Этимологический анализ числовых лексем (на примере индоорианских языков)

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2018,

№

4

4

ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ // ßÇÛÊÎÇÍÀÍÈÅ // LINGUISTICS

НУРМАТОВ

СИРОЖИДДИН

Филология

фанлари

номзоди

,

ТошДШИ

Сонларга

хос

лексемаларнинг

этимологик

таҳлили

(

ҳинд

-

орий

тиллари

мисолида

)

Аннотация

.

Ушбу

мақолада

сон

сўз

туркумига

хос

лексемалар

ҳинд

-

орий

тиллари

мисолида

этимологик

таҳлил

қилинган

.

Ҳозирда

янги

ҳинд

-

орий

тилларига

хос

бўлган

тиллардаги

,

хусусан

ҳиндий

тилида

қўлланиланиладиган

сонларнинг

келиб

чиқиш

жа

-

раёнлари

,

шунингдек

,

улардаги

фонетик

хусусиятлар

атрофлича

тадқиқ

этилган

.

Таянч

сўз

ва

иборалар

:

фонетик

таҳлил

,

морфологик

таҳлил

,

этимологик

таҳ

-

лил

,

фонетик

хусусият

,

морфологик

хусусият

,

сўз

туркуми

,

саноқ

сон

,

тартиб

сон

,

жамловчи

сон

,

каср

сон

,

санскрит

,

татсама

,

тадбҳава

.

Аннотация

:

В

этой

статье

представлен

этимологический

анализ

лексем

чис

-

лительных

на

примере

индо

-

арийских

языков

.

Изучены

процессы

происхождения

числительных

,

а

также

их

фонетические

особенности

в

языке

хинди

.

Опорные

слова

и

выражения

:

фонетический

анализ

,

морфологический

анализ

,

этимологический

анализ

,

фонетическое

свойство

,

морфологическое

свойство

,

часть

речи

,

количественное

числительное

,

порядковое

числительное

,

собиратель

-

ное

числительное

,

дробное

числительное

,

санскрит

,

татсама

,

тадбхава

.

Abstract.

This article reviews the etymological analysis of the lexemes of the last word

group in the case of Indo-Arian Languages. The process of origin of the native languages, as
well as the phonetic features of the new Indo-Arian Languages, has been thoroughly analyzed.

Keywords and expressions:

phonetical analysis, etymological analysis, morpholo-

gical analysis, phonetical features, morphological features, word structure, numerals,
cardinal numeral, ordinal numeral, fractional numeral, rational numeral, sansikrit,
tatsama, tadbhava.

Мазкур

мақолада

Ҳинд

-

Европа

тиллари

оиласининг

ҳинд

-

орий

тиллари

гуруҳига

хос

бўлган

тиллардаги

саноқ

сонларга

хос

бўлган

лексик

бирлик

-

лар

этимологик

жиҳатдан

ўрганилади

.

Уларнинг

ўзига

хос

хусусиятлари

тадқиқ

этилади

.

Мақолани

ёзишда

йирик

ҳинд

тилшунос

олими

С

.

К

.

Чаттержийнинг

1

“

Бенгал

тилининг

келиб

чиқиши

ва

ривожланиши

”

деб

номланган

илмий

асаридан

кенг

фойдаланилди

. “

Нега

айнан

бенгал

тили

асосида

?”

деган

савол

туғилиши

табиий

.

Чунки

,

проф

.

С

.

К

.

Чаттержий

бенгал

тилидаги

ҳар

бир

сон

турларининг

келиб

чиқишига

таянган

ҳолда

,

1

Таъкидлаш

лозимки

,

С

.

К

.

Чаттержий

каби

кўпгина

ҳиндшунос

олимлар

Жанубий

Осиё

тиллари

бўйича

тадқиқот

олиб

борганлар

.

Жумладан

,

О

.

Н

.

Шоматов

М

.

Ҳ

.

Абдураҳмо

-

новалар

дакҳиний

тилини

ўрганиб

,

ушбу

тилнинг

сон

туркумига

оид

хусусиятлари

ҳақида

батафсил

тўхталган

.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2018,

№

4

5

барча

ЯҲОТ

1

даги

сонларга

алоқадор

бўлган

сўзларнинг

этимологиясигача

кўрсатган

.

Таъкидлаш

лозимки

,

С

.

К

.

Чаттержий

шакл

жиҳатдан

кўпроқ

товушлар

-

нинг

ўзгаришига

эътибор

берган

ҳолда

ўзининг

илмий

-

назарий

қарашларини

илгари

сурган

.

Шунингдек

,

мазкур

мақолада

ҳинд

тилшунос

олимларидан

Удайнараян

Тиварийнинг

“

Ҳиндий

тилининг

келиб

чиқиши

ва

ривожлани

-

ши

”

2

,

Дҳирендра

Варманинг

“

Ҳиндий

тили

тарихи

”

3

ҳамда

Камтапрасад

Гу

-

рунинг

“

Ҳиндий

тили

грамматикаси

”

4

деб

номланган

илмий

асарларига

таянган

ҳолда

ҳиндий

тилидаги

сон

туркумига

оид

маълумотлар

таҳлил

қилинди

.

Бундан

кўзланган

асосий

мақсад

турли

олимларнинг

фикрларини

таққослаш

ва

улар

ўртасидаги

фарқларни

аниқлашдан

иборат

.

Мазкур

муаммони

даставвал

ЯҲОТ

мисолида

ўрганган

проф

.

С

.

К

.

Чат

-

тержийнинг

фикрича

,

ЯҲОТдаги

саноқ

сонларнинг

фонетик

хусусиятлари

ўзига

хос

равишда

шаклланган

.

Унинг

талқинича

,

саноқ

сон

шакллари

барча

ЯҲОТда

бир

-

бирига

ўхшаш

.

ЯҲОТга

хос

баъзи

шевалардаги

фонетик

хусу

-

сиятлар

бир

-

биридан

фарқ

қилади

.

С

.

К

.

Чаттержий

бирликларга

оид

барча

саноқ

сонларни

алоҳида

ўрганиб

таҳлил

қилган

6

.

Уларнинг

келиб

чиқиши

ва

ривожланишида

бошқа

тилларнинг

таъсири

бўлган

ёки

бўлмаганлиги

ҳақида

чуқур

илмий

маълумотлар

берган

.

Айнан

ҳиндий

тилидаги

сон

туркумига

оид

маълумотлар

билан

танишиб

чиққан

У

.

Тиварийнинг

фикрича

,

ҳиндий

тилида

соннинг

саноқ

,

тартиб

,

жам

-

ловчи

,

каср

ҳамда

турли

хил

кичик

гуруҳларга

хос

(

уларга

оид

маълумотлар

ҳар

бир

бўлимнинг

ўзида

берилади

)

турлари

мавжуд

.

У

“

бир

”

дан

“

юз

”

гача

бўлган

барча

саноқ

сонларнинг

этимологиясини

кўрсатган

.

У

.

Тиварий

каби

Д

.

Варма

ҳамда

К

.

Гурулар

ҳам

ҳиндий

тилида

саноқ

,

тақсим

,

тартиб

сонлари

мавжудлигини

қайд

этган

.

Шунингдек

,

жамловчи

ва

бошқа

сон

турларига

ҳам

қисқача

маълумот

бериб

ўтилган

.

С

.

К

.

Чаттержийнинг

фикрларидан

фарқли

равишда

,

У

.

Тиварий

ва

Д

.

Вармалар

,

шунингдек

,

К

.

Гуру

айнан

ҳиндий

тилига

оид

маълумотларни

келтирган

.

С

.

К

.

Чаттержий

эса

бенгал

тили

нуқтаи

наза

-

ридан

келиб

чиқиб

,

бошқа

ЯҲОТни

ҳам

ўрганган

.

Мазкур

тадқиқотда

асосан

янги

ҳинд

-

орий

тилларининг

сон

туркумига

алоқадор

бўлганлиги

боис

бу

ўринда

фақат

ҳиндий

ва

сингал

тилларига

тааллуқли

маълумотларгагина

мурожаат

қилинди

5

.

1

Бундан

кейин

янги

ҳинд

-

орий

тиллари

атамаси

қисқартирилган

ҳолда

,

ЯҲОТ

деб

ёзилади

.

2

Т

ivaarii U. Hindii bhaaShaa kaa udgam aur vikaas. – Prayaag, 1950.

3

Varmaa D. Hindii bhaaShaa kaa vikaas. – Delhi, 1962.

4

Гуру

К

.

Грамматика

хинди

.

Часть

I.

Пер

.

с

хинди

Г

.

А

.

и

Р

.

И

.

Баранниковых

.

Под

ред

.

и

с

предисл

.

проф

.

Б

.

А

.

Ларина

. –

М

.:

Изд

-

во

иностранной

лит

-

ры

, 1957.

6

Chatterji S.K. The original and development Of Bengali Language. Volume two. – Culkutta, 1975. – P. 792.

5

Ҳиндий

тилининг

морфологиясига

оид

хусусиятлар

ҳақида

бошқа

хорижлик

олимларнинг

асарларида

ҳам

маълумотлар

учрайди

.

Бироқ

улар

соннинг

хусусиятларига

тўхталмаган

-

ликлари

боис

,

уларни

таҳлил

қилишни

лозим

деб

топмадик

. (

Қаранг

: Agarvaal 1997; Bahrii

1992; Gautam 1995; Meeksmuular 1999; Tivaarii 1996)

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2018,

№

4

6

Маълумки

,

сон

турлари

орасида

кенг

тарқалган

ва

нутқ

жараёнида

кўп

қўлланиладиган

шакл

бу

саноқ

сонлардир

.

Олимнинг

талқинича

,

ек

“

бир

”

саноқ

сонидаги

шакл

товуш

ўзгаришининг

натижасида

ЎҲОТ

1

га

ўтганда

,

ҚҲОТ

2

даги

ea

шаклини

олган

.

Манбаларда

ек

нинг

ундош

товуш

“

к

”

ни

сақлаб

қолган

шакли

ҳам

учрайди

.

Фикримизча

,

бу

ерда

татсама

шакли

кенг

қўлланилишининг

таъсирида

бу

шакл

содир

бўлган

.

Д

.

Варманинг

фикрича

,

ек

“

бир

”

саноқ

сони

пракритда

екк

,

санскритда

эса

ек

шаклида

бўлган

.

Негизи

ек

га

эга

бўлган

сўзларда

ек

ўз

кўринишини

йўқотади

.

Масалан

:

“gyaarah

“

ўн

бир

”

сонидаги

gyaa-

қисми

пракритдаги

egaa

шаклининг

таъ

-

сири

остида

шаклланган

.

Санскритдаги

ekaadash

“

ўн

бир

”

шаклидаги

“

аа

”

товуши

dvaadash

нинг

таъсири

остида

пайдо

бўлган

”, –

деб

таъкидлайди

олим

3

.

Назаримизда

,

бу

ердаги

“

аа

”

товуши

пракритга

,

сўнг

ҳиндийга

кириб

келган

.

Мураккаб

сонлар

билан

қўшилганда

,

“

е

”

“i”

га

айланган

:

ikkiis

“

йигирма

бир

”,

iktiis

“

ўттиз

бир

”.

Бундай

шаклларни

У

.

Тиварийнинг

қарашларида

ҳам

кузатиш

мумкин

.

Мазкур

ўзгаришнинг

сабабини

у

“

очиқ

оҳангда

талаффуз

қилинадиган

то

-

вушлар

урғусининг

кучсизлигидадир

”, –

дейди

4

.

Лекин

gyaarah

саноқ

сонидаги

k > g

га

ўзгаришини

У

.

Тиварий

оддий

ҳолат

деб

тушунмайди

.

Фикримизча

,

бунга

сабаб

ҚҲОТдаги

ек

шаклига

ардҳамагадҳий

(

ўрта

ҳинд

-

орий

тиллари

даврида

ривожланган

шева

)

даги

“g”

товушининг

таъсири

натижасидадир

.

“

Икки

”,

яъни

dui

саноқ

сонининг

келиб

чиқишини

С

.

К

.

Чаттержий

ЎҲОТ

-

даги

dvve

кўриниши

таъсиридан

дейди

5

.

ҚҲОТга

хос

нейтрал

шакли

dve

ҳосил

бўлган

ва

бу

шакл

ғарбий

Ашока

ёзувларида

қўлланилган

.

Dui

кўриниши

эса

,

прачйа

ва

магадҳийнинг

бенгалийда

сақланиб

қолган

шаклидир

.

Таъкидлаш

жоизки

,

бундай

шакл

магадҳий

тилининг

бошқа

кўринишларида

ҳам

учрайди

.

ЯҲОТнинг

бошқа

кўринишлари

шарқий

шевадан

фарқли

равишда

шакллан

-

ганлиги

алоҳида

ҳодисадир

.

Хусусан

,

ғарбий

ҳиндий

ва

панжобийда

do,

маратҳийда

don

(

бу

тил

сингал

тилининг

ривожланишига

ўз

ҳиссасини

қўш

-

ган

),

тадқиқот

объекти

бўлган

сингал

тилида

deka

кўринишларига

эга

.

Do

“

икки

”

саноқ

сонининг

келиб

чиқиши

ЎҲОТдаги

do

ва

ҚҲОТдаги

dvoo

шакли

билан

боғлиқ

. “

Икки

”

сонидан

мураккаб

сонлар

ясалганда

do

нинг

baa-

ёки

b-

га

ўзгариши

юз

беради

.

Масалан

:

baarah

“

ўн

икки

”,

baaiis

“

йигирма

икки

”,

baavan

“

эллик

икки

”

ва

ҳоказо

.

Фикримизча

,

b

аа

-, b-

шакл

-

лари

ҚҲОТдаги

dva

шаклидан

келиб

чиққан

ва

бундай

ўзгариш

жануби

-

ғарбда

бошланиб

,

бошқа

ўлкаларга

ҳам

кенг

тарқалган

.

Д

.

Варма

do

нинг

этимологиясини

пракритдаги

do

ва

санскритдаги

dvau

шаклларидан

келиб

чиққан

,

деб

таъкидлайди

.

Ушбу

сонлар

бошқа

сўзлар

1

Бундан

кейин

ўрта

ҳинд

-

орий

тиллари

атамаси

қисқартирилган

ҳолда

,

ЎҲОТ

деб

ёзилади

.

2

Бундан

кейин

қадимги

ҳинд

-

орий

тиллари

атамаси

қисқартирилган

ҳолда

,

ҚҲОТ

деб

ёзилади

.

3

Varmaa D. Hindii bhaaShaa kaa vikaas. – Delhi, 1962. – P. 267.

4

Т

ivaarii U. Hindii bhaaShaa kaa udgam aur vikaas. – Prayaag, 1950. – P.78.

5

Chatterji S.K. The original and development Of Bengali Language. Volume two. – Culkutta, 1975. –P. 793.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2018,

№

4

7

билан

бирикканда

do

нинг

du

ёки

duu

га

айланиши

Д

.

Варманинг

ҳам

тадқи

-

қотларида

кузатилади

1

.

Унинг

фикрига

қўшилган

ҳолда

,

қуйидаги

мисоллар

-

ни

келтиришимиз

мумкин

:

dupattaa

“

чодир

”,

dubhaashiyaa

“

таржимон

”.

Бунга

ўхшаш

мулоҳазаларни

У

.

Тиварий

ҳам

келтирган

2

.

Лекин

олимлар

dopahar

“

пешин

,

тушлик

”

каби

сўзлар

бундай

назарий

грамматик

қоидага

бўйсунмаслигини

таъкидлаганлар

.

Бироқ

сабабини

кўрсатишмаган

.

Фикри

-

мизча

,

ушбу

сўзлар

мустақил

сўз

сифатида

тан

олинган

.

“

Уч

”

сони

ҳиндийда

tiin

шаклига

эга

.

Ушбу

шакл

ҚҲОТдаги

trini

нинг

нейтрал

кўринишидан

келиб

чиққан

. F

арбий

ҳиндийда

у

“tin(i)”

шаклига

эга

.

Ушбу

соннинг

келиб

чиқишини

У

.

Тиварий

ЎҲОТдаги

tirni

<

ҚҲОТдаги

triini

дан

деб

изоҳлайди

.

Д

.

Варма

ушбу

сон

аввал

пракритдаги

tinini

ва

санскритдаги

triini

шакллари

орқали

пайдо

бўлган

дейди

.

Шунингдек

,

Д

.

Варма

У

.

Тиварий

каби

ушбу

сонни

бошқа

сон

сўзлари

билан

бирикканда

,

яъни

ҳиндий

тилида

“te-, tein-, ti-

ва

tir-”

каби

ҳолатга

ўзгаришини

кўрсатиб

ўтган

.

Уларнинг

фикрларига

қўшилган

ҳолда

,

қуйидаги

мисолларни

келти

-

рамиз

:

terah

“

ўн

уч

”,

teintiis

“

ўттиз

уч

”,

teintaaliis

“

қирқ

уч

”,

tirpan

“

эллик

уч

”.

Таъкидлаш

жоизки

,

tihaaii

“

учдан

бир

”

шакл

каср

сонларда

ҳам

учрай

-

ди

.

Бу

ҳақда

олимлар

тўхталмаганлар

.

“

Тўрт

”

саноқ

сони

chaar < chaair, chaari

каби

шаклларидан

ясалганли

-

гини

С

.

К

.

Чаттержий

ва

бошқа

олимлар

ҳам

тасдиқлайди

.

Фикримизча

,

бу

шакл

сингал

тилидаги

satara, hatara

кўринишларидан

ташқари

деярли

барча

ЯҲОТда

учрайди

.

ЯҲОТнинг

chaari, chaar

шаклини

ҚҲОТнинг

нейтрал

формаси

chatvaari

билан

муштарак

деса

бўлади

.

Caar

“

тўрт

”. “

Ушбу

сон

сўзининг

этимологияси

, –

деб

ёзади

У

.

Тиварий

,

ҳиндийда

chyaari

<

ЎҲОТ

(

пракрит

)

да

chattaar

,

апабҳараншада

chaari

<

ҚҲОТ

-

да

chatvaari

шаклларидан

пайдо

бўлган

”.

Д

.

Варма

эса

“

тўрт

”

саноқ

сонининг

пракритда

chattaari

,

санскритда

chatvaari

шаклида

бўлганлигини

айтиб

ўтган

.

Бошқа

сон

туркумига

мансуб

сўзлар

билан

бирикканда

,

ушбу

соннинг

шакли

chau, chaun < chau < chatu:

кўринишларига

эга

бўлган

.

Бунга

қуйидаги

мисол

-

ларни

келтирамиз

:

chaubiis

“

йигирма

тўрт

”,

chauntiis

“

ўттиз

тўрт

”

ва

ҳоказо

.

Д

.

Варма

chaar

қўшма

сўзлар

билан

келганда

,

cau

шакли

фаолроқ

экан

-

лигини

алоҳида

таъкидлаган

.

Чунончи

,

chauraahaa

,

chaupaal

ва

ҳоказо

.

Анг

-

лашилича

,

олимлар

ушбу

сон

бошқа

сўзлар

билан

келганда

,

қандай

қўлла

-

нилганлигига

алоҳида

тўҳталмаганлар

.

Фикримизча

,

ушбу

сон

баъзи

сўзлар

билан

келганда

,

caar

шаклининг

ўзи

ифодаланади

.

Масалан

,

chaarpaaii

“

каравот

”,

chaarhaanaa

“

чорраҳа

”.

“

Беш

”

саноқ

сони

С

.

К

.

Чаттержийнинг

талқинича

,

ҚҲОТдаги

panca

дан

келиб

чиққан

.

Ҳозирда

ҳиндийда

paaNc

3

кўринишида

ифодаланади

.

ЯҲОТ

-

1

Varmaa D. Hindii bhaaShaa kaa vikaas. – Delhi, 1962. – P. 265.

2

Т

ivaarii U. Hindii bhaaShaa kaa udgam aur vikaas. – Prayaag, 1950. – P. 79.

3

Ҳинд

-

орий

тилларининг

фонологиясида

церебрал

ҳамда

бурун

бўшлиғи

орқали

талаффуз

қилинадиган

товушлар

ҳам

мавжуд

.

Шуни

назарда

тутган

ҳолда

ҳиндий

ва

сингал

тилларидаги

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2018,

№

4

8

нинг

барча

лаҳжаларида

бурун

товуши

сақланган

.

Кузатишларимизга

кўра

,

фақат

сингал

тилида

бундан

фарқли

равишда

paha < pasa < pase

шакллари

мавжуд

.

Фикримизча

,

р

ancaasa

шаклидан

panc

ва

бошқа

шу

каби

мисол

-

ларда

татсама

таъсири

остида

“-n”

қайта

тикланган

.

Ҳиндийда

эса

pacaas

кўринишида

шаклланган

.

Қўшма

сонлар

билан

ифодаланганда

,

бунинг

“

pan, van”

ёки

“an”

каби

шакллари

пайдо

бўлади

.

Бунга

қуйидагиларни

мисол

қилиш

мумкин

:

pandrah

“

ўн

беш

”,

ikaavan

“

эллик

бир

”,

chauvan

“

эллик

тўрт

”.

Худди

шундай

маълумотларни

Д

.

Варма

ҳам

келтирган

.

Лекин

Д

.

Варма

пракритча

шакли

panc

,

ҳиндийда

учрайдиган

pancaayat, pancmii

каби

тат

-

сама

сўзлари

ҳозир

ҳам

қўлланилишини

алоҳида

таъкидлайди

.

Назаримизда

,

ҳозирда

бундай

шаклларни

фақатгина

илмий

асар

ва

қадимги

давр

ҳикояларида

учратиш

мумкин

.

Баъзи

манбаларда

эса

бунинг

шакли

paNc

кўринишида

ҳам

ифодаланади

.

“

Олти

”

саноқ

сони

ҳиндийда

che

шаклига

эга

.

ЎҲОТда

cha

шакли

мав

-

жуд

бўлган

.

Сингал

тилида

эса

улар

saya

шаклига

хос

.

С

.

К

.

Чаттержийнинг

ёзишича

, “

олти

”

сўзининг

ҚҲОТдаги

sat

шаклига

алоқаси

йўқ

1

.

Шунингдек

,

олимнинг

“

ўн

олти

”

сонидаги

solah

шакли

ҚҲОТнинг

“-s-“

формасига

асосланган

деган

мулоҳазалари

ҳам

бор

.

Che

“

олти

”

сонини

У

.

Тиварий

ЎҲОТдаги

cha

шаклидан

келиб

чиққан

деб

уқтирса

,

Д

.

Варма

эса

ушбу

саноқ

соннинг

пракритдаги

cha

,

санскрит

-

даги

shaT (shash)

шаклларидан

ҳосил

бўлганлигини

таъкидлайди

.

ЯҲОТга

хос

ҳиндий

тилидаги

мураккаб

сонлар

билан

бирикканда

,

унинг

cha

шакли

учрайди

.

Бунга

қуйидагиларни

мисол

қилиб

беришимиз

мумкин

:

chabbiis

“

йигирма

олти

”,

chattiis “

ўттиз

олти

”.

Saat,

яъни

“

етти

”

сони

ҚҲОТдаги

“sapta”

шаклидан

келиб

чиққанлигини

ва

бу

форма

ҳинд

-

орий

тилларининг

ҳамма

лаҳжаларида

учрашини

С

.

К

.

Чаттержий

қайд

этган

.

Демак

,

ҳиндийда

saat

,

сингал

тилида

hata, sata

шаклларига

эга

.

Ушбу

соннинг

этимологиясини

У

.

Тиварий

ЎҲОТдаги

saatt

<

ҚҲОТдаги

sapta

шаклларидан

ясалганлигини

шарҳлаган

2

.

Д

.

Варма

ҳам

олимнинг

бу

маълумотларини

маъқуллаган

.

Бошқа

сонлар

билан

қўшилган

-

да

,

пракритдаги

satt

ёки

sat

шакли

ҳозир

ҳам

қўлланилади

.

Масалан

,

sattrah

“

ўн

етти

”,

sataasii

“

йигирма

етти

”,

satta

а

nve

“

тўқсон

етти

”.

Бундан

ташқари

,

sain

шакли

ҳам

учрайди

.

Чунончи

,

saintiis

“

ўттиз

етти

”,

saintaaliis “

қирқ

етти

”. “

Олтмиш

етти

”

сонида

учрайдиган

saR,

saRsath

шаклини

Д

.

Варма

мисолларда

учрайдиган

“

т

”, “

д

”, “

р

”

каби

церебрал

товушлар

T, D, R

ва

бурун

бўшлиғи

орқали

талаффуз

қилинадиган

“

н

”, “

л

”

товушлари

N, L

каби

катта

лотин

ҳарфлари

билан

изоҳланди

.

1

Кейинчалик

бу

шакл

“sals, swass”

га

айланган

.

Чунки

ҚҲОТдаги

бу

шакллар

,

яъни

“saks, swaks

> sak, swak”

лар

шу

сингари

фақатгина

“sat, svat”

га

ўзгарган

бўларди

.

Нормал

шароитда

қадимги

ҳиндийдаги

шаклларга

кўра

бу

ҳеч

қачон

“sat”

кўринишида

бўлмаган

. “Sas”

кўринишидаги

иккинчи

“s”

товуши

илгаридан

доимий

равишда

қўлланилиб

келинган

.

2

Т

ivaarii U. Hindii bhaaShaa kaa udgam aur vikaas. – Prayaag, 1950. – P. 131.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2018,

№

4

9

номеъёрий

ҳолат

деб

баҳолаган

.

Фикримизча

,

эҳтимол

бундай

шаклнинг

содир

бўлишида

,

aRsath

шакли

ўз

таъсирини

озми

-

кўпми

кўрсатган

.

Чунки

ушбу

соннинг

ҳосил

бўлишида

ҳам

церебрал

“R”

товуши

иштирок

этган

.

“

Саккиз

”

сони

ҳиндийда

aaTh

ва

сингал

тилида

aTa

шаклида

ифодалана

-

ди

.

У

.

Тиварийнинг

талқинича

,

бу

сон

ЎҲОТдаги

attha

ҚҲОТдаги

ast

шакл

-

ларидан

ясалган

.

Ушбу

соннинг

бошқа

сонларга

қўшилиб

келганда

,

aTha,

aThaa, aTh

шакллари

юзага

келишини

Д

.

Варма

ва

У

.

Тиварий

бир

хил

изоҳ

-

лайди

.

Масалан

,

aThaaiis

“

йигирма

саккиз

”,

aTha

а

rah

“

ўн

саккиз

”,

aThattar

“

етмиш

саккиз

”.

А

Rtiis

“

ўттиз

саккиз

”,

aRtaaliis

“

қирқ

саккиз

”

ва

aRsaTh

“

олтмиш

саккиз

”

сонларидаги

“aTh”

нинг

ўрнига

“aR”

шакли

содир

бўлган

.

Д

.

Варма

ва

У

.

Тиварий

бундай

омилларнинг

мавҳумлигини

таъкидлашган

.

Ҳақиқатан

ҳам

церебрал

“Th”

товуши

ўринига

“R”

нинг

пайдо

бўлганли

-

ги

ҳанузгача

ўз

тадқиқини

топмаган

.

Фикримизча

,

буларда

ҳам

худди

saRsaTh

“

ўттиз

етти

”

ва

aRsaTh

“

олтмиш

”

саккиз

сонига

ўхшаб

“R”

товуши

сақланиб

қолган

.

Бирликлар

қаторига

оид

сўнгги

“

тўққиз

”

сонининг

келиб

чиқиши

ҳақида

С

.

К

.

Чаттержий

қуйидаги

маълумотларни

келтирган

: “

тўққиз

”

ҳиндийда

nau

шаклидан

содир

бўлган

1

. “

Тўққиз

”

сони

“

тўқсон

тўққиз

”

мураккаб

саноқ

сони

ўрнида

қўлланилганда

,

бошқа

сонлардан

фарқли

равишда

(

яъни

79, 69,

49)

ninanve

кўринишига

эга

бўлади

.

Nau

“

тўққиз

”

саноқ

сонининг

этимологиясини

У

.

Тиварий

ЎҲОТдаги

nau, na

<

ҚҲОТдаги

nau

сўзидан

ясалган

,

дейди

.

Д

.

Варма

ҳам

пракритча

na

<

санскритча

nav

деб

кўрсатган

.

Қўшма

сонлар

билан

бирикканда

улардаги

nau

шакли

йўқолиб

,

унинг

ўрнига

“un-“

олд

қўшимчаси

қўшилади

(

маъноси

“

бир

кам

”)

2

.

Хусусан

,

unniis

“

ўн

тўққиз

”,

untaaliis

“

ўттиз

тўққиз

”,

unaasii

“

саксон

тўққиз

”.

Фақатгина

navaasii

“

саксон

тўққиз

”

ва

ninaanve

“

тўқсон

тўққиз

”

сонлари

фарқли

равишда

ясалиб

,

nau

га

хос

бўлган

негизлар

қўшил

-

ган

.

Фикримизча

, “

саксон

тўққиз

”

ва

“

тўқсон

тўққиз

”

сонларининг

шакли

санскрит

тилида

ҳам

бошқа

сонлардан

фарқли

даражада

ясалади

.

Эҳтимол

,

санскрит

тилининг

таъсири

натижасида

бу

шакл

сақланиб

қолган

.

Бунга

қу

-

йидаги

мисолларни

келтиришимиз

мумкин

:

navaashiiti

“

саксон

тўққиз

”,

navnavati

“

тўқсон

тўққиз

”.

“

Ўн

”

саноқ

сони

эса

das

(c

ингал

тилида

эса

daha(ye)

ва

dasa(ye)

шакли

ҳам

мавжуд

)

кўринишига

эга

3

.

С

.

К

.

Чаттержийнинг

бирликлар

,

ўнликлар

,

юзликлар

,

шунингдек

,

мингликларга

оид

илмий

маълумотлари

ҳам

мавжуд

.

Бироқ

ушбу

маълумотлар

тадқиқот

объектига

алоқадор

бўлмаганлиги

боис

,

улар

бу

ерда

тадбиқ

этилмади

.

Чунки

,

уларда

соннинг

морфологик

хусусият

-

ларига

эмас

,

балки

диахроник

жиҳатдан

сонларнинг

фонологик

фарқлари

таҳлил

қилинган

.

1

Chatterji S.K. The original and development Of Bengali Language. Volume two. – Culkutta, 1975. – P. 799.

2

Varmaa D. Hindii bhaaShaa kaa vikaas. – Delhi, 1962. – P. 272.

3

Chatterji S.K. The original and development Of Bengali Language. Volume two. – Culkutta, 1975. – P. 800.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2018,

№

4

10

С

.

К

.

Чаттержий

бенгал

тили

нуқтаи

назаридан

келиб

чиқиб

,

барча

янги

ҳинд

-

орий

тилларига

хос

сонларни

ўрганиб

чиққан

.

Унинг

илмий

-

назарий

кузатишларига

кўра

,

бенгал

тилида

саноқ

,

тартиб

ҳамда

каср

сонлари

мавжуд

бўлганлиги

учун

,

олим

бенгал

тилидаги

тартиб

ва

каср

сонларни

ҳам

шакл

жиҳатдан

товушларнинг

ўзгаришига

алоҳида

эътибор

берган

.

Бироқ

ушбу

йўналишда

у

фақат

бенгал

тилига

алоқадор

бўлган

ўзининг

илмий

-

назарий

кузатишларини

тадқиқ

этган

.

Унда

қиёсланаётган

ҳиндий

ва

сингал

тилларига

оид

маълумотлар

кузатилмайди

.

Тартиб

сонлар

.

У

.

Тиварий

“

бир

”

дан

“

тўрт

”

гача

бўлган

саноқ

сонлардан

тартиб

сонлар

ясалганда

,

улар

бутунлай

фарқли

равишда

ясалишини

таъкид

-

лаган

ва

этимологиясини

қуйидагича

кўрсатган

:

pahlaa

<

апабҳараншада

pahil, paDhill (padam+ill) <

санкр

.

pratham

“

биринчи

”;

duusraa

“

иккинчи

”

ва

tiisraa

“

учинчи

”.

Буларнинг

этимологиясига

У

.

Тиварий

шубҳа

билан

қарай

-

ди

.

Р

.

Ҳернле

ўша

шакллардаги

“-saraa”

нинг

келиб

чиқишини

санскритча

“-

srit”

билан

боғлиқ

деб

ҳисоблайди

.

Шунга

асосланган

ҳолда

,

У

.

Тиварий

уш

-

бу

шаклларнинг

этимологиясини

санскритдаги

dvissrit, trissrit

лардан

ҳосил

бўлган

дейди

1

.

Биз

ҳам

олимнинг

фикрларига

қўшилиб

,

с

authaa

“

тўртинчи

”

< cauttha < caturth

кўринишидан

ҳосил

бўлганлигини

таъкидлаймиз

.

Д

.

Варма

бутунлай

бошқача

ёндашган

. “

Биринчи

”

тартиб

сонининг

эти

-

мологияси

ҳақида

у

қуйидаги

маълумотларни

келтирган

:

pahlaa

<

пракритча

paDhill, pathill

<

санскритча

pra-tha+il.

Олимнинг

талқинича

,

ҳозирги

ҳиндийда

қўлланиладиган

pahlaa

“

биринчи

”

тартиб

сонининг

этимологияси

,

санскрит

-

даги

pratham

сўзидан

эмас

,

балки

санскритча

prathar

дан

келиб

чиққан

2

.

Duusraa

“

иккинчи

”

ва

tiisraa

“

учинчи

”

каби

тартиб

сонлари

санскритдаги

dvitiiya, tritiiya

дан

,

ҳиндийдаги

duujaa, tiija

шаклларидан

ҳосил

бўлган

бўлиши

мумкин

.

У

.

Тиварийнинг

таъкидлашича

,

ушбу

тартиб

сонлар

Бимс

келтирган

dvi+srit, tri+srit

шаклларидан

содир

бўлган

3

.

Ҳиндийдаги

cauthaa

“

тўртинчи

” <

практирча

с

autth

<

санскритча

caturth

кўринишига

эга

бўлган

.

Кузатишларга

кўра

,

ушбу

сон

саналар

,

шунингдек

,

ер

солиқларини

ҳисоблашда

қўлланилади

.

Қолган

тартиб

сонлар

,

саноқ

сон

-

ларга

-vaaN

қўшимчаси

қўшилиши

орқали

ясалади

.

Уларга

қуйидаги

мисол

-

ларни

бериб

ўтамиз

:

paaNcvaaN

“

бешинчи

”,

saatvaaN

“

еттинчи

”

ва

ҳоказо

.

ChaThaa

“

олтинчи

”

тартиб

сонини

У

.

Тиварий

пракритдаги

chaThaa

дан

шакланганлигини

таъкидлайди

.

Фикримизча

,

бу

сон

санскритдаги

ShaShTh

шаклидан

ўзлашган

.

К

.

Гуру

эса

тартиб

сонларга

алоқадор

умумий

маълумотларни

келтириш

билан

бирга

,

уларнинг

санскритча

шакллари

ҳам

қўлланилиши

ҳақида

тўхталиб

ўтган

.

Унинг

фикрича

,

ҳиндий

тилида

pratham

“

биринчи

”,

dvitiiya

“

иккинчи

”,

tritiiyaa

“

учинчи

”,

caturtha

“

тўртинчи

”,

paaNcam

“

бешинчи

”,

shaShT

“

олтинчи

”,

1

Т

ivaarii U. Hindii bhaaShaa kaa udgam aur vikaas. – Prayaag, 1950. – P. 132.

2

Varmaa D. Hindii bhaaShaa kaa vikaas. – Delhi, 1962. – P. 273.

3

Т

ivaarii U. Hindii bhaaShaa kaa udgam aur vikaas. – Prayaag, 1950. – P. 134.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2018,

№

4

11

daSham

“

ўнинчи

”

каби

тартиб

сонлар

ҳам

бор

1

.

Гуру

келтирган

ушбу

сонлар

ҳозир

ҳам

кенг

қўлланилади

.

Улар

бадиий

асарларда

кўпроқ

учрайди

.

Каср

сонлар

.

Ушбу

сонлар

ҳақида

иккала

олимнинг

(

К

.

Гуру

ушбу

сон

-

нинг

этимологиясига

оид

маълумотларни

келтирмаган

)

фикрлари

бир

-

бири

-

га

деярли

ҳамоҳанг

.

Қисман

фарқли

жиҳатлари

бор

.

Масалан

,

Д

.

Варма

1/4

каср

сонини

ҳиндийда

paav, pauaa <

прак

.paav-, paaa-, paaa- <

санскр

.paad,

paadk

шаклларига

хослигини

қайд

қилади

2

.

Д

.

Варма

ҳиндийда

қўлланилади

-

ган

cauthaaii

,

санскритдаги

caturthik

дан

содир

бўлганлигини

тасдиқлайди

.

Бизнинг

фикримизча

, 1/4

шакли

санскритдаги

paad

шаклидан

ясалган

.

1/3

шаклини

иккала

олим

ҳам

бир

хил

талқин

қилган

.

Д

.

Варма

tihaai

сан

-

скритдаги

tribhaagik

шаклидан

келиб

чиққан

деса

,

У

.

Тиварий

фақат

ЎҲОТда

tihaaia

кўринишига

эга

бўлганлигини

кўрсатиб

ўтган

3

.

Биз

Д

.

Варма

талқинига

қўшилган

ҳолда

санскритча

шаклдан

содир

бўлганлигини

таъкидлаймиз

.

1/2

каср

сонида

ҳам

бир

хил

шакллар

кузатилди

. 1/2 –

ҳиндийда

saaRhe

<

прак

.saDDh <

санскр

.saardh;

1.1/2 –

У

.

Тиварий

Derh, dyorhaa < di-add <

dvi-ardh

шаклларини

кўрсатади

.

Фикримизча

,

ушбу

каср

сон

Derh<

прак

.diaDDh<

санскр

.dvayarah

шаклидан

содир

бўлган

.

К

.

Гуру

умумий

маълумотларни

келтириш

билан

бирга

санскрит

,

форс

ва

соф

ҳиндий

тилларидаги

«

қисм

»

сўзининг

қўлланилишига

кўпроқ

эътибор

берган

.

Масалан

,

aNsh

(

санскритча

),

hissa

(

форсча

),

bhaag

(

ҳиндийча

) (

Гуру

1986, 142).

Олимнинг

фикрларига

қўшилган

ҳолда

,

қуйидаги

мисолларни

келтириш

мумкин

:

tissraa hissaa

“

учинчи

қисм

” (

форсча

)

4

,

tritiyaanSh

“

учин

-

чи

қисм

” (

санскритча

)

5

ва

tiisraa bhaag

“

учинчи

қисм

” (

ҳиндийча

)

6

.

Куза

-

тишларимизда

манбаларда

соф

ҳиндийча

ҳамда

форсча

шакллари

кенг

қўлланилиши

намоён

бўлди

.

Жамловчи

сонлар

.

Маълумки

,

саноқ

сонларнинг

барчасига

“o”

аффикси

қўшилиши

орқали

жамловчи

сонлар

ясалади

:

tiino

“

учови

”,

caaro

“

тўртови

”,

paaNco

“

бештолови

”

ва

ҳоказо

.

У

.

Тиварийнинг

фикрича

,

фақат

donoN

“

ик

-

кови

”

жамловчи

сонида

“-oN”

аффикси

қўшилади

7

.

Д

.

Варма

ушбу

сон

ту

-

рига

оид

ҳеч

қандай

маълумот

келтирмаган

.

К

.

Гуру

умумий

маълумотларни

бериш

билан

бирга

,

баъзи

бир

отларнинг

жамловчи

сонлар

таркибида

қўлланилишига

ҳам

тўхталиб

ўтган

:

joRaa

ёки

joRii

“

жуфт

”,

gahii

“

бешов

”,

senkRaa

“

юзталови

”,

chakkaa

“

олтов

”,

darjan

1

Гуру

К

.

Грамматика

хинди

.

Часть

I.

Пер

.

с

хинди

Г

.

А

.

и

Р

.

И

.

Баранниковых

.

Под

ред

.

и

с

предисл

.

проф

.

Б

.

А

.

Ларина

. –

М

.:

Изд

-

во

иностранной

лит

-

ры

, 1957. –

С

.139.

2

Varmaa D. Hindii bhaaShaa kaa vikaas. -Delhi, 1962. –P. 271.

3

Т

ivaarii U. Hindii bhaaShaa kaa udgam aur vikaas. – Prayaag, 1950. – P. 133.

4

Хинди

-

русский

словарь

.

Составители

А

.

С

.

Бархударов

,

В

.

М

.

Вескровный

,

Г

.

А

.

Зограф

,

В

.

М

.

Липеровский

.

Под

ред

.

В

.

М

.

Бескровного

.

Т

I. –

М

.:

Советская

Энциклопедия

, 1972. –

С

.189.

5

Кочергина

В

.

А

.

Санскритско

-

русский

словарь

.

Под

ред

.

В

.

И

.

Кальянова

. –

М

.:

Русский

язык

, 1978. –

С

. 201.

6

Hindi Sinhalese Kosh. – New Delhi, 2001. –

С

. 114.

7

Т

ivaarii U. Hindii bhaaShaa kaa udgam aur vikaas. – Prayaag, 1950. – P. 134.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2018,

№

4

12

“

даржан

”

1

.

К

.

Гуру

келтирган

ушбу

сўзлар

ҳозир

маҳаллий

халқ

орасида

,

оғзаки

тилда

кенг

қўлланилади

.

Фикримизча

,

ҳиндий

тилидаги

жамловчи

сонлар

таркибида

санскрит

ти

-

лидан

ўзлашган

баъзи

сўзлар

ҳам

қўлланилади

.

Чунончи

,

yugma

“

жуфт

”,

paaNchak

“

бешов

”,

ashtak

“

саккизталов

”

2

.

Буларни

фақат

бадиий

асарларда

учратишимиз

мумкин

.

Кўпайтирув

сонлари

.

У

.

Тиварий

“-gunaa”

суффикси

аслида

санскритдаги

“-gun”

,

пракритдаги

“-guna”

шаклларидан

келиб

чиққанлигини

қайд

этган

3

.

Ушбу

қўшимча

қўшилиши

натижасида

сонларда

қисман

ўзгаришлар

юз

Бера

-

ди

:

dogunaa

эмас

,

балки

dugunaa, dugnaa, duunaa (=do+gunaa)

“

икки

кара

”,

tigunaa, tigna

“

уч

кара

”,

caugunaa

“

тўрт

кара

”,

paNcgunaa

“

беш

кара

”

4

.

“-

Gunaa”

нинг

ўрнига

баъзан

саноқ

сонларда

“-hraa”

c

уффикси

ҳам

қўшилиши

мумкин

.

Ушбу

“-hraa”

шаклининг

этимологияси

“-har”

сўзидан

ҳосил

бўлган

.

Д

.

Варма

кўпайтирув

сон

туридаги

“-gunaa”

аффиксини

санскритдаги

“-guna”

шаклидан

пайдо

бўлганлигини

таъкидлайди

5

.

Фикримизча

,

ҳозирда

ушбу

соннинг

санскритча

шакли

ҳам

кенг

қўлланилади

.

Уларга

қуйидаги

мисолларни

келтиришимиз

мумкин

:

duun, duune, duunii

“

икки

кара

”,

с

augunaa, cauk

“

тўрт

кара

”,

paaNcgunaa, paaNce

“

беш

кара

”,

chagunaa, chak

“

олти

кара

”,

naugunaa, navaaN, naveN

“

тўққиз

кара

”

6

.

Бу

шакллар

нафақат

оғзаки

тилда

,

балки

илмий

асарларда

ҳам

ўз

аксини

топган

.

Тадқиқот

жараёнидан

шу

нарса

кузатилмоқдаки

,

аксарият

олимлар

ҳиндий

тилидаги

соннинг

асосан

бешта

маъно

тури

борлигини

қайд

этганлар

Булар

:

саноқ

,

тартиб

,

каср

,

жамловчи

ҳамда

кўпайтирув

сонлари

.

Лекин

У

.

Тиварий

ушбу

сон

турларидан

ташқари

соннинг

қуйидаги

кичик

турлари

ҳам

борлигини

таъкидлайди

:

Отдан

ясалган

саноқ

сонлар

(denominatives).

Ҳиндий

тилида

отдан

ясал

-

ган

саноқ

сонларда

“baar” (<

санск

.vaaram)

сўзи

қўлланилади

.

Бунга

биз

қу

-

йидаги

мисолларни

келтиришимиз

мумкин

:

do baar saat

“

ўн

тўрт

”.

Шунинг

-

дек

,

duunii, duunaa, tiyaa, caukaa

каби

шакллари

ҳам

бор

7

.

Англашилишича

,

улар

ҳозирда

“pahaaRa”

(

кўпайтирув

жадвали

)

да

кенг

қўлланилади

.

Истисно

хусусиятига

эга

саноқ

сонлар

.

Ҳиндий

тилидаги

ушбу

сонлар

“kam”

(<

форсчада

“kam”)

шакли

орқали

ясалади

:

ek kam sau (ninyaanve)

“

тўқсон

тўққиз

”.

Ҳозирда

оддий

халқ

орасидаги

сўзлашув

тилида

ушбу

сон

кенг

қўлланилади

.

1

Гуру

К

.

Грамматика

хинди

.

Часть

I.

Пер

.

с

хинди

Г

.

А

.

и

Р

.

И

.

Баранниковых

.

Под

ред

.

и

с

предисл

.

проф

.

Б

.

А

.

Ларина

. –

М

.:

Изд

-

во

иностранной

лит

-

ры

, 1957. –

С

. 191.

2

Hindi Sinhalese Kosh. – New Delhi, 2001. –

С

. 114.

3

Т

ivaarii U. Hindii bhaaShaa kaa udgam aur vikaas. – Prayaag, 1950. – P. 136.

4

Гуру

К

.

Грамматика

хинди

.

Часть

I.

Пер

.

с

хинди

Г

.

А

.

и

Р

.

И

.

Баранниковых

.

Под

ред

.

и

с

предисл

.

проф

.

Б

.

А

.

Ларина

. –

М

.:

Изд

-

во

иностранной

лит

-

ры

, 1957. –

С

. 194.

5

Varmaa D. Hindii bhaaShaa kaa vikaas. – Delhi, 1962. – P. 274.

6

Кочергина

В

.

А

.

Санскритско

-

русский

словарь

.

Под

ред

.

В

.

И

.

Кальянова

. –

М

.:

Русский

язык

, 1978. –

С

.217.

7

Т

ivaarii U. Hindii bhaaShaa kaa udgam aur vikaas. – Prayaag, 1950. – P. 139.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2018,

№

4

13

Тахминий

саноқ

сонлар

.

Ушбу

сон

тури

бирон

-

бир

саноқ

соннинг

қайта

-

рилиши

натижасида

ҳосил

бўлади

:

ek-ek

“

бирма

-

бир

ёки

битта

-

битта

”;

sau-

sau

“

юзта

-

юзта

”.

Ноаниқ

саноқ

сонлар

.

Ушбу

сон

турини

аниқлаш

учун

das, biis, tiis,

seekRaa, hazaar

каби

ўнлик

ва

юзликларни

билдирувчи

сонларга

“-oN”

суффикси

қўшилади

.

Жумладан

,

dasoN

“

ўнлаб

”,

biisoN

“

йигирматалаб

”,

seekRoN

“

юзлаб

”,

hazaaroN

“

минглаб

”

ва

ҳоказо

1

.

Манбалардан

маълум

бўлишича

,

ушбу

сонлар

саноқ

сонларга

“ek”

сўзининг

қўшилиши

натижасида

ҳам

ясалади

.

Масалан

,

paaNc ek

“

бештача

”,

das ek

“

ўнтача

”.

Шунингдек

,

икки

саноқ

соннинг

биргаликда

келиши

нати

-

жасида

ҳам

ноаниқ

саноқ

сонлар

ясалиши

мумкин

:

das-paaNc

“

беш

-

ўнта

”,

das-gyaarah

“

ўн

-

ўн

бита

”,

tiin-caar

“

уч

-

тўртта

”.

Таъкидлаш

лозимки

,

бошқа

хорижлик

олимларнинг

фикрларидан

фарқли

равишда

,

К

.

Гурунинг

илмий

асарида

қуйидаги

маълумотлар

бор

: “

Биринчи

компоненти

сонлар

билан

боғлиқ

бўлган

қўшма

сўзлар

ҳам

кенг

қўллани

-

лади

.

Булар

бирон

-

бир

нарсанинг

йиғиндисини

билдиради

.

Санскрит

тили

грамматикасида

бундай

қўшма

сўзлар

“

двигу

”

деб

аталади

”

2

.

Маълумотларга

асосан

, “

двигу

”

қўшма

сўзларига

оид

қуйидаги

мисол

-

ларни

келтиришимиз

мумкин

.

Жумладан

,

tribhuvan

“

уч

Дуне

”,

trelokya

“

уч

Дуне

” (

ушбу

қўшма

сўз

trilokii

шаклида

ҳам

қўлланилади

)

3

;

trikaal

“

учта

замон

” (

ҳозирги

,

ўтган

ва

келаси

замон

)

4

;

AShTaadhyaayii

“8

бобдан

иборат

”

(

Панини

грамматикаси

)

5

.

Англашилишича

,

булар

кўпроқ

санскрит

тилида

битилган

манбаларда

учрайди

.

Соф

ҳиндий

тилидаги

шаклига

эса

dopahar

“

сўзма

-

сўз

2

та

паҳар

ёки

ярим

кун

(

пешин

)”;

caumaasaa

“

ёмғир

сезони

” (

тўртта

ой

–

асарҳ

,

саван

,

бҳадон

ва

куар

);

cauraahaa

“

тўртта

йўл

”

каби

мисолларни

келтиришимиз

мумкин

.

Урду

тилига

хос

қўшма

сўзларга

қуйидаги

мисолларни

келтирамиз

:

simaahii (

ёки

timaahii)

“

уч

ой

”;

cahaar–diivaarii

(

тўртта

девор

);

shashmaahii

(

ёки

chamaahii)

“

олти

ой

”.

Демак

,

ҳинд

тилшунос

олимларидан

фақат

К

.

Гуру

қўшма

сўзларга

оид

маълумотларни

келтирган

.

Д

.

Варма

ушбу

сўзларга

хос

мисолларни

бериб

ўтган

,

лекин

у

К

.

Гуру

каби

уларни

алоҳида

қўшма

сўзлар

қаторига

қўшмаган

.

Хулоса

қилиб

айтиш

мумкинки

,

ҳинд

тилшунос

олимлари

ҳиндий

тили

-

даги

сонга

хос

маълумотларни

келтириш

билан

бирга

,

ундаги

ҳар

бир

сон

турининг

этимологиясига

ҳам

атрофлича

ўрин

ажратганлар

.

Бироқ

бу

ерда

турли

хил

фарқли

жиҳатларни

айтиб

ўтмоқ

даркор

.

С

.

К

.

Чаттержий

бенгал

1

Т

ivaarii U. Hindii bhaaShaa kaa udgam aur vikaas. – Prayaag, 1950. – P. 110.

2

Гуру

К

.

Грамматика

хинди

.

Часть

I.

Пер

.

с

хинди

Г

.

А

.

и

Р

.

И

.

Баранниковых

.

Под

ред

.

и

с

предисл

.

проф

.

Б

.

А

.

Ларина

. –

М

.:

Изд

-

во

иностранной

лит

-

ры

, 1957. –

С

. 281.

3

Agarvaal S. BhaaShaavigyaan aur hindii. – Ila

а

habad, 1997. – P. 75.

4

Bahrii H. BhaaShaa kaa vikaas. – Dilli, 1992. – P. 119.

5

Ўша

манба

. –

Б

. 119.