SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
116
РИСКУЛОВ ШАХЖАХОН
Таянч докторант, ТДШУ
Биринчи инглиз
-
афғон урушидан сўнг
Афғонистонни бирлаштириш сиёсати
Аннотация. Мазкур мақолада биринчи инглиз-афғон (1838-1842) урушидан сўнг
ҳокимият тепасига қайтган Дўст Муҳаммаднинг мамлакатни бирлаштириш
сиёсатини олиб боришга ҳаракат қилиши, унинг Афғонистонни марказлашган
давлатга айлантириш, ҳокимиятни қайта қуриш ва уни ислоҳ қилиш йўлида барча
сиёсий ҳаракатларни бошидан бошлашга тўғри келганлиги, урушдан сўнг Афғонис-
тоннинг иқтисодий ва сиёсий аҳволи жуда оғир аҳволга тушиб қолганлиги, бир неча
йиллик шиддатли урушнинг оқибатлари кўплаб инсонларнинг қурбон бўлишига ва у сиз
ҳам қашшоқ бўлган мамлакатнинг иқтисодий ҳаётига жиддий путур етказганлиги,
Амир Дўст Муҳаммаднинг мамлакат ичида тинчлик ва осойишталикни ўрнатишга
ҳаракат қилганлиги ёритилади.
Таянч сўз ва иборалар: Афғонистон, Дўст Муҳаммад, Ҳирот, Қандаҳор, Панжоб,
Эрон, Кўхандил, Ғулом Хайдархон.
Аннотация. В статъе рассматриваются проведения вернувшийся к власти после
первой англо-афганской войныДост Мухаммаддом политику объединения Афганистана,
превращения страны в централизованное государство, восстановлению власти и её
реформированию, экономическое и политическое ситуация в Афганистане после войны,
последствия унесенных много жизнейнескольких лет интенсивной войны и серьезное
повреждение экономическую жизнь бедной страны, попытка Амир Дост Мухаммада
установить мири стабильность.
Опорные слова и выражения: Афганистан, Дост Муҳаммед, Герат, Кандагар,
Пэнжаб, Иран, Кухэндил, Гулям Хайдархан.
Abstract. The article argues that Dost Muhammad, who returned to power after the first Anglo-
Afghan war, should pursue a policy of unification, starting all political efforts to turn the country into a
centralized state, rebuilding power, and reforming it. The economic and political situation in
Afghanistan after the war was very difficult. Tried to establish peace.
Keywords and expressions: Afghanistan, Wakhan, Kafiristan, A.E.Snesarev, B.L.Tageev,
D.V.Potyata, Gerirod, Khazars.
Биринчи инглиз-афғон (1838-1842) урушидан сўнг Ҳокимият тепасига
қайтган Дўст Муҳаммад эҳтиёткорлик ва қатьият билан мамлакатни
бирлаштириш сиёсатини олиб боришга ҳаракат қилди. У Афғонистонни
марказлашган давлатга айлантириш, ҳокимиятни қайта қуриш ва уни ислоҳ
қилиш йўлида барча сиёсий ҳаракатларни бошидан бошлаши керак эди.
Урушдан сўнг Афғонистоннинг иқтисодий ва сиёсий аҳволи жуда оғир эди.
Бир неча йиллик шиддатли урушнинг оқибатлари шу қадар фалокатли
бўлдики, кўплаб инсонларнинг қурбон бўлишига ва усиз ҳам қашшоқ бўлган
мамлакатнинг иқтисодий ҳаётига жиддий путур етказди. Замондош афғон
тарихчиси Риштиянинг таькидлашича Британия агрессиясидан сўнг
мамлакат ва халқ учун биринчи навбатда тинчлик, халқ хўжалиги ва
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
117
иқтисодиётни тиклаш зарур эди. Буни англаган амир Дўст Муҳаммад
мамлакат ичида тинчлик ва осойишталикни ўрнатишга ҳаракат қилди
1
.
Амир Дўст Муҳаммаднинг ҳокимиятни қайта тиклаш ҳаракатлари осон
кечмади, унинг учун кўп вақт ва куч сарфлади. Мамлакат маркази
ҳисобланган Қобул шаҳри уруш мобайнида жиддий зарар кўрган эди.
Бунинг устига афғон қабилалари марказий ҳокимиятга ҳеч қандай солиқ
тўламас, Бунинг оқибатида амир ғазнаси бўшаб қолган, давлатнинг
маьмурий бошқарув тизими парокандаликка юз тутган эди. Амир Дўст
Муҳаммадга хизмат қилган кўплаб олдинги амалдорлар ва мансабдорлар
вафот этган, инглизларга ва Шужоул Мулкка хизмат қилган кишиларга
Амир ишонмас эди
2
. Шу сабабли давлат бошқарув органлари, шаҳар ва
вилоятларга амир ўз ўғилларини тайинлайди, масалан Амир Мухаммад
Афзаль-хонни Зурмат ва Каттавозга, Шер Алихон Куррамга, Мухаммед
Аьзамхон Лугарга, Мухаммад Аминхон Кўхистонга, Ғулом Хайдархон
Ғазни вилоятларига ҳоким қилиб тайинлайди
3
. Дўст Муҳаммаднинг
ўғилларининг ичида инглиз босқинчиларига қарши озодлик курашчиси
сифатида халқ орасида обрў эьтиборга эгаси Муҳаммад Акбар-хон эди.
Амир уни тахт вориси сифатида кўрарди, бироқ уни расман тахт вориси
сифатида эьлон қилмайди бунинг сабаби инглизлар томонидан унга
нисбатан бўлиши мумкин бўлган хавф эди
4
. Дўст Муҳаммад Кобулга
қайтганидан сўнг Акбар-хонни вазир эьтиб тайинлайди, бироз вақтдан сўнг
эса уни Афғонистоннинг йирик вилояти саналадиган Жалолободга хукмдор
қилиб юборади. Амир Дўст Муҳаммад ўғли Акбар-хонни мамлакатнинг
айрим ҳудудларидаги қабилалар исёнини бостириш учун ҳарбий экспедиция
ва солиқларни йиғиш ва бошқа мақсадларни амалга ошириш вазифасини
юклайди. Акбар-хон ўзига юклатилган шу каби топшириқларни бажариш
чоғида кутилмаганда беьтоб бўлиб қолади, натижада 1846 йил ўттиз ёшида
вафот этади
5 6
. Айрим маълумотларга кўра Акбар-хоннинг ҳинд табиби
1
Риштия С.К., Афганистан в X I X веке. – М., 1958. – С. 228. [Rishtiya S.K., Afghanistan v
XIX veke. –M., 1958. - S. 228.] [Rishtiya S.K., Afghanistan in the XIX century. – M., 1958. - P.
228.].
2
В.М.Массон, В.А.Ромодин, История Афганистана, М., 1965, с.219. [V.M.Masson,
V.A.Romodin, Istoriya Afganistana, M., 1965, s.219.]. [V.M.Masson, V.A.Romodin, History of
Afghanistan, M, 1965, p. 219.].
3
Файз Мухаммед Катиб Хазара. Сираджат-таварих, – Кабул, 1915. – С. 200. [Fayz
Muxammed Katib Xazara. Sirajat-tavarih. – Kabul, 1915. – S. 200.]. [Fayz Muxammed Katib
Xazara. Sirajat-tavarih. – Kabul, 1915. – S. 200.].
4
Риштия, Афганистан в X I X веке, стр. 233. Rishtiya, Afganistan v X I X veke, str. 233.
[Rishtiya, Afghanistan in the X I X century, p. 233.].
5
В.М.Массон, В.А.Ромодин, История Афганистана, М., 1965, с.221. [V.M.Masson,
V.A.Romodin, Istoriya Afganistana, M., 1965, s.221.]. [V.M.Masson, V.A.Romodin, History of
Afghanistan, M, 1965, p. 221.].
6
Сираджат-таварих, 201. [Sirajat-tavarih, 200.]. [Sirajat-tavarih, 200.].
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
118
унинг таьомига олмос заррасини қўшиб уни ҳалок қилади
1
. Охирги
йилларда Акбар-хон Қандахорни бўйсундиришга ҳаракат қиларди. Аммо
Дўст Муҳаммад Қандаҳор ҳукмдори Кўхендил ва Англия билан бўлиши
мумкин бўладиган ҳарбий тўқнашувдан ташвишланиши натижасида ота-
ўғил орасида сўнги пайтларда бироз кескинлик юзага келган эди
2
. Бу вақтга
келиб Дўст Муҳаммад ҳокимияти замонавий Афғонистоннинг тўртдан бир
қисмини эгаллаган эди. Қандахорни эндиликда Кўхандил Эрондан
муҳожирликдан қайтган акаси билан мустақил бошқарарди, Хирот эса 1842
йилда Камрон вафотидан сўнг амирнинг собиқ вазири Ёр Муҳаммад-хон қўл
остида эди
3
.
Мамлакатни бирлаштириш сиёсатини олиб боришда Дўст Муҳаммад
армияни қайта тузишга киришди. Натижада У қайтадан шакллантирилган
қўшинни қурол аслаҳа ва тайёргарлигини кучайтирди. Дўст Муҳаммад
қўшинининг катта қисми отлиқ аскарлардан ташкил топган бўлиб, уларнинг
сони 12 мингдан зиёдни ташкил этар, пиёдалар эса узун стволли пилта
милтиқлар билан қуролланган бўлиб, ҳатто бу қуроллар инглиз
милтиқларига қараганда узоқроққа отар эди. Ушбу милтиқлар сифати
шаҳзода Акбар-хон кўрсатмалари натижасида яхшиланилади, яьни шахсан
унинг ўзи ушбу милтиқларнинг ясалишини кузатиб борган. 1847 йилда Дўст
Муҳаммад қўшинни қайта ташкил этгандан сўнг гилзай хонининг хатарли
бўлган қўзғолонини бостиради. Кейинчалик амир полки Амударёнинг чап
соҳилидаги ерлар учун бўлган жангларда ўзбек хонликларига қарши
муваффақиятли ҳаракат қилади
4
.
1843- йилда Ост-Индия компанияси Синд ўлкасини босиб олади. Шундан
сўнг 1845-1846 йилда бошланган биринчи инглиз-сикх урушида Ост-Индия
компанияси Панжоб устидан ҳам ўз назоратини ўрнатади. Бу урушдан сўнг
Сикх давлати ҳудуди жуда ҳам қисқариб кетади ва унинг мустақиллиги
номигагина бўлиб амалда уни Лахор шаҳрида жойлашган инглиз резиденти
бошқарарди
5
. Инглиз мустамлакачилик сиёсатини олиб борувчи ҳукмрон
1
В.М.Массон, В.А.Ромодин, История Афганистана, М., 1965, с.221. [V.M.Masson,
V.A.Romodin, Istoriya Afganistana, M., 1965, s.221.]. [V.M.Masson, V.A.Romodin, History of
Afghanistan, M, 1965, p. 221.].
2
В.М.Массон, В.А.Ромодин, История Афганистана, М., 1965, с.221. [V.M.Masson,
V.A.Romodin, Istoriya Afganistana, M., 1965, s.221.]. [V.M.Masson, V.A.Romodin, History of
Afghanistan, M, 1965, p. 221.].
3
В.М.Массон, В.А.Ромодин, История Афганистана, М., 1965, с.221. [V.M.Masson,
V.A.Romodin, Istoriya Afganistana, M., 1965, s.221.]. [V.M.Masson, V.A.Romodin, History of
Afghanistan, M, 1965, p. 221.].
4
В.М.Массон, В.А.Ромодин, История Афганистана, М., 1965, с.221. [V.M.Masson,
V.A.Romodin, Istoriya Afganistana, M., 1965, s.221.]. [V.M.Masson, V.A.Romodin, History of
Afghanistan, M, 1965, p. 221.].
5
В.М.Массон, В.А.Ромодин, История Афганистана, М., 1965, с.221. [V.M.Masson,
V.A.Romodin, Istoriya Afganistana, M., 1965, s.221.]. [V.M.Masson, V.A.Romodin, History of
Afghanistan, M, 1965, p. 221.].
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
119
доира вакиллари Панжобни бутунлай босиб олиш учун тайёргарлик кўра
бошлайди ва натижада 1848 йил ноябрь ойида Ост-Индия компанияси
қўшини уруш эьлон қилмасдан сикхлар чегарасини кесиб ўтади, шу тариқа
иккинчи инглиз-сикх уруши бошланади
1
ва инглизлар 1849 йилда Панжобни
босиб олади..
Дўст Муҳаммад ва унинг атрофидагиларга шимоли-ғарбий Ҳиндистонда
инглизларнинг навбатдаги агрессияси Афғонистонга қанчалик таҳдид
солишэҳтимоли албатта кундек равшан эди.Шунинг учун ҳам Афғонистон
амири сикҳлар билан узоқ йиллардан буён давом этиб келаётган адоватга
барҳам беришга биринчи навбатда Пешоварни қайтариб олиш умидида улар
билан иттифоқ тузишга келишиб олади.
1848-йил охирида амир Дўст Муҳаммад Ҳазар вилоятининг сикх ҳокими
Чаттар Сингх инглизларга қарши курашда унга ҳарбий ёрдам бериш
ҳақидаги илтимосига жавобан у билан битим тузади.Афғонистон амири
Чаттар Сингхга ёрдам бериш учун қўшин жўнатишга ваъда беради ва
бунинг учун сикхлар Пешовор вилоятини унга қайтариб беришга келишиб
олишади.Сикхлар билан шартнома тузилгандан кейин Дўст Муҳаммад
қўшинлари Пешовар вилоятига кириб келди. Амир сикҳларга ёрдамга афғон
отлиқ аскарлар бўлинмасини юборади. Аммо бу юборилган ёрдам кучлари
сикҳларга ёрдам бермади. 1849 йил февраль ойида Ост-Индия компанияси
аскарлари Гуджорот шаҳрида бўлиб ўтган жангда сикҳлар қўшинига ҳал
қилувчи зарбани беради ва шу тариқа Панжоб ишғол қилинади. 1849 йил
март ойида Ҳиндистон генерал-губернатори Ж
еймс Эндрю Дальхузи
томонидан
Панжоб Британия империяси мустамлакаси ҳисобланган
Ҳиндистон таркибига кирганлиги тўғрисида эьлон қилади
2
. Панжобнинг
аннексия қилинганлиги шарафига қиролича Виктория томонидан Ж
еймс
Эндрю Дальхузига маркиз унвони берилади.
Дўст Муҳаммад Пешавор учун инглизлар билан бўлган жангларда
нафақат Пешаворни балки унга яқин ҳудудларда яшайдиган афғон
қабилаларини инглизлар ихтиёрига топшириб чекинишга мажбур бўлади.
Дўст Муҳаммад шарқ ва жанубий-шарқдамуваффақиятли ҳаракатлар
қилишдан умидини узган ҳолда у шимолда фаол сиёсат юритишга
ўтди.Шунинг учун амир Дўст Муҳаммад “Кичик Туркистонни” босиб олиш
мақсадида у ерга йирик ҳарбий экспедиция юборади. Амир бу ҳарбий
экспедицияни амалга ошириш учун учинчи ўғли Муҳаммад Акромхон
ихтиёрига кўп сонли қўшин ва қўшин таркибига кирувчи иккита пиёдалар
бўлинмаси, шунингдек дурроний, гилзай ва қизилбош қабилаларига тегишли
1
См. Н.И. Семенова, Государство сикхов. – М., 1958, -СС. 152, 153, 175. [Sm.
N.I.Semenova, Gosudarstvo sikxov. – M., 1958. – S. 152, 153, 175.]. [See N.I.Semenova. The
Sikh State. – M., 1958. – P. 152, 153, 175.].
2
https://ru.wikipedia.org/wiki/
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
120
отлиқ суворийлар бўлинмасини ҳам қўшиб беради
1
. Бу қўшин ўз йўлини
тўсишга уринган ўзбек ва туркман отрядлари қаршилигини енгиб, Балхга
яқинлашади ва шаҳарни қўлга киритади. Балх, Акче, Шибирғон, Андхуд,
Ҳулм, Сарипул ва Каттагандаги маҳаллий феодал ҳукмдорлар ўзларининг
мустақиллигини сақлаб қолиш мақсадида Муҳаммад Акромхонга турли
қиммат баҳо совғалар келтиради ва ўзларининг юртига қайтиб кетади. Аммо
шимолдаги маҳаллий феодаллар Амирга ҳар йили солиқ тўлаб туриш
мажбуриятини олади.
Шундай қилиб, афғон амирлари қўшинлари томонидан Амударёнинг чап
қирғоқларидаги ерларни эгаллаш учун узоқ давом этган урушлар
бошланади.Фатҳга Амударёнинг чап қирғоғида жойлашган кичик феодал
ҳукмдорларининг ўзаро адовати ва парчаланиши ёрдам берган, бироқ
маҳаллий аҳоли босқинчиларга қаттиқ қаршилик кўрсатган.Узоқ вақт
шимолда афғон амирлари ҳукмронлигининг асосий омили Балх, Мозори
Шариф, Акча ва Тошқўрғонда жойлашган амир қўшинлариэди.Ички
бошқарув маҳаллий ўзбек ва тожик феодаллари қўлида қолдирилди. ХIХ
асрнинг
50-йилларида
Дўст
Муҳаммад
мамлакат
шимолидаги
бўйсундирилган ҳудудларни янги тузилган вилоят яьни Афғонистон
Туркистони таркибига киритади ва унга катта ўғли Муҳаммад Афзалхонни
ҳукмдори этиб тайинлайди.Дўст Муҳаммаднинг шимолдаги тажовузкор
сиёсати Бухоро амирлиги билан узоқ давом этган ихтилофларга олиб
келди.Сабаби ҳозирги Афғонистоннинг шимоли яьний Амударёнинг чап
қирғоқлари ўтмишда Бухоро амирлигига қарашли бўлган. Шунингдек Дўст
Муҳаммад ва Эрон ўртасида ҳам зиддиятлар пайдо бўлган, чунки Шоҳ
ҳукумати фақатгина Ҳиротга даъво қилиб қолмай, Ҳиротнинг шимолий-
шарқий қисмини бўйсундиришга ва у ерда жойлашишга амалий жиҳатдан
ҳаракат қилган. 1837 йилда Эрон шохи Муҳаммад Ҳиротни эгаллаб олади.
Бу ҳодиса Англиянинг норозилигига сабаб бўлади ва Эрон қўшинларининг
Ҳирот ҳудудидан чиқиб кетишини талаб қилади ва инглиз флотини Форс
кўрфазига олиб киради. 1841 йил март ойида Эрон қўшинлари Ҳиротни тарк
этади. 1851 йилда Ҳирот ҳукмдори Ёр Муҳаммадхон вафот этади ва Ҳирот
учун қўшни Қандаҳор, Амир Дўст Муҳаммад, Эрон шохи ва Англия билан
кураш кечади. 1855 йилда Қандаҳорнинг Афғонистон таркибига кириши
билан Эрон қўшинлари Ҳиротни Афғонистон тажовузидан ҳимоя қилиш
баҳонаси билан Ҳиротга яна бостириб кирди. Бу эса Англиянинг Эронга
ҳужум қилиши учун сабаб бўлди. Шаҳарга инглиз артиллерияси ҳужуми
натижасида катта талофат етказилди. Ҳирот 1863 йилда Афғонистонга тўлиқ
қўшиб олинди.
1
Сираджат-таварих, 206. [Sirajat-tavarih, 206.]. [Sirajat-tavarih, 206.].
