SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
122
до Гибралтара, и вокруг Европы образовалось монгольское кольцо,
которому тогда не могла противостоять ни одна европейская армия
1
.
Вместе с тем, эта битва имела большое значение и для самого султана
Сайф ад-Дина Кутуза. Средневековый историк Кутб ад-Дин аль-Йуниний
пишет в своей книге «Зайл аль-мираати-з-заман» («Приложение к зеркалу
времени»), что Кутуз после победы над монголами сказал: «Я разбил
монголов и отомстил за своего дядю – Хорезмшаха»
2
.
Такова героическая и подчас трагическая судьба хорезмийцев,
оказавшихся на чужбине в 1220-1260 годах и выступивших на исторической
арене Ближнего Востока. Египетский народ считает Шаджарат ад-Дурр и
Сайф ад-Дина Кутуза своими национальными героями, их именами названы
улицы, им поставлены памятники, о них сняты кинофильмы и телесериалы,
им посвящены книги и исследования. Благодаря источникам их образ
закреплён в исторической памяти народа.
ИСҲОҚОВ МИРСОДИҚ
Тарих фанлари доктори, профессор, ТДШУ
Авеста
“Яcна” наски 27 ва 54
-
қўшиқлари талқинига доир
Аннотация. Мақола авесташуносликда кам эътибор берилган бир масалага
бағишланган. Маълумки, Ясна наски - Мазда Ясна динининг муҳим маросим ларида
ритмик оҳангларда қироат қилинадиган муқаддас матнлар йиғиндиси. Ясна
таркибида кўпчилик олимлар 28-34, 43-51, 53 қўшиқларни Заратуштра (Зардушт)
ижодига мансуб бадиҳалар деб ҳисоблашади. Ушбу мақола ўқувчи диққатини Ясна
наскининг 27- қўшиғига қаратади. Хусусан, бу қўшиқнинг 13, 14, 15- бандлари
“Гоҳлар”нинг махсус Кириш қисми эканини асослайди. Худди шу каби, Яснанинг 54-
банди ҳам “Гоҳлар” билан бевосита боғлиқ Хотима қисми эканини исбот қилади.
Бундан муаллиф шундай хулоса қиладики, “Гоҳлар” Авеста таркибига киритилишидан
аввал мустақил амал қилган пайғамбарона даъват сўзлари бўлган.
Таянч сўз ва иборалар: Авеста, Ясна, Заратуштра, Гоҳлар, Аша, драуга, дригу,
Ҳақ, Аҳура Мазда, Ахриман, Стеблин-Каменский, зардуштийлик, Мазда Ясна, эзгулик,
ёвузлик, пролог, эпилог.
Аннотация. Статья посвящается одному из малоизученных вопросов авестологии.
Известно, что наск (раздел) Ясна Авесты является собранием священных текстов,
которые читались (пелись) во время религиозных церемониях. Многие авторы 28-34, 43-
51, 53 песни Ясны считают экспромт творчеством самого пророка Зартуштры.
Между тем, в настоящей статье автор обращает внимание читателя на 27-песню
1
Нур ад-Дин Халил, Сайф ад-Дин Кутуз- кахир аль-мугул («Сайф ад-Дин Кутуз-
победитель монголов»). Александрия, 2005. С. 157.
2
Ал-Йунини Кутб ад-Дин Абу Фатх Муса ибн Мухаммад.Зайл мираат аз-
заман.Хайдарабад.Матбаъа мажлис даирати-маариф ал-Усманийа. 1954. Т. 1. С. 368-369.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
123
Ясны, в частности на её 13-15-ые строфы, которые явно доказывают их связь с
“Гатами” в качестве Введения к ним. Точно также, в статье доказывается факт, что
54-песня Ясны, является заключением (эпилогом) к Гатам. Из вышеизложенного
делается вывод о том, что “Гаты”, до включения их в состав Ясны, составляли
цельной, самостоятельно функцинировавшей пророческой проповедью.
Опорные слова и выражения: Авеста, Ясна, Заратуштра, Гаты, Аша, драуга, дригу,
Истина, Аҳура Мазда, Ахриман, Стеблин-Каменский, зороастризм, Мазда Ясна, добро,
зло, пролог, эпилог.
Abstract. This article devoted to insufficiently explored problem of avestology. It’s known that, nask
Yasna (part of Avesta) is a collrction of holy textes, which chanted during religion ceremonys. Tht many
authors cjnsiders, that 27-stanz (strophe) of Yasna is expromt creation of zoroastrizm’s Profet
Zaratkhustra. Meanwhile, the author of this article considered attention of rfs eaders on the 27-stanz of
Yasna, in particular on the 13-,14-, 15- it’s strof, which clearly indicated it’s relation with the Gathas
as introduction to their.
Keywords and expressions: Avesta, Yasna, Zaratushtra, Gathas, Asha, drauga, drigu,
truth, Ahura Mazda, Akhriman, Steblin-Kamensky, zoroastrizm, Mazda Yasna, well, evil,
prolog, epilog.
Авесташуносликда Мазда Ясна динининг асосчиси Зардуштнинг “Гоҳ”-
лар деб аталувчи 17 қўшиқдан иборат пайғамбарона бадиҳалари “Ясна”
наски таркибига киритилган ҳолда сақланиб қолган. Мутахассислар бу
шеърий бешлик ларни учликларнинг “Ясна” таркибига киритилганини
бахтли тасодифдек тушунишади. Чиндан ҳам “Гоҳ”лар зардуштийларнинг
энг эъзозли ибодат матнлари орасига, гўё йўқолиб кетишдан асраш
мақсадида муъбадлар томонидан жойлаштирилгандек
1
. Эътибор берилса,
“Гоҳ”лар 28-34, 43-51, ниҳоят, 53-боблар сифатида 72 боб “Ясна”нинг ўрта
қисмидан жой олгани ҳам бежиз эмасдек. Аслида эса, Зардушт “Гоҳ”лари
“Ясна”нинг зардуштийлик дини асосларини баён этувчи қисмлари билан
махсус уйғунлаштириб жойланган. Бунинг исботи шуки, “Ясна”нинг 27-боб,
13-15-бандлари Зардуштнинг ўзи томонидан ижод қилинган ва “Гоҳ”ларни
қироат қилиш олдидан ўқиладиган муқаддас Кириш дуолари бўлган.
Улардан 13-14-бандлари Авестанинг айни “Гоҳ”лари тили каби архаик
грамматик хусусиятларни акс эттирган. “Гоҳ”ларга Кириш бўлмиш ушбу
бандларнинг ўзбекчага маъно ўгирмаси қуйидагича:
27.13. Ҳақ – Ҳақиқат сарвари, Энг эзгу Эгам,
Нотавонларни йўлла эзгулик ишлар сари.
Сен Аҳура Мазда, ўзингсан Олий Ҳакам
2
.
Бу бандда Аҳура Мазданинг Ҳақиқат, Ҳақ, Улуғлик ва Олий ақл эгаси каби
энг олий сифатлари орқали мурожаат этилмоқда. Ибодат олдидан диндор уни
1
Гаты Заратуштры. Перевод с авестийского, вступительные статьи, комментарии и
приложения И.М. Стеблин-Каменского. Санкт-Петербург. – 2009. С. 34-37.
2
“Ясна”нинг 27-учликлари , 13-14 ва 15-ҳоитийларнинг, ҳамда қуйида берилган “Гоҳ”ларга
якуний дуо ҳисобланмиш 54-ҳоитийлар маъно ўгирмалари бизники –
М.И.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
124
эзгуликлар сари йўллашини сўрамоқда. Недирки, Аҳура Мазда Олий инстант
ва ҳар нарсага қодир эканига ишониш зардуштийлар учун имоннинг асоси
ҳисобланган. “Гоҳ”ларни тиловат қилишга ният қилган зардуштий ушбу дуо
орқали олий зотга ўзи ҳақидагина эмас, диндан огоҳ бўлмаган “нотавон,
бечоралар”ни ҳам ҳидоят йўлига чорлаш ҳақида ёлвормоқда.
Банднинг мазмуни доирасида авестача бир қатор махсус маъноли атамалар
ишлатилган. Масалан, “Ҳақ, Ҳақиқат” сўзлари орқали берганимиз тушунча
зардуштийларнинг энг муқаддас тушунчалари ҳисобланган. Бу сўз авестача
Аша,
тарихий архаик шакли
*
Арта
бўлиб, асл ўзак шакли ṚTA, луғавий маъноси
“Ҳақиқат”. Мажозий маънода эса, бу сўз ибтидода Аҳура Мазда томонидан
яратилган оламнинг азалий эзгу тартибини кўзда тутади. Авестада эзгу кучлар-
нинг
радлари
шаклида келади:
ашавон фалоннинг ради
ва ҳоказо. Зеро, Аҳура
Мазда эзгу Ҳақиқат мужассами ва у борлиқни ўзининг эзгу моҳиятига мувофиқ
азалий ва абадий эзгу этиб яратган, деган тушунча зардуштийликнинг эътиқод
асосларидан бири бўлган. Бу ақиданинг ҳақиқат эканини
рад
сўзи ўзида ифода
этади. Аҳура Мазданинг Ҳақлиги ва у яратган эзгу дунёнинг Ҳақиқатлигига
қарши
ёвузлик “Ёлғон”
сўзида мужассам деб ҳисобланган.
Ёвузлик зардуштийлар учун иккиламчи тушунчадир. Одамзод яхшини
ёмондан ажратиши, яхшилик йўлини танлаши учун қурби-қодирлиги чегара
билмас Аҳура Мазда ўзининг эзгу моҳиятига қарама-қарши Ахриманни
мутлақо йўқ қилиши мумкин бўлгани ҳолда бу ишни қилмайди.Барча
ёвузликларнинг ибтидоси ва манбаси Ахриманни одамзодни огоҳлантириш
учун ибрат қилиб борлиқ тубидаги зулмат қаъридаги ҳибсидан озод қилади.
Бу ҳодиса ҳам шунчаки Аҳура Мазданинг истаги эмас эди. Ахриманнинг
ҳибсдан қутулишига инсоннинг ўзини сабабчи қилди. Мутлақ эзгу қилиб
яратилган оламнинг Аҳура Мазда тайин этган ҳукмдори Йима Хшаятий
(Жамшид) 900 йил тахтда ўтиргач ғурурга берилди. Худоси ман этган ишга
бандаларни Муқаддас Эзгу ният фариштасининг ердаги тажаллиси Ҳўкизни
сўйиб, этини ейишга буюрди. Бу ҳодиса мутлақ эзгу оламнинг ёвузликлар
билан қоришувига сабаб бўлди. Энди инсон зиммасига эзгулик ва ёвузлик
ўртасида танлаш олдида муҳим масъулият юкланди. Ушбу икки йўл олдида
инсон фақат ва фақат эзгулик томонини танлаш учун масъул қилинди.
Аҳура Мазда бор дунёни Эзгу этиб яратган бўлса, Аҳриман ҳар бир
эзгуликка қарши ёвузликларнинг чексиз, сон-саноқсиз шаклларида ўзини
намоён этишда давом этади. Чунки Ахриман ёвузликнинг универсал моҳия-
тидир. У эзгуликка нисбатан бахиллик тимсоли. Унинг номи Анғ- “чиркин-
лик, ифлослик, нажосат”, -Хра- “қоронғилик, нурсизлик, зулмат”, -Майнйу
“фикр, ўй, ният” деган сўзларнинг ўзаклари бирикмасидир. Ахриманга
нисбат бериладиган “Ёвуз руҳ”(
Анхра Майнйу
) ибораси Аҳура Мазданинг
“Муқаддас руҳ” деб таржима қилинадиган сифати
Сипанд мийну
(Спента
Майнйу)га қарши қўйилади. Авеста Анхра Майнйунинг яхлит универсал
моҳиятини Аҳура Мазданинг Ҳақиқатига (Ашага) зид қўяди. Авестача
Ёлғон
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
125
Ахриманнинг барча ёвузликлари мужассами бўлиб, унинг универсал
моҳиятини зардуштийликнинг
Драуга
сўзи ифода этади.
Таҳлил этилаётган бандда “нотавонлар” деб таржима қилганимиз
авестача сўз
дригу
“оддий авом” деб изоҳланиши мумкин. Бироқ, бу сўзни
“харобҳол, шунчаки ризқини излаб, нафс учун сарсонлар”, деб тушуниш ҳам
мумкин. Чунки бунда “гадо,тиланчи, камбағал” каби асл луғавий маъно ҳам
бор
1
. Демак, Авестада
дригу
сўзидан руҳиятини имон билан бойитмаганлар
каби кўчма маънода фойдаланилган бўлиб, гўё бу каби буюк неъматдан
бебаҳра қолганларга ачиниш ифодаланган дейишга тўла асос бор. “Гоҳ”-
ларнинг русча таржима ва изоҳларида И.М. Стеблин-Каменский ушбу кўчма
маънога эътибор қаратмаган. Аксинча, олим
дригу
сўзида Зардуштнинг
назарида унинг “шафоатига, ҳидоятига муҳтож одамлар” маъноси бўлса
керак, деб тахмин билдиради халос
2
.
27.14. Ҳақиқат – Олий неъмат,
Ҳақ истаги, Ҳақ иродаси
Ҳақиқатдир Ҳақ ифодаси.
Бу мисралар зардуштийлик, Мазда Ясна динининг энг улуғ дуоси
ҳисобланиб, унинг номи биринчи мисра бошидаги икки сўз билан “Ашэм
ваҳу” деб аталади. Бу гўё ислом динидаги “Фотиҳа” сурасининг халқона “Ал
ҳамду” деб аталгани каби. Дуонинг биринчи сатри
Ашэм ваҳу ваҳиштам
асти
“Эзгулик эзгудир, энг эзгуликдан-да эзгу” демакдир. Бу айтимдан
Ашэм
сўзи юқорида кўрсатганимиз
Аша
(
Арта)
Аҳура Мазданинг “Ҳақи-
қат”, “Ҳақ” каби Олий сифатлари ҳамда оламнинг асл илоҳий эзгу тартиби
маъносига эга. Бу шунчаки тартиб ҳам эмас, балки бутун борлиқнинг
адолатли, оқилона мувозанати ҳамдир.
Зардуштийлик имоннинг барқарорлигини олам-жаҳоннинг эзгу асослари
бутунлиги учун кафолат даражасига кўтарган. Имон эса, инсон билангина
мавжуд. Шу сабабли зардуштийлик эзгулик ва ёвузлик ўртасида танлаш ва
эзгулик томонида бўлиш, ҳар қандай ёвузликни рад этишни инсон зимма-
сига ихтиёрий равишда юклаган. Оламнинг бутунлиги, унда эзгуликнинг
барқарорлигини, бир сўз билан айтганда, Аҳура Мазда яратган эзгу
борлиқда безаволликни сақлаш учун Инсонни масъул этган.
Эзгуликнинг ибтидоси Аҳура Мазда экан, унинг эзгулигини ўзи учун ибрат
қилиш бандалари учун фарз ҳисобланган. Бунда асли инсоннинг қалби доимо
яхшиликка интилишидек Ҳақиқат ифодаси мавжуд экани аён. Айни шу
туфайли зардуштий муъбадлари “Гоҳ”лар олдидан ўқиладиган икки банддан
иборат дуога қуйидаги сўзларни қўшиб айтишни жоиз деб билгандирлар. Буни
мутахассислар 27.15-банднинг тили аввалги икки банднинг тилига нисбатан
Авестанинг кенжа босқич тилига яқинлигида кўрадилар. Масалан, И.М.
1
Боголюбов М.Н. Авестийские тексты…
2
Гаты Заратуштры. Перевод с авестийского …Стеблин-Каменского. … - С. 160.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
126
Стеблин-Каменский ушбу 15-бандни Зардуштдан кейин муъбадлар томонидан
қўшилган, деб тахмин қилганида ҳақ эди, деб ўйлаймиз
1
:
27.15. Кимки намозида Аҳура Эзгу деса,
Сидқи дилин У билгай, тутгай эъзозда.
Олқишимиз Маздага баланд овозда!
Маздага сиғиниш билан боғлиқ маросимларда намозлик такбир, ҳамду
саноларни хоҳ ёлғиз, хоҳ жамоавий баралла овоз билан ижро этиш зардуш-
тийликда ибодат қоидаси ҳисобланган. Мазкур уч сатрли дуонинг сўнгги
мисрасидаги “баланд овозда” ибораси айни шу анъанага ишоратдир. Шу қоида-
нинг таъсирини Авестанинг кенжа босқич матнларидан “Яшт”ларда ҳар бир
нақарот охирида учратамиз. “Яшт”ларнинг ихчам (кўпинча 7 бўғинли) шеърий
тузилишида ушбу нақаротни авесташуносликда
рефрен
деб аташади
2
. Бандлар
охирида такрорийлиги сабабли аксари таржималарда уларни “рефрен” деб
эслатиб ўтишади, матнини эса такрорлашмайди. Одатда нақаротлар “Яшт”ларда
алқаб шарафланган маъбуд ёки маъбуданинг бирор эзгу хислати улуғлангач, шу
хислатнинг борлиги ибодатчи учун бахт, қувонч деб таъкидланади ва шунинг
шукронаси сифатида такрорланади. Алқов қайси маъбуд ёки маъбуда номига
келса, ушбу нақаротнинг бағишловида унинг номи қайд этилган бўлади:
Ардви Сура шундайин
Омадни берди унга.
Бу бахт учун намозим
Баралладир овозим.
Ҳамма вақт ҳақ йўлида
Йўллайман Ардви сенга
Савоб иш қилгувчига
Энг муносиб эҳсонлар.
Ажрин бермоқ – қўлида.
Савобин етказ менга
3
.
Худди шу каби “Қуёш алқови”нинг якуний дуосида бундай маъно
ўқилиши мумкин:
Бахту омад берсин деб,
Эҳсон этарман Хаома
Ибодатим Хуршедга.
Шарбатин сочиб ўтга.
Баралладир овозим,
Қуёшга топинурман
Бағишларман намозим
Аҳура Мазда Вали
1
Гаты Заратуштры… С. 36.
2
Брагинский И.С. Из истории таджикско-персидской литературы. М.: -1972(“Обон Яшт”дан
таржима намуналарига қаранг) .
3
Маънони тўлиқроқ очиш учун парчани кенгроқ ажратдик.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
127
Отлари учқур зотга
Деб тан олган зотга.
Шу каби нақаротларни “Яшт” ларнинг барчасида учратишимиз мумкин.
Демак, “Гоҳ”ларнинг олдидан ва кетидан ўқиладиган дуолар асли Зардушт
давридан қолган анънадир. “Гоҳ”лар эса, “Ясна” таркибида тасодифан эмас,
балки бу наскнинг ибодат расмиятига хизмат қилиш хусусиятидан келиб чиқиб
жойлаштирилган. Бу фикрнинг тасдиғини “Ясна”нинг 54-ҳоитисидаги якунлов
дуоси мазмунида ҳам кўришимиз мумкин
1
. Дуо сўзлари И.М. Стеблин-
Каменскийнинг фикрича орийларнинг қабила худоларидан бири Арйаманга
мурожаатдан бошланган. Бу қабилавий маъбуднинг эсланиши бежиз эмас.
Зеро, Авестада унга бағишланган алоҳида мақтов дуо борлиги бир неча
ўринларда эслатилган. Авесташунос олим Ҳошим Ризонинг икки жилдлик
тадқиқотига илова қилинган “Исмлар фихристи”да бу дуонинг тўлиқ номи
“Арйанам ишйаҳ” учраган саҳифалар рўйхати келтирилган. Булар мазкур
нашрнинг 215, 522, 525, 710, 729, 733-саҳифаларидир
2
. Масалан, ойнинг ўттиз
кунидан ҳар бирининг шаънига ўқиладиган “Сиҳрўзаки кўчек” номли дуолар
туркумининг 2-сида бундай дейилган: “Ордубиҳишт”, зеботарин амэшосипанд,
намози “Арйаман ишйаҳ”и тавонои Мазда офарида ... неки фарохдидгоҳи
Мазда офарида ашавон”. Яъни, бу дуода Арйаман Мазда яратган ва ўзига
шерик қилган маъбудлар(язадлар) қаторида тан олинган ва унинг сифати
маъносида яна қайта Мазда яратган иборасини такрорлаб, сўнгра ашавон
сифати қўшилган. Ашавонлик мартабаси зардуштийликда Аҳура Маздани
Олий илоҳий зот дея, буни Ҳақ ва Ҳақиқат дея ўзи учун қатъий қилган ҳар бир
инсонга хос ҳисобланган. Бу ўринда эса, ашавонлик маъбуд мақомидаги
теологик субъектга нисбатан қўлланган:
3
Севикли Арйаман, тезроқ келақол,
Зардушт қавмларига келтиргил нажот.
Эзгу ўй, имоним ҳаққи, бандангга
Аҳурадан ато ажру мукофот,
Шараф-ла муносиб бергил охират.
Ясна 54-ҳоитийсининг 2-банди ибодатнинг қабул бўлишини сўраб,
“Ахура Мазда кимга намоз йўллашни фарз қилган бўлса” ўшаларга намозим
ниёз бўлсин, деган маънода намозхон илтижо қилади: “Суюкли Арйаманга,
Буюк ва қудратли, енгилмас Ҳақнинг Ҳақлигига, муқаддас ва
Ҳукмдорларнинг ҳукмдори имонли “Гоҳ”ларга, борлиқнинг энг биринчи
фарзи Ибодатнинг алқовларига олқишларим бўлсин”. Шу каби дуо ва
илтижолардан кейин матнда яна бир барқарор дуо формуласи – “Ибодатим
1
Гаты Заратуштры… -С .161.
2
Avesta. The ancient Iranian himns. translated& annotated by Jalil Doostkhah. Mаrvarid publ-s.
Tehron. -1991. -1205 pages(Ушбу нашр форс тилида).
3
Авестада кўпинча у ёки бу ҳоитий, фрагард,карде ва бошқа қисмлар ашавон, яъни
“имонли, Ҳақ тарафида тургувчи” каби сўзлар билан шахслаштириб берилади.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
128
бахшида Аҳура Мазда лойиқ, дея тан олган зотга”
1
жумласи билан
“Гоҳ”ларни куйлаш охирига етади.
Хулоса ўрнида: “Гоҳ”лар зардуштийлик, Мазда Ясна дини моҳиятини
чуқур талқин қилишга қаратилган “Ясна” наскининг қисмларини Зардушт
томонидан яратилган назарий асослар билан янада бойитишни кўзда тутиб
махсус жойлаштирилган. “Гоҳ”ларнинг кириш ва якунлаш дуолари ибодат
ва бошқа маросимларга янада жиддий тус бериб, намозхон ашавонларнинг
руҳларини илоҳий зот билан улар орқали боғланишига ишонган.
АХУНДЖАНОВ ЭРКИН
Тарих фанлари доктори, профессор, ТДШУ
Ўрта Осиё халқлари этник тарихи
(Л.Н.Гумилев этногенез назариясининг асосий қоидаларини
қадимги ва ўрта асрлар Ўрта Осиё халқлари этногенезига
татбиқ қилиш тажрибаси)
Ҳар қандай тадқиқотнинг яхлитлигини таъминлашга интилиш лозим,
унда ҳар бир жараён ва илмий муаммо бошидан охиригача мантиқан тўлиқ
кўриб чиқилиши даркор.
Л.Н.Гумилев
Этнослар, уларнинг тиллари ва давлатчилигининг ривожланиш жараён-
ларини “этнос” тушунчасини аниқлаштиришдан ва унинг ривожланишидаги
айрим қонуниятларни қайд этишдан бошлаш мақсадга мувофиқ бўлади.
Ҳозирги даврга келиб, этносларни англаш, таърифлаш ва ўрганишда иккита
турли хил йўналиш шаклланди. Биринчи йўналиш бу масалаларни ҳал
қилишда анъанавий ёндашувдан келиб чиқадики, унга кўра ҳаракат (ривож-
ланиш) этносларнинг юзага келиши ва шаклланиши босқичларида мавжуд
бўлади. “Этногенез” тушунчаси айнан мана шу йўналишда изоҳланади: яъни
тузилиш жараёни тугагач, этнос қандайдир бир абадий қотиб қолган ва
кейинчалик ривожланиши керак бўлмаган константага айланади. У
эгаллаган географик макондаги мавжудлик вақт даврини белгиламаймиз. Бу
йўналиш тарафдорлари этнос деганда, истиқомат қилган макони, тили,
1
Ушбу формулани “Яшт” наскида маъбудлар шаънига айтилган алқовларда ҳам нақоротлар
кетидан жойлаштириб борилганини кузатиш мумкин: “намоз йўллаймиз унга, Аҳура Мазда
савоб деб, намоз буюрган зотга”; “Аҳура Мазда савобга сазовор этган зотга йўллайлик
намозимиз”, “Эзгу ўй, эзгу сўз, эзгу амаллар билан, Чин ҳақиқатни ёқлаб, Аҳура Мазда
лойиқ, деб айтган ўшал зотга Бахшида намозимиз” ва б. Қаранг: Авеста.Яшт китоби.
Тошкент, “Шарқ”. – 2001. – Б. 26, 37, 71, 82 ва б.
