етказиб беришга уринади. Адибалар ҳикояларидаги мавзу кўлами турлича
бўлса-да, лекин уларнинг бари бир ғояга олиб келади, яъни инсон учун оила,
меҳрнинг қадри беқиёслигига ва ёлғизлик ҳар қандай кучли инсонни ҳам
синдиришга қодирлиги кўрсатилади. Ўзликни сақлаб қолиш ғояси иккала
муаллиф ижодида ҳам етакчи ўринда. Ғада ас-Самман ва Зулфия Қуролбой
қизи психологик ҳикояларида тасвирланган мураккаб вазиятлар, тақдир
синовлари асар қаҳрамонларини қанчалар синамасин, улар ўзлигини сақлаб
қолади. Ҳаётнинг энг қора кунларини бошдан кечираётган бўлсалар-да, яхши
кунларга умид билан яшайдилар, ўқувчини ҳам шунга чорлайди. Ҳикоялардаги
сюжет қурилиши эса воқеликлар ривожи, конфликт ва кульминацион авж
нуқтанинг ретроспектив, концентрик ва ассоциатив усулларда қоришиқ
берилиши, композицион воситалар портрет, ички нутқ шаклларидан ички
реплика, ички диалог, ички монолог (монолог-хотира, монолог муҳокама,
монолог-мушоҳада), деталь ва бошқаларни қўллашдаги муштаракликлар,
айниқса, хотимасиз якунланган ҳикоялар Ғада ас-Самман ва Зулфия Қуролбой
қизи ижодини қиёслашда алоҳида аҳамият касб этади.
Муаллифлар оддий одамлар ҳаётидаги мураккаб вазиятлар ва оғир синов-
ларни истиора, ташбеҳ, ўхшатиш ҳамда мажоз ёрдамида баён қилиб, воқеаларни
янада таъсирли ва аниқ қилиб ифода қилиб, асар бадииятини оширса, ички нутқ
– ички диалог, ички реплика, ички монолог, жумладан монолог-хотира, монолог-
мулоҳаза, монолог-мушоҳада, портрет, нутқий характеристика, пауза воситаси,
такрор сўзлар орқали психологик тасвирни кучайтириб, персонаж руҳий оламига
саёҳат қилади. Иккала адиба баёнчилик услубидаги муштараклик, шунингдек,
улар асарларидаги рамзийлик ва мажоз орқали маънони кучайтириш, фалса-
фийлик ва инсон экзистенцияси масалаларида ҳам намоён бўлади. Ғада ас-
Самман ва Зулфия Қуролбой қизи услубига хос бўлган воқеа-ҳодисаларни
ҳикоячи-персонаж тилидан баён қилиш ўз навбатидан бадиий асарда ички
монолог ва нутқий характеристика ажралмас бирлик сифатида қўлланилган.
Иккала адиба ҳикояларида қаҳрамон психологияси, ички кечинмалари ва руҳий
изтироблари ички монолог, хотира монологи, пауза воситаси каби психологик
таҳлил элементларидан унумли фойдаланилиб, бадиий тасвир воситаларидан
истиора, ташбеҳ, муқобала, мажоз каби санъатлар ёрдамида янада бойитилган ва
маъно жиҳатдан чуқурлаштирилган, ўқувчи эътиборига вазиятнинг аниқлиги ва
воқеалар таъсири кучайтирилган.
