SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
14
тили
нуқтаи
назаридан
келиб
чиқиб
,
барча
ЯҲОТга
хос
этимологик
маълу
-
мотларни
бериб
ўтган
.
Бироқ
бошқа
ҳинд
тилшуносларидан
,
жумладан
,
У
.
Тиварий
,
Д
.
Варма
,
К
.
Гурулар
фикрларидан
фарқли
равишда
,
у
сон
сўз
туркумига
хос
морфологик
хусусиятларни
шакл
жиҳатдан
,
яъни
товушлар
-
нинг
ўзгаришига
асосий
диққат
-
эътиборни
қаратган
.
У
.
Тиварий
ҳамда
Д
.
Вармалар
фақат
ҳиндий
тилигадаги
соннинг
барча
маъно
турларини
эти
-
мологик
жиҳатдан
таҳлил
қилиб
,
бирликларни
мураккаб
сонлар
билан
би
-
рикканда
қандай
шаклга
ўзгариш
хусусиятларини
ҳам
морфологик
жиҳатдан
кўрсатганлар
.
Шунингдек
,
У
.
Тиварий
ва
Д
.
Вармалар
сонларни
маъно
жи
-
ҳатдан
турли
хил
сон
турларига
тақсимлаганлар
.
К
.
Гуру
эса
,
асосан
,
умумий
маълумотларни
келтирган
ва
сонларнинг
этимологиясига
ўрин
ажратмаган
.
Таъкидлаш
лозимки
,
сонга
оид
турли
хил
ҳинд
грамматик
анъаналарида
,
хусусан
,
К
.
Гурунинг
таъбирича
,
одатда
сон
-
лар
учун
,
сифат
сўз
туркуми
кўламидаги
“
сон
сифатлари
”
деган
атама
қўлла
-
нилади
.
Бундай
атамани
айнан
К
.
Гуру
асарида
учратиш
мумкин
.
Маълумот
-
лардан
англашилишича
,
ҳинд
тилшунос
олимлари
сонлардаги
товушларнинг
фонетик
ўзгаришига
ва
уларнинг
этимологик
жиҳатларига
асосий
диққат
-
эътиборни
қаратганлар
.
КАРИМОВ
АКРАМДЖАН
Филология
фанлари
номзоди
,
доцент
,
ТошДШИ
Хитой
тилига
типологик
таъриф
бериш
масаласига
доир
Аннотация
.
Мазкур
мақола
хитой
тилига
типологик
таъриф
беришда
йўл
қўйила
-
диган
хатоларни
назарий
жиҳатдан
таҳлил
қилиб
,
тўғри
таъриф
бериш
учун
нималарга
эътибор
бериш
кераклигини
кўрсатади
.
Етакчи
хитойшунос
олимларнинг
фикрларини
келтириб
,
уларга
танқидий
ёндашган
ҳолда
,
ҳозирда
хитойшуносликда
қабул
килинган
таъриф
тўғрилиги
исботлаб
берилади
.
Хусусан
,
қадимги
хитой
тилига
ва
ҳозирги
хитой
тилига
таъриф
турлича
бўлишига
нималар
сабаб
бўлиши
кўрсатилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
типологик
тасниф
,
аморф
,
негизли
,
изолятив
,
агглютинация
.
Аннотация
:
Настоящая
статья
рассматривает
проблему
отнесенности
ки
-
тайского
языка
к
тому
или
иному
типу
языков
.
Приводятся
мнения
ведущих
ученых
лингвистов
,
с
критическими
замечаниями
.
В
статье
,
на
конкретных
приме
-
рах
доказывается
,
что
древнекитайский
и
современный
китайские
языки
имеют
различные
типологические
характеристики
.
Опорные
слова
и
выражения
:
типологическая
классификация
,
аморф
,
корне
-
вой
,
изолирующий
,
агглютинация
.
Abstract.
The current article is devoted to a problem of Chinese language as one type of
language families. There are given some opinions and theories of sinologists. The article
considers the some typological differences between old Chinese and modern Chinese language.
Keywords and expressions:
typological classification, amorphous, rooted, isolating,
agglutination.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
15
Тилларни
типологик
жиҳатдан
таснифлаш
билан
боғлиқ
тадқиқотлар
XVIII
асрнинг
ярмидан
бошланиб
XIX
асрнинг
иккинчи
ярмида
маълум
бир
кўринишга
олиб
келинди
.
Бир
қанча
европа
олимлари
,
шу
жумладан
ака
-
ука
Шлейгерлар
ҳам
ўз
ҳиссаларини
қўшганлар
.
Америкалик
тилшунос
Сепирнинг
“
Тил
”
деб
номланган
асарида
тилларни
типологик
жиҳатдан
қайси
турга
ман
-
сублигига
тегишли
бир
қанча
фикрлар
билдирилган
.
Охири
В
.
фон
Гумбольтд
-
нинг
қарашлари
асос
қилиб
олингани
ва
кўпчиликка
манзур
бўлгани
маълум
.
Хитой
тилининг
шу
таснифдаги
ўрни
ҳақида
гапирадиган
бўлсак
,
умумий
тилшунослик
ва
тилшуносликка
кириш
китобларида
хитой
тилини
аморф
ёки
ўзакли
тил
турларига
киритилади
1
.
Ҳозирги
вақтгача
нафақат
ўзбек
тилида
,
балки
рус
тилида
чоп
этилган
тилшуносликга
оид
дарсликларда
ҳам
хитой
тили
изолятив
,
ўзакли
ёки
аморф
тиллар
сифатида
таърифланади
2
.
Бизнинг
назаримизда
,
тушунмовчилик
чиқмаслиги
учун
,
хитой
тилини
типологик
жиҳатдан
таърифлашдан
олдин
,
уни
қайси
даврдаги
хитой
тили
назарда
тутилаётганини
белгилаб
олишимиз
керак
бўлади
.
Сабаби
қадимги
хитой
тили
(
венян
)
ўзига
хос
типологик
хусусиятларга
эгадир
.
Ҳозирги
хи
-
той
тилида
ҳам
ўз
ўрнида
маълум
типологик
хосликлар
мавжуддир
.
Шу
масала
аниқланмасдан
туриб
таърифлаш
чалкашликларга
олиб
келиши
аниқ
.
Типологик
,
яъни
морфологик
таснифда
хитой
тилини
классик
шаклига
,
бошқача
қилиб
айтганда
,
венянга
нисбатан
таъриф
берилган
.
Ҳа
,
венянни
ўзакли
ва
аморф
тилларга
киритиш
мумкин
.
Нимага
?
Чунки
қадимги
хитой
тилида
ҳар
бир
иероглиф
битта
сўзга
тўғри
келган
ва
ҳар
бир
сўз
ўзак
шак
-
лида
бўлган
.
Маълумки
,
хитой
тилида
ва
айниқса
венянда
,
ҳар
бир
иероглиф
битта
бўғинга
тенг
бўлади
.
Демак
,
қадимги
хитой
тилида
тилшуносликнинг
учта
бирлиги
:
бўғин
,
морфема
ва
сўз
чегарасида
мос
тушган
.
Грамматик
кўрсаткичларга
келсак
,
қадимги
хитой
тилида
улар
деярли
йўқ
бўлган
.
Нимага
деярли
,
чунки
бошқа
тиллардагидек
аффиксация
тизими
кўринмай
-
ди
ва
битта
иккита
мисоллар
билан
чекланиб
қолган
.
Лекин
хизмат
қилувчи
сўзлар
3
тизими
бўлган
ва
улар
махсус
ўрганилган
.
Анъанавий
хитой
тилшу
-
нослигида
улар
сюйцэ
деб
ажратилган
.
Граммматик
маъно
гапдаги
тартиб
ва
хизмат
қилувчи
сўз
орқали
ифодаланган
.
Энг
қизиғи
қадимги
хитой
тилида
ёзилган
манбаларга
қарасак
,
ҳеч
қандай
тиниш
белгилари
кўринмайди
,
бу
вазифани
ҳам
иероглифлар
бажарган
.
Қадимги
хитой
тилига
нисбатан
типо
-
логик
жиҳатдан
берилган
ўзакли
тил
таърифи
тўғридир
.
Чунки
ҳар
-
бир
сўз
битта
иероглифга
тенг
бўлган
.
Сўз
эса
,
ўз
ўрнида
битта
бўғинга
тўғри
келган
.
Битта
сўз
фақат
битта
маъноли
қисмдан
иборат
бўлганлиги
сабабли
у
битта
морфемага
тўғри
келган
.
1
Реформатский
А
.
А
.
Введение
в
языкознание
. –
М
., 1967. –
С
. 455;
Ирисқулов
М
.
Т
.
Тилшуносликка
кириш
. – T.:
Янги
аср
авлоди
, 2009. –
Б
. 196.
2
Йўлдошев
И
.,
Шарипова
Ў
.
Тилшунослик
асослари
.
Ўқув
қўлланма
. –
Т
.:
Иқтисод
молия
,
2007. –
Б
. 181.
3
Хитой
тили
грамматикасида
ҳизмат
қилувчи
сўзлар
虚词
ва
ёрдамчи
сўзлар
助词
ажратилади
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
16
Энди
аморф
таърифи
бўйича
гапирадиган
бўлсак
,
ҳақиқатдан
ҳам
,
венянда
аффиксация
деярли
учрамайди
.
Тилшуносликда
аморф
деганда
грамматик
форма
йўқ
деб
тушунилади
.
Аффиксация
деярли
йўқ
дегани
шуки
,
қадимги
хитой
тилини
хитойшуносликда
учта
катта
даврга
бўлишади
(
Крюков
,
Хуан
Шуин
)
бу
қадимги
ёки
классик
венян
,
ўрта
(
хитой
тили
)
венян
ва
янги
(
поздний
)
венян
1
.
Классик
венянда
умуман
аффиксация
учрамайди
.
Ўрта
ва
янги
венянда
битта
-
иккита
суффикслар
учрайди
улар
орасида
,
масалан
: 之
ва
了
лар
бор
.
Гап
айнан
суффикслар
тўғрисида
кетяпти
,
сабаби
префиксация
ва
инфиксация
венянда
учрамайди
.
Ҳизмат
қилувчи
воситаларга
келсак
,
улар
лексик
бирлик
деб
ҳисоб
-
лангалиги
учун
грамматик
маънога
эга
бўлган
сўзлар
деб
қабул
қилинади
.
Демак
,
қадимги
хитой
тилида
ҳам
грамматик
маънони
англатадиган
воситалар
бўлган
,
улар
асосан
ҳизмат
қилувчи
сўзлар
кўринишида
бўлиб
,
маълум
бир
грамматик
маъноларга
ишора
қилган
.
Бундан
ташқари
,
гапдаги
сўзларнинг
позицияси
муҳим
роль
ўйнаган
,
ҳатто
сўзларнинг
гапда
қайси
позицияни
эгалашига
қараб
лексик
маъноси
ўзгарган
,
турли
сўз
туркумларга
оид
бўла
олган
.
Энди
янги
венянда
ҳозирги
хитой
тилига
нисбатан
анча
яқинлик
бор
,
яъни
了
ва
шунга
ўхшаш
иерог
-
лифлар
суффикс
вазифасида
ишлатила
бошлаган
ва
лексик
жиҳатдан
бир
хиллик
кўзга
ташланади
.
Янги
венян
билан
ҳозирги
путунхуа
орасида
ярим
асрлик
давр
бўлиб
,
бу
тахминан
XIX
асрнинг
оҳири
ва
XX
аср
бошларига
тўғри
келади
.
Кўп
олимлар
бу
даврни
1919
йилда
бўлиб
ўтган
4
май
ҳаракатлари
билан
боғлашади
ва
Маданий
инқилоб
деб
ҳам
аташади
.
Шу
давр
тилини
эса
байхуа
деб
билишади
2
.
Байхуани
,
айрим
тилшунос
олимлар
,
янги
веняндан
бошланган
деган
фикр
билдиришади
.
Сабаби
ўша
давр
қўлёзма
ва
бадиий
асарлари
оддий
ҳалқ
тилига
анча
яқин
ва
классик
тилидан
кўп
жиҳатлари
билан
фарқ
қилади
.
Байхуа
атамасига
келсак
аслида
у
оқ
,
содда
,
оммабоп
тил
деган
маъноларни
билдиради
.
Бироқ
,
шундай
номланса
-
да
,
барибир
оддий
сўзлашув
тилидан
фарқ
қилган
.
Ва
маълум
даражада
классик
тил
қоидаларига
бўйсунган
.
Ҳозирги
хитой
тили
,
яъни
путунхуа
расмий
равишда
1949
йилда
Хитой
Халқ
Республикаси
ташкил
топган
даврдан
бошланган
деб
билинади
.
Бу
тил
тўлиқ
оғзаки
тил
билан
мос
тушади
.
Тўғри
,
қитобий
ва
оғзаки
тиллар
ора
-
сида
фарқ
ҳамма
тилларда
бўлганидек
,
хитой
тилида
ҳам
бор
,
бироқ
у
асосан
қўлланиладиган
лексик
вариантлар
билан
боғлиқ
ёки
стилистик
қоидалар
чегаралари
билан
боғлиқдир
.
А
.
Реформатский
“
Тилшуносликка
кириш
”
китобида
тиллар
типологик
таснифида
ҳозирги
хитой
тилини
типологик
жиҳатдан
изолятив
(
изолирую
-
щий
)
тиллар
турига
киритади
.
Бу
нима
дегани
?
Бу
хитой
тилида
маълум
бир
грамматик
маънони
ифодалайдиган
кўрсаткичлар
ёки
формалар
фақат
битта
1
Биз
берган
даврлаштириш
энг
соддалаштирилган
вариантидир
,
аслида
хитойшуносликда
бир
қанча
даврлаштиришлар
мавжуд
бўлиб
улар
бир
-
бировидан
фарқ
қиладилар
,
лекин
ўрганилаётган
масала
учун
бу
унча
катта
аҳамиятга
эга
эмас
,
у
кўпроқ
қадимги
хитой
тили
бўйича
изланишлар
олиб
бораётган
тадқиқотчилар
учун
муҳим
бўлиши
мумкин
.
2
Коротков
Н
.
Н
.
Учебник
байхуа
. –
М
.:
МИВ
, 1935.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
17
сўз
доирасида
қолиб
,
гапдаги
бошқа
сўзларга
таъсир
ўтказмайди
деганидир
.
Яъни
сўзлар
орасидаги
синтактик
муносабат
йўқ
,
содда
қилиб
айтганда
,
мослашув
йўқ
.
Ҳозирги
хитой
тили
типологик
жиҳатдан
бир
қанча
хусусиятларга
эга
.
Биринчидан
,
ҳозирги
хитой
тилида
грамматик
формалар
(
суффикслар
)
бор
бироқ
,
улар
сўз
ўзагига
агглютинатив
равишда
қўшилади
,
бунга
қатор
ми
-
соллар
ҳам
келтиришимиз
мумкин
.
Масалан
, 1976
йили
профессор
Н
.
В
.
Солн
-
цева
бизларга
“
Назарий
грамматикадан
”
маъруза
ўқиганда
қуйидаги
мисолни
келтирганди
:
说
shuo
гапирмоқ
,
说了
shuole
гапирган
,
说
过
shuoguo
гапириб
ўтган
,
说着
shuozhe
гапиряпти
.
Агглютинатив
техника
бу
сўз
ўзаги
ва
қўшила
-
диган
суффиксда
қўшилган
пайтда
ҳеч
қанақа
фонетик
ўзгаришлар
бўлмайди
дегани
.
Ўзбек
ва
бошқа
туркий
тилларда
буни
яққол
кўришимиз
мумкин
.
Демак
,
хитой
тилини
типологик
жиҳатдан
тавсиф
берадиган
бўлсак
,
уни
агглютинация
ҳодисаси
мавжуд
бўлган
изолятив
тил
деб
аташимиз
мумкин
.
Бундай
таърифни
биринчи
бўлиб
профессор
В
.
М
.
Солнцев
тақдим
этган
1
.
Албатта
,
бундай
таърифга
қўшилмаганлар
ҳам
бўлган
,
маслан
:
А
.
М
.
Карапе
-
тянц
.
Нимага
?
Энг
катта
сабабларидан
бири
,
бу
хитой
тилида
сўз
ясовчи
ва
шакл
ўзгартирувчи
суффиксларни
миқдори
камлигидадир
.
Соф
шакл
ўзгарти
-
рувчи
суффиксларни
сони
учта
,
сўз
ясовчи
суффиксларни
сони
ҳам
учта
деб
кўрсатилиши
одат
бўлиб
қолган
.
Шу
давр
ўзида
В
.
Горелов
(1973)
сўз
ясовчи
ярим
суффикслар
ғоясини
олға
сурган
.
Олим
ярим
суффикс
деб
атаган
бирликлар
ҳозирги
кунда
хитой
олимлари
томонидан
ҳам
суффикс
деб
атал
-
моқда
,
масалан
:
Лю
Юэ
хуа
грамматикасида
(1980).
“
Ярим
суффикс
”
деганда
В
.
И
.
Горелов
нимани
назарда
тутган
?
Хитой
тилини
типологик
хусусиятларидан
бири
,
бу
лексик
бирликларни
маълум
тарихий
вақт
ичида
суффиксга
айланганда
,
асли
лексик
маъносини
бутунлай
йўқотмайди
дегани
.
Масалан
,
子
zi
бир
асрдан
кўпроқ
вақт
ичида
суффикс
,
яъни
сўз
ясовчи
суффикс
сифатида
ишлатилади
,
масалан
: 裙 子
qunzi “
юб
-
ка
”.
Лекин
бари
бир
уни
ўрганишда
ўғил
бола
,
фарзанд
маънолари
айтилиб
ўргатилади
.
Бу
хитой
тилидаги
соф
суффикс
сирасига
кирадиган
бирлик
тўғрисида
гап
кетаяпти
,
энди
В
.
Горелов
келтирган
ярим
суффикслар
қато
-
ридаги
家
jia
тўғрисида
гапирсак
унинг
асли
маъноси
оила
,
ўй
бўлиб
,
сўз
ясовчи
суффикс
сифатида
отларни
,
яъни
бирон
касб
-
ҳунар
эгаларини
ном
-
лайдиган
сўзларни
ясаб
келади
: 作 家
zuojia “
ёзувчи
”,
画 家
huajia
рассом
.
Демак
,
ҳозирги
кунда
хитой
тилида
сўз
ясовчи
суффикслар
сони
ўндан
зиёд
десак
ҳам
бўлади
,
лекин
тор
соҳадаги
терминларни
инобатга
олсак
ва
улар
ясалишидаги
соҳавий
суффиксларни
инобатга
олсак
,
бу
сон
яна
ҳам
кўпаяди
.
Яна
бир
бор
таъкидлаб
ўтиш
керакки
,
хитой
тилидаги
суффикс
ясовчи
вазифани
бажараётган
бирлик
шу
сўз
доирасида
суффиксдир
,
бошқа
пайтда
у
мустақил
1
Солнцев
В
.
М
.
Теоретическая
грамматика
современного
китайского
языка
(
проблемы
морфологии
). –
М
., 1978. –
С
. 17.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
18
маънога
эга
морфема
ёки
сўз
ҳам
бўлиши
мумкин
.
Масалан
,
юқорида
келтирган
画 家
huajia
сўзидаги
家
jia
суффикси
алоҳида
сўз
сифатида
ҳам
ишлатилиши
мумкин
,
масалан
:
我 的 家 很 大
Wode jia hen da.
Менинг
оилам
жуда
катта
.
Кўриб
турганимиздек
,
家
jia
синтактик
мустақилликга
эга
бўлган
лексик
маъ
-
ноли
морфемадир
.
Бу
ерда
назарий
жиҳатдан
бошқа
масала
кўриниши
мумкин
,
агарда
家
jia
га
ўхшаган
морфемалар
лексик
маънога
эга
бўлса
,
улар
ёрдамида
ясалган
сўз
ясама
сўз
эмас
,
балки
қўшма
сўз
бўлиши
керак
.
Бундай
саволга
В
.
Гореловда
жавоб
йўқ
,
лекин
бизнинг
ўйлашимизча
,
家
jia
билан
ясалган
сўзларни
сони
кўплигидан
В
.
Горелов
шундай
фикрга
келган
.
Иккинчи
масала
бу
олим
келтирган
ярим
суффикслар
орасида
синтактик
мустақилликга
эга
бўл
-
маган
,
лекин
лексик
маънога
эга
бўлган
бирликларни
ҳам
келтиради
,
масалан
:
员
yuan
аъзо
.
Бу
бирлик
,
ҳақиқатдан
ҳам
,
тўлиқ
ярим
суффикс
дейишга
лойиқ
,
сабаби
у
ясаган
сўзларда
,
масалан
:
工 作 人 员
gongzuorenyuan
ҳодим
сўзида
у
суффикс
вазифасида
келган
,
лекин
аъзо
деган
маъносини
йўқотмаган
бўлсада
синтактик
мустақилликка
эга
эмас
.
Яъни
алоҳида
сўз
сифатида
ишлатилмайди
.
Суффиксларни
шакл
ясовчиларига
келсак
,
бу
қандай
ёндашишга
боғлиқ
.
Айрим
масалаларга
кенгроқ
қаралса
,
унда
шакл
ясовчи
воситаларни
ҳам
сони
кўпаяди
.
Лекин
суффиксларни
қанча
бўлишидан
қатъий
назар
,
улар
мавжуд
ва
уларни
қўшилиш
услуби
агглютинативдир
.
Буни
хеч
ким
инкор
эта
олмайди
.
Масалан
,
ҳозирги
хитой
тилида
кўп
ишлатиладиган
замон
суффиксларни
келтиришимиз
мумкин
了
le
, 过
guo,
着
zhe.
Бу
суффикслар
-
ни
ҳар
бири
маълум
грамматик
маънога
ишора
беради
ва
ўзларининг
асли
лексик
маъносини
йўқотган
ёки
деярли
йўқотгандир
.
Тушунарли
бўлиш
учун
уларни
алоҳида
кўриб
чиқсак
:
了
le
энг
қадимги
суффикс
бўлиб
,
у
ўрта
ва
янги
венянда
ҳам
ўтган
замонга
ишора
қилувчи
восита
деб
билинган
.
Ҳақиқий
суффиксга
хос
равишда
ўзакли
морфемадан
кейин
қўшилиб
келган
.
Афсуски
,
иероглифик
ёзувда
ҳар
бир
иероглиф
ало
-
ҳида
ёзилгани
учун
буни
хитой
тилини
билмайдиган
одам
илғаб
ололмайди
.
Лекин
хитойликлар
ишлатадиган
pinyin
транскрипция
c
ида
,
буни
яққол
кўришимиз
мумкин
.
Масалан
: shuole
гапирган
.
过
Guo
суффикси
ўтган
такрорий
(
тасдиқловчи
)
замонни
ифодалайди
,
масалан
: shuoguo
гапириб
ўтган
.
过
Guo
грамматик
маъносидан
ташқари
асли
лексик
маъносини
:
бўлиб
ўтган
,
ўтказмоқ
,
нишонламоқ
,
етарли
сақлаб
қолган
ва
бу
маънолари
фаолдир
.
Масалан
: 过 新 年
guo xinnian.
Янги
йилни
нишон
-
ламоқ
.
你喝吗？
Ni hema?
过了
Guole.
Сиз
ичасизми
?
Етарли
(
бўлди
).
Маъноли
морфема
сифатида
янги
сўзларни
ясашда
иштирок
этиши
мумкин
.
Масалан
:
过期
guoqi
муддатдан
ўтмоқ
(
просрочить
)
.
你接的书过期了。
Ni jiede shu
guoqile –
Сиз
олган
китоб
муддатдан
ўтиб
кетибди
.
Айрим
олимлар
(
Е
.
Д
.
Поливанов
)
бундай
бирликларни
,
турли
бирликлар
деб
билишни
таклиф
қилган
,
яъни
грамматик
ва
лексик
маънолари
битта
иероглифда
мос
тушиб
қолган
бирликлар
деб
билишни
таклиф
қилишган
.
Бироқ
,
хитойшуносликда
бу
ғоя
ўз
ривожини
топмади
.
Хитой
луғатларида
guo
лексик
маънолари
қаторида
,
форма
ясовчи
суффикс
сифатида
ҳам
берилади
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
19
Ўзига
хос
ҳолат
着
zhe
суффикси
билан
ҳам
содир
бўлади
.
着
Zhe
давомий
-
ликни
ифодаловчи
восита
сифатида
қабул
қилинган
,
масалан
:
说着
shuozhe
гапи
-
ряпти
.
Бундан
ташқари
,
着
иероглифи
бошқа
ҳам
грамматик
,
ҳам
лексик
маъно
-
ларини
ифодалаши
мумкин
.
Масалан
,
у
қўшма
сўзни
натижали
компоненти
сифатида
,
яъни
ҳаракат
якунланганига
ишора
қилиши
мумкин
.
Лекин
бундай
пайтда
着
иероглифи
zhe
эмас
балки
zhao
деб
ўқилади
,
масалан
:
睡着
shuizhao
ухлаб
қолмоқ
.
Ёки
ўзи
асосий
ҳаракатни
,
билдирувчи
морфема
сифатида
киймоқ
,
мулоқотга
киришмоқ
,
фойдаланмоқ
ва
бошқа
маъноларни
билдириб
қўшма
сўзларни
ясаши
мумкин
,
бундай
пайтда
у
zhuo
деб
ўқилади
,
масалан
:
着眼
zhu-
oyan
назарда
тутмоқ
.
着装
zhuozhuang
кийиниш
,
кийим
.
Демак
,
битта
иероглиф
учта
ўқилишга
ва
учта
турли
маъноларга
эга
бўлиши
мумкин
.
Бизнинг
наза
-
римизда
,
шу
суффиксга
нисбатан
Е
.
Поливанов
олға
сурган
ғоя
тўғри
келар
эди
.
Шакл
ясовчи
суффикслар
қаторига
的
de
ҳам
киритилади
.
的
De
одатда
ўзлик
шаклини
ясайди
,
масалан
: 学 院 的
xueyuande
институтнинг
.
Ки
-
шилик
олмошларга
қўшилиб
олмошларнинг
ўзлик
шаклини
ясайди
:
我的
wode
менинг
,
你 的
nide
сенинг
,
他 的
tade
унинг
, tamende
уларнинг
.
Шакл
ясовчи
суффикслар
ҳам
асли
лексик
маънога
эга
бўлсада
,
бироқ
улар
жуда
пассивдир
ва
лексик
маънолари
синтактик
мустақилликка
эга
эмас
.
Айрим
ҳолларда
маъноли
морфема
сифатида
сўз
ясалишида
иштирок
этиши
мумкин
.
Масалан
:
大的
dadi
такси
(
да
кетмоқ
)
ушламоқ
.
Суффиксларни
суффикс
сифатида
ишлатилганми
ёки
мустақил
морфема
сифатидами
,
яъни
лексик
маъноли
компонент
сифатида
иштирок
этаётгани
-
ни
нимадан
билиш
мумкин
?
Биринчидан
,
мустақил
маъноли
компонент
битта
ёки
иккита
мисоллар
билан
чекланади
,
иккинчидан
мустақил
маъноли
компонентлар
шу
бирликнинг
асли
лексик
маъноси
билан
иштирок
этади
.
Шакл
ясовчи
суффикс
сифатида
келган
бирлик
қўшимча
маънони
ифода
-
лайди
ва
ҳар
бир
қўшилган
сўзида
айнан
битта
ўша
маънога
ишора
қилади
.
Бундан
ташқари
,
шу
қўшимча
маъноси
билан
иштирок
этган
мисоллар
бир
қатор
бўлади
,
масалан
:
科 学 家
kexuejia
олим
, 作 家
zuojia
ёзувчи
,
画家
huajia
рассом
,
汉学家
hanxuejia
хитойшунос
,
专家
zhuanjia
мутахассис
ва
бош
-
қалар
.
Келтирилган
мисолларнинг
ҳаммаси
бирон
бир
касб
-
ҳунар
эгасига
ишора
қилади
ва
одатда
,
уларни
сони
кўп
бўлади
.
Шундан
келиб
чиқиб
,
В
.
Горелов
ҳам
家
jia
морфемасини
бир
қатор
мисолларда
ярим
суффикс
сифатида
ишлатилади
деган
бўлса
ажаб
эмас
.
Хулоса
қилиб
шуни
айтиш
мумкинки
,
хитой
тилига
типологик
таъриф
бе
-
ришда
қайси
давр
хитой
тилига
таъриф
берилаётганлигини
аниқлаш
керак
.
Агарда
қадимги
хитой
тилига
–
венянга
бўлса
,
унда
аморф
ва
негизли
таъриф
тўғри
келади
.
Бироқ
,
ҳозирги
хитой
тили
–
путунхуага
бўлса
,
унда
(
агглю
-
тинация
ҳодисаси
мавжуд
бўлган
)
изолятив
тил
деб
тарифлаш
керак
бўлади
.
