SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
211
Беш кунлик дунёда шодлик-ла еб-ич,
Бир дон элтолмассан хазинанг бўлса.
Хулоса.
Шоислом Шомуҳамедов Умар Хайёмнинг форсчадан таржима
қилган рубоийлари халқимиз дилидан жой олган. Бундан ташқари, жуда кўп
сўз санъаткорлари Хайём рубоийларини ўз асарларига киритадилар,
минглаб кишилар бу дурдона тўртликларни ёддан ўқиб юрадилар, шоир
китобларини бир-бирларига совға қиладилар. Ўзбекнинг кўркам маърака-
лари эса Хайём рубоийларисиз деярли қизимайди.
1
Шундай қилиб, устоз Шоислом Шомуҳамедовнинг ноёб истеъдод соҳиби
эканликлари Умар Хайём рубоийларининг ўзбек тилидаги таржималарида форс
тилидаги жозибадор оҳанги билан бирга чуқур фалсафий маъносини ўқувчи ва
тингловчиларга етказа бера олганликларида ҳам ёрқин намоён бўлади.
Устоз яратиб қолдирган илмий мерос нафақат адабиётшунос, тилшунос,
манбашунослар учун, балки Шарқ фалсафаси ва маданиятини илмий тадқиқ
этаётган изланувчилар, бу соҳага қизиқувчи барча илм соҳиблари учун жуда
қимматли манба ҳисобланади.
ПУЛАТОВ ШЕРДОР
таянч докторант, ТДШУ
Маҳатама Ганди фалсафий дунёқараши
шаклланишининг ижтимоий-ғоявий асослари
Аннотация. Маҳатма Ганди дунёқарашининг шакилланиш ғоявий асоси, ўзиндан
аввалги мутафаккирларнинг илгари сурган ғояларига бориб тақалади. Шу даврга назар
ташлашлаб, назарий-ғоявий жиҳатдан қараганда, ҳинд миллий озодлик ҳаракатига ҳос
таълимотнинг кўзга ташланадиган томонларидан бири, унинг диний-ақидавий
мазмунидир. Ҳинд миллий озодлик ҳаракати жароёнида диний-фалсафий таълимотларни
долзарб сиёсий муаммоларга мослаштириш мақ¬садида уларни замонавийлаштириш ва
ушбу ҳаракат талабларига мувофиқлаштириш, айниқса, ўта долзарб вазифа бўлиб юзага
келган эди. Ҳамда, ижтимоий тенгсизлик, кастачилик ва миллий бирлик масалалари ҳам
ўрганилган. Ҳиндистоннинг илк миллий-маърифатпарварлик мутафаккири Рам Мохан
Рой бўлиб, Ҳиндистонда миллий озодлик ҳаракати туғилишида катта аҳамиятга эга
бўлган. ХИХ асрнинг иккинчи ярми – ХХ асрнинг бошларида фаолият олиб борган миллий
мутафаккирлардан бири Дадабхай Наороджи ҳиндларнинг давлат бошқарувида иштирок
этишларини талаб қилган ва Ҳиндистон давлатини, ҳинд миллати барпо этиш
кераклигини такидлаган. Бонкимчондро Чоттопаддҳай мамлакат ривожланишидаги энг
асосий тўсиқ – бу халқ юқори ва қуйи табақалари манфаатларининг умумий эмаслигида
деб билган. Ҳиндувийлик динининг фалсафий жиҳатлари Свама Вивеканда қарашларида
ўз аксини топган, Умумий дин ғоясини илгари сурган. Бал Гангадхар Тилак қашошоқлик
1
Шоислом Шомуҳамедов муқаддимаси. Умар Хайём. Рубоийлар. Т.:Шарқ, 1997, Б.11.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
212
иллатларини қоралаб чиққан. Рабиндранат Тагор қишлоқ жамиятини «халқ таянчи ва
онаси», деб атаган. Бу мутафаккирларнинг илгари сурган ғоялари Маҳатама Гандини
миллий озодлик ҳаракати майдонига келишга туртки берди, унинг ижтимоий-ғоявий
қарашларининг асосини ташкил этди.
Таянч сўз ва иборалар: Маҳатма Ганди, фалсафа, миллий озодлик, адолат, Рам
Мохан Рой, Дадабхай Наороджи, Свама Вивеканда, Бал Гангадҳар Тилак, Ананда
Кумарасвами, Рабиндранат Тагор.
Аннотация. Идеологическая основа формирования мировоззрения Махатмы
Ганди основана на идеях, выдвинутых его предшественниками. Если рассматривать
этот период с теоретической и идеологической точек зрения, то одним из наиболее
важных аспектов доктрины, присущей индийскому национально-освободительному
движению, является ее религиозное содержание. В процессе индийского национально-
освободительного движения задача модернизации и адаптации религиозных и
философских учений к требованиям движения с целью их соответствия текущим
политическим проблемам была особенно актуальной. Были рассмотрены вопросы
социального неравенства, кастеизма и национального единства. Первым нацио-
нальным просвещенным мыслителем Индии был Рам Мохан Рoй, который сыграл
важную роль в зарождении национально-освободительного движения в Индии.
Дадабхай Наороджи, один из национальных мыслителей второй половины XIX–начала
XX веков, требовал участия индийцев в правительстве и подчеркивал необходимость
создания индийского государства как индийской нации. Бонкимчондро Чоттопаддхай
считал, что главным препятствием на пути развития страны является отсутствие
общих интересов у высших и низших слоев населения. Философские аспекты индуизма
были отражены во взглядах Свамы Вивеканды, который продвигал идею общей
религии. Бал Гангадхар Тилак осудил пороки бедности. Рабиндранат Тагор назвал
сельское общество «опорой и матерью народа». Идеи, выдвинутые этими мыс-
лителями, побудили Махатаму Ганди выйти на передний план национально-
освободительного движения, сформировав основу его социо-идеологических взглядов.
Опорные слова и выражения: Махатма Ганди, философия, национальное освобож-
дение, справедливость, Рам Мохан Рoй, Дадабхай Наороджи, Свама Вивеканда, Бал
Гангадхар Тилак, Ананда Кумарасвами, Рабиндранат Тагор.
Abstract. The ideological basis for the formation of the worldview of Mahatma Gandhi is
based on the ideas put forward by his predecessors. If we consider this period from a
theoretical and ideological point of view, then one of the most important aspects of the
doctrine inherent in the Indian national liberation movement is its religious content. In the
process of the Indian national liberation movement, the task of modernizing and adapting
religious and philosophical teachings to the demands of the movement with the aim of
adapting them to current political problems was especially urgent. Issues of social
inequality, casteism and national unity were examined. The first national enlightened
thinker of India was Ram Mohan Roy, who played an important role in the birth of the
national liberation movement in India. Dadabhai Naroji, one of the national thinkers of
the second half of the nineteenth and early twentieth centuries, demanded the
participation of Indians in the government and emphasized the need to create an Indian
state as an Indian nation. Bonkimchondro Chottopaddhai believed that the main obstacle
to the development of the country was the lack of common interests among the upper and
lower layers of the population. The philosophical aspects of Hinduism were reflected in
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
213
the views of Swama Vivekanda, who promoted the idea of a common religion. Bal
Gangadhar Tilak condemned the vices of poverty. Rabindranath Tagore called rural
society "the support and mother of the people." The ideas put forward by these thinkers
prompted Mahatama Gandhi to come to the forefront of the national liberation
movement, forming the basis of his socio-ideological views.
Keywords and expressions: Mahatma Gandhi, philosophy, national liberation, justice, Ram
Mohan Roy, Dadabhai Naroji, Swama Vivekanda, Bal Gangadhar Tilak, Ananda Kumaraswamy,
Rabindranath Tagore.
Кириш:
Маҳатма Ганди Ҳиндистон сиёсий майдонига қадам қўйган
даврида – бу биринчи жаҳон уруши йилларида содир бўлди – ҳинд миллий
ҳаракати деярли юз йил давом этган ривожланишнинг узоқ ва машаққатли
йўлини босиб ўтган эди. Кўп миллатли улкан мамлакатнинг бир қатор
туманларида ижтимоий-сиёсий ташкилотлар ва матбуот аллақачон мавжуд
эди. 1885 йилда ташкил топган биринчи умумҳиндий ташкилот – Ҳин-
дистон Миллий конгресси чорак аср фаолият кўрсатиб, кейинчалик Ганди
раҳбарлиги остида миллий озодлик ҳаракатини бошқарди.
ХIХ–ХХ аср бошларида Ҳиндистонда мустамлакачилик ва ижтимоий
тенгсизликка қарши онгли равишдаги кураш қўзғалишининг илк аломатлари
пайдо бўла бошлади. Маҳаллий ижтимоий-сиёсий ташкилотлар ва Миллий
конгрессда мустамлакачилик тузумига қаршилик кўрсатишнинг йўллари ва
усуллари масаласи бўйича мафкуравий ва сиёсий кураш авж олди,
Ҳиндистоннинг келгусидаги ижтимоий ривожланиши тўғрисида турли хил
фикрлар вужудга кела бошлади.
Гандининг дунёқараши ва ғоявий-сиёсий фикрларнинг шаклланиши,
асосан мустамлакачилик тузуми таназзулга юз тутган даврда содир бўлиб,
Ҳиндистонда ушбу инқирознинг келиб чиқиш жараёнлари билан боғлиқ эди.
Мақсад ва вазифа:
Мақоланинг мақсади Ҳиндистонда мустақилликка
эришишнинг ғоявий-сиёсий, ижтимоий- фалсафий фикрларнинг шакллани-
шини тадқиқ этиш, Маҳатма Ганди фалсафий дунёқараши шаклланишидаги
омилларни тадқиқ этиш, унинг ижтимоий-фалсафий қарашлари негизи
қандай ғояларга таянишини таҳлил этиш. Мақоланинг мақсадидан келиб
чиққан ҳолда қуйидаги вазифалар шаклланган:
•
Ҳиндистоннинг илк миллий-маърифатпарварлик ҳаракатларининг пай-
до бўлиш генезисини таҳлил қилиш;
•
ХIХ асрда Ҳиндистондаги диний ислоҳотларнинг энг асосий ўзига хос
хусусияти, бу диний универсализмдир, яъни диний таълимотлар бир-
дамлигига эришиш масалаларини кўриб чиқилиши;
•
ХIХ асрнинг либерал ҳинд арбобларининг давлат бошқарувида иштирок
этишлари ва Ҳиндистон учун аҳамияти қандай бўлганлигини тадқиқ қилиш;
•
Ижтимоий қарама-қаршиликлардан қутулишнинг ягона йўлини топиш
жаРоёнларини таҳлил қилиш;
•
Гандининг ижтимоий-фалсафий қарашларнинг асосларини тадқиқ
қилиш;
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
214
•
Маҳатма Ганди ижтимоий-фалсафий фикрларининг янги давр
ижтимоий жаРоёнлардаги аҳамиятини таҳлил қилиш;
Усуллар:
Тадқиқот жараёнида илмий билишнинг объективлик, холис-
лик, Ҳиндистоннинг илк миллий-маърифатпарварлик ҳаракатларини объек-
тив очиб берилди. Тарихийлик, Ҳиндистон мустақилликка эришиш жараё-
нини тарих нуқтайи-назаридан таҳлил этилди. Мантиқийлик, Ижтимоий
тенгсизлик, каста бўлинишлар ва демократик жаРоёнлар мантиқий жиҳатдан
тадқиқ қилинди. Тизимлилик, Маҳатма Гандининг фалсафий концепцияси
моҳияти ўзидан аввалги мутафаккирларнинг ғоялари асосида очиб бериш
учун тизимлилик методидан фойдаланилди.
Натижалар ва мулоҳаза:
ХIХ асрнинг биринчи ярмида Ҳиндистонда
ижтимоий миллий-мулкдорлар ҳаракати ташкил топиб, кейинги ўн йиллик-
лар мобайнида ушбу ҳаракат халқдан йироқлигича қолади, халқ норозилиги
эса, кўпинча, табиий офат сингари бостириб келинар эди.
Мустамлакачилик шароитида вужудга келган саноат муносабатлари ўзига
хос ва чегараланган хусусиятга эга эди. Ҳиндистон жамиятининг янги
элементлари – саноатчи-мулкдорнинг ўтмишдошлари – ХIХ асрнинг уч чораги
давомида асосан, Калкутта, Бомбей, Мадрас каби бир нечта йирик шаҳарларда
тўпланган тор қатламдан иборат эди. Булар эндигина ташкил топаётган
зиёлилар – савдогар-заминдор муҳитидан чиққан, европача типдаги илк ўқув
юртларида таҳсил олган ва кейинчалик савдо корхоналари хизматчилари,
инглизлар ҳиндулар эгаллашига изн берган лавозим эгалари ва эркин касб
эгаларига айланганлар. Асрнинг иккинчи ярмига келиб, энг омадли савдогар-
заминдорлар ўз фабрикаларига эга бўлиб, саноат капиталистларига айланишга
муваффақ бўлдилар. Айнан шу даврдан бошлаб Ҳиндистонда мулкдорлар
жамияти шакллана бошланди, бу жаРоён ҳозиргача давом этиб келмоқда.
Мулкдорчилик муносабатларининг ривожланиши мафкура соҳасида
жамиятнинг етакчи доираларида диний-ислоҳот ва маърифий ғояларнинг
ташкил топиши шаклида акс этди.
Ҳиндистоннинг илк миллий-маърифатпарварлик нуқтаи назаридаги
мутафаккири Рам Моҳан Рой (1772-1883) ҳам диний ислоҳотчи, ҳам
маърифатпарвар сифатида фаолият олиб борган. Бу хусусият кейинги авлод
ҳинд мутафаккирларига, хусусан Гандига ҳам хос бўлиб, унинг дунёқараши
диний-ислоҳот ҳамда маърифатпарварлик элементларига эга бўлган.
Рам Моҳан Ройнинг барча диний-теологик асарларида ҳиндуизм дини
илк кўринишини йўқотиб, эндиликда – «у фақатгина зарар келтиради,
инсонларнинг яшаш шароитларини яхшилаш ўрнига, уларга қийинчилик ва
йўқотишлар олиб келиши»
1
ҳақидаги фикри ўз аксини топган.Юз йилдан
сўнг эса, Ганди мамлакатда ҳукм сураётган ўрта асрларга оид урф-
одатлардан аччиқланиб, Ҳиндистонни «минглаб ҳиндулар мусулмонларнинг
1
Рой Р.М. Тҳе Энглиш Wоркс, вол. ИИ, -Аллаҳабад, 1906, 929-930 ПП.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
215
уйидан сув олиб ичгандан кўра, чанқоқдан ўлишни афзал билган» «аҳмоқ-
ликлар мамлакати»
1
деб атайди. «Каста бўлинишлари сабабли юзага келган
минглаб гуруҳ ва бўлинмалар эса, уларни ватанпарварлик туйғусидан
маҳрум қилади. Менинг фикримча, сиёсий манфаатлари ва жамият фаро-
вонлиги учун динга бироз ўзгартириш киритиш лозим»
2
.
ХИХ аср Ҳиндистон мутафаккирларининг – Рам Моҳан Ройдан бошлаб,
жумладан Гандининг – диний-фалсафий нуқтаи назардан ислоҳотга оид
фаолияти монотеистик ва деистик тушунчаларни тасдиқлашга қаратилган
эди. Бу эса, ўз навбатида диндан воз кечмай туриб, дунёни рационал ра-
вишда қабул қилишга интилишни акс эттирган. Шу билан бирга, Ҳин-
дистондаги ҳукмрон диний ислоҳотларнинг яна бир ўзига ҳос хусусияти,
динни одоб-ахлоқ нормалари билан тўлдириш тенденциясидир. Шу каби
Рам Моҳан Ройга хос бўлган интилиш кейинги ҳинд мутафаккирларида,
айниқса ХИХ аср охири –ХХ аср бошида янада ривож топди. Анъанавий
ҳиндуизмни танқид қила туриб, Рой ҳам рационал, ҳам одоб-ахлоқ
нормалари нуқтаи назаридан ёндашган. Энг асосий этик тамойил сифатида
қуйидаги фикрни илгари сурган: «Абадий бахт-саодатга интилган инсон,
бошқаларга ҳам худди ўзидек муносабатда бўлиши керак ва ўзгалар бахти
ёки бахтсизлигини ўзиники деб ҳисобламоғи лозим»
3
. Кейинчалик ушбу
тамойилни Ганди янада ривожлантириб, «диннинг асл моҳияти одоб-
ахлоқдир»
4
деган фикрни илгари сурган.
ХIХ асрда Ҳиндистондаги диний ислоҳотларнинг энг асосий ўзига хос
хусусияти, бу диний универсализмдир, яъни диний таълимотлар бирдам-
лигига эришишдир. Бундай бирдамликка, Рам Моҳан Рой ва бошқа ҳинд
мутафаккирлари муқаддас динлар ва инсонлар томонидан яратилган одоб-
ахлоқ нормалари ўхшашлиги ва яккахудолилик асосида эришмоқчи
бўлганлар. Ўзининг илк асарларида Рой барча диний таълимотлар тўғри,
чунки улар «ягона олий мавжудот» мавжудлигини тан олади, чунки улар
«аниқ Худо ёки Худолар» борлигига ишонишади ва алоҳида маросим
ўтказиш кераклигини уқдиришади, деб ёзган. Ва бу иш, унинг фикрича,
«алдоқчиларнинг» иши бўлиб, инсонлар «бирдамлигини бузади»
5
.
Ҳинд ислоҳотчиларининг ҳам диний, ҳам одоб-ахлоқ универсализмида,
инсонларнинг қайси динга ишонишидан қатъий назар, тенглиги ғояси
илгари сурилган, бу ўз навбатида, миллатлар ва ирқларнинг тенглигини
англатган. 1804 йилда Рам Моҳан Рой шундай ёзган «барча инсонлар қайси
1
Тендулкар Д.Г. Маҳатма.Лифе оф Маҳандас Карамчанд Гандҳи, вол.И,- Бомбай.1951-1954,
229 П.
2
Рой Р.М. Тҳе Энглиш Wоркс, вол. ИИ, 116 П.
3
Рой Р.М. Тҳе Энглиш Wоркс, вол. И, 811 П.
4
Ганди М.К. Менинг ҳаётим.-Т.:Ўзбекистон, 2009. 40-б. (Гандҳи М.К. Мй Лифе ис Мй
Мессаге. – Т.: Узбекистан, 2009, п. 108).
5
Рой Р.М. Тҳе Энглиш Wоркс, вол. ИИ, 944, 958 ПП.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
216
динга ишонишидан қатъий назар, бир хил азоб-уқубатлардан, совуқдан ва
қоронғиликдан, хасталиклар ва ҳаёт зарбаларидан, тана ва психик
мажруҳликлардан азият чекишади»
1
. Диний универсализмнинг тарғиб
қилиниши, турли динларга эътиқод этувчи ҳиндларнинг, энг аввало ҳин-
дулар ва мусулмонларнинг бирлашишига бўлган иштиёқини акс эттирган.
Ушбу иштиёқ Ганди сингари ХIХ асрнинг кейинги ислоҳотчиларида, Ройга
нисбатан янада кучлироқ эди. 1908 йилда у шундай деган: «Мусулмон-
ларнинг худоси ҳиндуларнинг худосидан фарқ қиладими? Турли динлар бу
битта нуқтада кесишадиган турли йўллардир. Агар улар битта манзилга
олиб борса, бизнинг турли йўллардан кетаётганимизнинг нима аҳамияти
бор. Демак, бизнинг уришишимизга ҳеч қандай сабаб йўқ»
2
.
Инсонлар тенглиги ва миллий бирлашув ғояларини илгари сура туриб,
дин тарафидан ёқланган каста тизими танқид этилган. Рам Моҳан Рой
«касталарга бўлиниш» Ҳиндистоннинг ташқаридан келган босқинчиларга
осонгина қурбон бўлишининг сабаби, деб билган.
Каста тизимини танқид эта туриб, Ганди ушбу тизимда нафақат миллий
бирлашувга тўсқинлик қилувчи ўрта асрлардаги каби бўлинишларни, балки
энг аввало ижтимоий тенгсизлик ва эзилишлар гавдаланаётганини кўрди. У
каста бўлинишларига нафақат маърифатпарварлик нуқтаи назаридан, балки
демократик нуқтаи назаридан келиб чиқиб қарши бўлган. У шундай ёзган:
«Каста бўлинишлари бир одамнинг иккинчисидан устунлигини англатгани
учун, улар бутунлай йўқ қилиниши лозим»
3
.
Мутафаккирлар халқ оммасини, ва энг аввало деҳқонларни, зодагонлар
зулмидан сақлаб қолмоқчи бўлганлар. Уларнинг фикрича, рожалик тизи-
мининг йўқ қилиниши ва демократик муносабатларининг ўрнатилиши
«мамлакатда умумий фаровонлик»ка олиб келади
4
.
Ҳиндистоннинг либерал мутафаккирлари мамлакатда янги таълимнинг
жорий этилишини (Рам Моҳан Ройнинг ташаббусига кўра, 1816 йилда ҳинд
савдогарлари маблағларига Калкуттада илк европача усулдаги мактаб очилган),
ҳиндларнинг илмий ва техник билимларни эгаллашларини, иқтисодий ривож-
ланиш, асрнинг иккинчи ярмига келиб эса, саноат ривожланиши тарафдори
бўлганлар. Улар миллий ва табақалар тенглигини тарғиб қилганлар, давлат
бошқарувининг республика формасини илгари сурганлар, ҳиндларнинг
фуқаролар ҳуқуқлари ва миллий қадриятларини ҳимоя қилганлар.
Ҳиндистоннинг етакчи маърифатпарварлари деҳқонларнинг заминдор ва
солиқ эксплуатациясини чегаралашни, деҳқон шахсияти ва мулки устидан
1
Рой Р.М. Тҳе Энглиш Wоркс, вол.ИИ, 960 п.
2
Гандҳи М.К. Индиан Ҳоме Руле ор Ҳинд Сwараж,- Мадрас, 1947, 41 П.
3
Камаров Э.Н., Литман А.Д. Мировоззрение Моҳандас Карамчанд Ганди(Wорлдвиеw оф
Моҳандас Карамчанд Гҳанди). Мосcоw, Наука, 1969.75 п.
4
Камаров Э.Н., Литман А.Д. Мировоззрение Моҳандас Карамчанд Ганди.
( Wорлдвиеw оф Моҳандас Карамчанд Гҳанди)Мосcоw, Наука, 1969. 76 п.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
217
заминдорлар, солиқ амалдорлари ва мулкдорларнинг ҳукмронлигини йўқ
қилишни талаб қилишган. Аммо заминдорларни ўз ерларидан маҳрум
қилиш даражасига деярли кўтарилишмаган, бундай ҳол 70 йилларда содир
бўлиб, кейинги ўн йилликлар давомида учрамаган. Чунки, Ҳиндистонда
пайдо бўлаётган мулкдорчалик элементларининг ўзи ҳам улар билан
чамбарчас боғлиқ эди.
Маърифатпарварлик ғояларининг тарғиб қилиниши нафақат ўрта
асрларга оид муносабатларнинг, балки мустамлакачилик тизимининг ҳам
танқид қилинишига олиб келди.Вақт ўтиши билан ушбу жаРоён ХIХ аср
миллий ташкилотларининг фаолиятида сезиларли ўрин эгаллай бошлади. Бу
асосан мустамлакачилик эксплуатациясига, ҳиндларнинг Ҳиндистонни
қолоқликка, халқни эса қашшоқликка маҳкум этаётган Британ ҳокимияти
олдида ҳақ-ҳуқуқсизлигига қарши танқидлардан иборат эди.
ХIХ асрнинг иккинчи ярми – ХХ асрнинг бошларида фаолият олиб борган
миллий мутафаккирлардан бири Дадабхай Наороджи (1825-1917) шундай
деган: «Британ ҳукмдорлари Ҳиндистоннинг олд эшикларида туриб, бутун
дунёга уни ташқи хавфдан қўриқлаётгани ҳақида таъкидлашади, ўзлари эса
унинг орқа эшигидан ўзлари қўриқлаб турган хазинани олиб кетадилар»
1
. Яна
бошқа мутафаккир М.Г.Ранаде мустамлакачилик тузуми «миллат ҳаётини
ташкил этган фаолликни тўхтатиб қўяди», «сиёсий ҳокимият монополияси эса,
савдо ва саноат монополиясига олиб келади»,
2
деган.
ХIХ асрнинг либерал арбоблари ҳиндларнинг давлат бошқарувида иш-
тирок этишларини талаб қилишган. Бошида ҳиндларни давлат лавозим-
ларига ишга олинишларини, кейинчалик эса, ҳиндлар иштирокида қонун
чиқарувчи органлар ташкил этилишини талаб этишган.
Шунга қарамасдан мустамлакачилик тузумининг либерал-маърифат-
парлик танқиди мустамлакачиликдан умуман воз кечиб, мустақиллик талаб
қилиниши даражасигача бориб етмаган. Бунга ХIХ асрнинг биринчи ярмида
юзага келган бир қатор ўзаро боғлиқ шарт-шароитлар сабаб бўлган.
Ҳиндистон жамиятининг мулкчилик элементлари, кейинчалик эса
шаклланаётган саноатчи-мулкдорлар қатлами инглиз капитали ва мустам-
лакачилик ҳокимиятига нафақат иқтисодий, балки сиёсий жиҳатдан қарам
бўлган. Вужудга келаётган янги мулкдорлар қатлами инглизлар ҳукмрон-
лиги даврида вужудга келгани сабабли мамлакатда анъанавий кучига эга
эмас эдилар. Шундай таъсир кучига эга бўлмасдан ва инглизлар томонидан
монополлаштирилган давлат бошқарувига қатнаша олмасдан бундай янги
мулкдорлар қатлами айтарли даражада сиёсий ўринга эга эмас эдилар.
Эндигина шаклланаётган мулкдорлар фақатгина халқ ўзлигини англаб етиб,
оммада ўзининг миллатчилик таъсирига эга бўлгандагина сиёсий кучга
айлана оларди. Бу фақатгина ХХ асрда содир бўлди.
1
Новая история Индии(Неw ҳисторй оф Индиа) Мосcоw, Наука, 1961, 466 п.
2
Ибид, п, 466-467.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
218
ХIХ аср давомида ва ҳаттоки ХХ аср бошларида ҳинд миллий таш-
килотлари фақатгина юқори табақаларга мансуб бўлган. Шунга қарамасдан,
ХIХ асрда вужудга келаётган ҳинд мулкдорларининг муайян ташкилла-
нишига эришилганлиги – Миллий конгресс биринчи ҳинд миллий тижорат
палатаси билан деярли бир вақтда ташкил топган, — мустамлакачилик
ҳаракатнинг миллий-саноатчи мулкдорлар бошқарувининг амалга оширили-
шида муҳим роль ўйнади. Аммо миллий ташкилотлар у даврда оммавий
тарздаги фаолиятдан йироқ бўлган. Бундай шароитда, эндигина шаклланаёт-
ган мулкдорлар мамлакатда ўзининг талабларига жавоб берадиган ижти-
моий-сиёсий муносабатларни мустақил равишда ўрнатишга эриша олмасди.
У инглиз ҳокимияти ўзининг мустамлакачилик манфаатларида фойдала-
надиган мулкчилик ҳуқуқий тартиби элементларидан фойдаланиб, ўзининг
ҳокимияти остида ривожланишига эришишга ҳаракат қилган.
Юқоридагиларни инобатга олган ҳолда, ХIХ-асрда шаклланаётган
мулкдорлар инглиз ҳукмронлигини ағдариш учун кураш олиб боришни
ҳаёлига ҳам келтирмаган. Либерал-маърифатпарварлик нуқтаи назаридан
фаолият кўрсатган миллий ташкилотлар ва арбоблар инглизларга қарши
халқ қўзғолонларига салбий муносабатда бўлганлар, оммада анархия
ташувчиларини кўрганлар. Улар ҳинд халқига эмас, Ҳиндистондаги инглиз
ҳокимиятига, ва айниқса, Англия оммасининг фикрига мурожаат этганлар.
ХIХ- аср охирида фаолият олиб борган миллий етакчилардан бири
С.Наир, 1897- йилда Миллий конгрессда раислик қила туриб: «Инглиз
ҳукмронлигининг қулаши бизга анархия, уруш ва босқинчиликни олиб
келади. Нодон омма инглиз ҳукмронлигининг сусайиши оқибатида қандай
хавф туғилиши мумкинлигини тушунмайди»
1
,деб таъкидлаган.
Мафкура соҳасида уларнинг бу позицияси ва фаолияти Ҳиндистоннинг
келажакдаги ривожланиши масаласига маърифий нуқтаи назардан ёндашуви
билан боғлиқ бўлган.
Мулкчилик муносабатларининг мутлақо манфаатли, деб топилиши ҳинд
мутафаккирларини ғарбдаги, энг аввало Англиядаги мулкчилик тизимини
идеаллаштиришларига олиб келди. Масалан, Рам Моҳан Рой инглизларни
«фуқаролик ва сиёсий озодликдан баҳраманд бўлаётган, худо сийлаган
миллат»
2
, деб атаган. Бундай идеаллаштириш оқибатида, Ҳиндистонда, ўз
навбатида, инглиз ҳокимияти мулкдорлик муносабатларининг ўрнатили-
шига кўмаклашади, деган иллюзияларнинг пайдо бўлишига олиб келган.
Рам Моҳан Ройнинг фикрига кўра, ҳиндлар, «умумий ва сиёсий билим-
ларни, ҳамда замонавий саноат санъати ва илмини эгаллаб олганларидан
кейин, ҳар қандай адолатсизлик ва жабр-зулмга қарши тура оладилар».
Бу давр мутафаккирларининг қарашларини Дадабхай Наороджининг
қуйидаги гаплари билан тасвирлаш мумкин: «Менинг истагим ва мақсадим
1
«Тҳе Индиан Натионал Cонгресс. Пресидентиал Адрессес»,- Мадрас, 1917, пт И, п. 362
2
Рой Р.М. Тҳе Энглиш Wоркс, вол. И, 470 П.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
219
қўзғолонларни рағбатлантириш эмас, балки уни олдини олиб Англия ва
Ҳиндистон ўртасидаги алоқаларни икки мамлакат учун ҳам фойдали ва
самарали қилишдир. Бу алоқалар айнан шундай бўла олади, аммо афсуски,
адолатсиз бошқарув тузуми ва Англия Қироли ва халқи, парламентининг
адолатли бошқариш истагига қарши сақланиб келаётган ижро этувчи
ҳокимият туфайли шу вақтгача бўла олмади»
1
.
Шундай қилиб, либерал маърифатпарварларнинг фаолияти ҳиндларда мил-
лий ва демократик ўз-ўзини англашга ёрдам бериб, миллий-озодлик ҳаракати-
нинг ўсишига замин яратиш билан бир қаторда, озодлик урушини ушлаб
турувчи муайян ғоявий-сиёсий анъанани ҳам яратди. Ушбу миллий ҳаракатнинг
либерал чегараланганлигини енгиш учун, ХIХ – ХХ аср мутафаккирлари, ва
улардан энг йириги ҳисобланган Гандига жуда кўп куч сарфлаш керак бўлди.
ХIХ асрнинг охири – ХХ асрнинг бошларида Ҳиндистон жаҳон
капиталистик савдосига чуқурроқ кириб боради, капитал қўйиш соҳасига
ҳам айланиб, капиталистик ишлаб чиқаришга ҳам аралашади. Калкутта,
Бомбей, Мадрас каби йирик порт шаҳарларида фабрикалар қурилади.
Мамлакат ичига қаратиб темир йўл йўналишлари қурилади. Олий ўқув
юртлари ҳам пайдо бўлиб, уларнинг сони кўпая бошлайди. Мулкчилик
жамиятида қатламлар – бойлар ва камбағаллар – шаклланиши жадаллашади.
Биринчи Жаҳон уруши арафасида Ҳиндистонда 4500 дан зиёд механик
двигателга эга корхона мавжуд бўлиб, уларда миллиондан ортиқ ишчи
ишлаган. Ҳиндистоннинг жаҳон капиталистик савдосига кириб бориши,
ҳамда капиталистик шаҳарларнинг ривожланиши феодал муносабатларнинг
йўқ бўлишига ва қишлоқларда ижтимоий силжишлар содир бўлишига олиб
келди. ХИХ-асрнинг охирида ушбу ҳолатлар шарқда Бенгалия, ғарбда эса,
Маҳараштрада кузатилган. Бу ерларда 70 йилларда деҳқонларнинг
антифеодал чиқишлари тўлқинлари кўтарилди, кейинчалик, бу чиқишлар
мустамлакачиликка қарши йўналиш олди.
Янги капиталистик шаҳарларнинг пайдо бўлиши ва мулкдорлар жа-
миятининг ташкил топиши билан бир вақтда, янги миллий интеллигенция
ҳам шакллана бошлади. Ушбу инсонларнинг баъзилари феодал тузумга
қарши эътирозларга қўшилиб, ҳаттоки уларга раҳбарлик ҳам қилди. Аммо,
асосан, ушбу интеллигенция мамлакат миллатининг қул қилинишига қарши
норозилик билдирган. Ушбу норозиликни шаклланаётган мулкдорлар ҳам
қўллаб-қувватлаган.
Ҳиндистон миллий ҳаракатининг ёрқин намоёндаларидан бўлган Бонким-
чондро, кейинчалик Ганди ҳам, мустамлакачилик ва пулнинг чексиз ҳукм-
ронлиги танқидини тенглик ғояси ҳимояси билан биргаликда олиб борган. Шу
билан бирга, Бонкимчондронинг қарашлари кейинги авлод арбоблари ва
айниқса Гандининг халқ оммасига суянишга интилиши билан мос келади.
1
Рой Р.М. Тҳе Энглиш Wоркс, вол. И ХВИИИ.П.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
220
Бонкимчондро Чоттопаддҳай Ватан тақдирини ўзларининг ҳолати билан
тўғридан-тўғри боғлаган ва бу ҳақида ўзининг «Бенгал деҳқони» мақоласида
(1873) ёзган. «Ватан равнақи? Бу кимнинг равнақи? Мен сенинг ва менинг
равнақимни кўряпман. Лекин сен ва мен – бу ватанми? Бизга ўхшаганлар
бизнинг мамлакатимизда қанча? Унда қанча деҳқон бор? Агар уларни ҳисобга
киргизмаса ким қолади? Улар – Ватандир. Унинг халқининг катта қисми
деҳқонлардир. Сен ва мен нима қила оламиз? Агарда уларнинг барчаси
биргаликда ишга киришсачи, кейин кўрамиз, нима бўлади? Агар уларга
фаровонлик бўлмаса, Ватан учун ҳам фаровонлик бўлмайди»
1
.
Бонкимчондро «мамлакат ривожланишидаги энг асосий тўсиқ – бу халқ
юқори ва қуйи табақалари манфаатларининг умумий эмаслигида»
2
деб билган.
У ерга хусусий мулк сифатида эгалик қилишни қоралаган, ер эгалари
деҳқонларга нисбатан ўз қулидек муносабатда бўлиб, «деҳқонлар тер тўкиб
ишлаган ерларидан ўзига тегишли улушини олишга ҳақли»
3
, деб ҳисоблаган.
Ижтимоий келишмовчиликларни бартараф этишдаги уринишлар уларни
одоб-ахлоқ нормаларини тарғиб этиш йўли билан масалага ечим топиш
мумкин, деган ғоя туғилишига олиб келди. Бонкимчондро давридан бошлаб,
деярли барча ҳинд мутафаккирлари ушбу ёндашувга эга бўлганлар.
Ҳар қандай диннинг «абадий асоси» – яъни дхарма тўғрисида Бонким-
чондрон шундай ёзади: «Дҳарма – бу инсонийлик, одамларга нисбатан
муҳаббат ва эзгу ишларни амалга ошириш, булар худога бўлган вафодорлик
билан тўлдирилиб, инсонга шахсий бахт олиб келади…Дҳарма ведаларда
эмас, балки инсонларга нисбатан қилинган эзгуликда мужассамдир. Худога
вафодорлик, инсонга нисбатан муҳаббат ва қалбдаги осойишталик –
буларнинг барчаси дҳармадир»
4
.Ва яна: «Унутманглар, Ватанга бўлган
муҳаббат – энг олий дҳармадир»
5
– деб қўшимча қилади.
Радикал миллатчилик ғояларининг кейинги ривожи, Свама Вивеканда
(1863-1902) қарашларида ўз аксини топган. Ғарбда Вивекандани асосан диний
файласуф сифатида билишган. Аммо унинг чиқишлари фақатгина диний-
фалсафий мавзулар билан чекланиб қолмаган. У ушбу мавзуни Ҳиндистондаги
мавжуд ижтимоий ва сиёсий муаммолар билан узвий боғлаган.
У ҳам Бонкимчондро сингари, либерал фаолиятнинг мустамлакачилик
ҳокимияти олдида кучсизлигидан ғазабланган.«Бизнинг ёш зиёлиларимиз, –
дер эди у, – инглизлардан кўпроқ ҳокимият олиш учун митинглар
уюштирилади. Улар эса, фақатгина кулишади. Ўзи озодлик беришга тайёр
бўлмаганлар, озодликка номуносибдир. Фараз қилайлик, инглизлар сизга
барча ҳокимиятни беришади. Кейинчи? Бу ҳокимият, халқни қуйида ушлаб
1
Масани Р.П. Дадабҳи Наорожи, -Делҳи, 1960, 137 П.
2
«Банким Раcанабали», ИИ қ.,- Калкутта, 1954, 288-289 ПП.
3
Дасгупта Н.Н. Тҳе Индиан Натионал Cонгресс, -Cалcутта, 1946, вол. И, 389 П.
4
«Банким Раcанабали», 288 П.
5
«Банким Раcанабали», 589, 670 ПП.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
221
туриш учун ишлатилади. Ундан кўра, уларда бу нарса бўлмагани маъқул.
Қуллар ҳокимиятни қул қилмоқ учун хоҳлашади»
1
.
1894 йилда Вивеканда Чикагода шундай ёзган: «Ғарбда бизнинг каста-
ларимизни танқид қилишса ҳам, уларнинг ўзларида бизникидан баттарроқ каста
бўлинишлари – пул бўйича бўлинишлар мавжуд. Барча ишга қодир доллар –
америкаликлар уни шундай аташади – бу ерда нима хоҳласа, шуни қилиши
мумкин»
2
. Вивеканда ўтмишга айланаётган феодал тартиб ҳам, мамлакатда
ташкил топган мулкчилик муносабатлари ҳам тўлалигича маъқул эмас, деган
хулосага келган илк ҳинд мутафаккири бўлган. «Меҳнат қилувчилар ҳокимияти»
ўрнатилиши ғоясини маъқуллаб, ва ҳаттоки «дунёнинг барча мамлакатларида»
унинг ўрнатилиши муқаррар деб ҳисоблаган Вивеканда, Бонкимчондро сингари,
социализмга олис идеал сифатида қараган.
Замонавий ҳинд фалсафаси ривожининг муҳим омили ғарб фалсафий
тафаккурининг таъсири бўлди. ҳинд мутафаккирлари фақат ўз эътиқод-
ларига ҳамовоз бўладиган ва ҳинд фалсафий руҳига мос келувчи ғарбнинг
асосий қоидаларинигина қабул қилдилар. Ана шу нарса туфайли ҳинд
файласуфлари ғарбнинг объектив – идеалистик тизимларига интилиб,
субъектив идеализмни эса қабул қилмадилар
3
.
Ижтимоий қарама-қаршиликлардан қутулишнинг ягона йўли бу «ҳинд
маънавияти»ни тасдиқлашда деб билиб, Вивекандадан бошлаб, ҳинд мута-
факкирлари Ҳиндистоннинг тарихий вазифаси – дунёга қутқарувчи
маънавият олиб киришдир, деб ҳисоблашган. Биринчи Жаҳон урушининг
охиригача миллатчилар оммавий ҳаракат ташкил этиш дастурини амалга
ошира олмадилар. Бунга Ганди муваффақ бўлди.
Миллий ҳаракатнинг етакчи вакиллари мамлакатда мулкдорлик ташкил
топиши янги мустамлакачи бойлар қатлами шаклланишига олиб
келаётганини англай бошлашди. Бу ҳақида биринчилардан бўлиб Ганди
гапириб ўтган. 1908 йилда у шундай ёзган: «Фабрикалари орқасидан бойлик
орттираётган кимсалар бошқаларидан яхшироққа ўхшамайди. Ҳинд
Рокфеллери Америка Рокфеллеридан яхшироқ бўлишига умид қилиш
тентакликдир. Пули бор инсонлар инглиз ҳокимиятини қўллаб-қувватлайди.
Улар ушбу ҳокимият барқарорлиги тарафдоридирлар»
4
. Шу билан бирга,
мамлакатда капитализмни олдини олиш умидида у: «Агар эртага Британ
бошқаруви ҳинд бошқарувига алмаштирилганда ҳам Ҳиндистоннинг аҳволи
яхшиланиб қолмасди, фақатгина, Англияга оқиб кетаётган пулларнинг бир
қисми тежаб қолинарди халос»,
5
деб таъкидлайди. Ушбу ғояларни сиёсий
1
«Банким Раcанабали», 671 П.
2
«Тҳе Cомплете Wоркс оф Сwами Вивеканда», Адваита Ашрама, 1922-1951, вол. ИВ, 313 .
3
Ибид, П. 307.
4
Қодиров М., Пўлатов Ш., Мадалимов Т., Муллажонов И., Валиев Л. Соме Чараcтеристиcс
оф Модерн Индиан Пҳилосопҳй// Интернатионал Жоурнал оф Мультидисcиплинарй
Ресеарч анд Публиcатионс 2020. П 47.(ин Индиа)
5
Гандҳи М.К. Индиан Ҳоме Руле ор Ҳинд Сwараж, -Аҳмедабад, 1946, 97 П.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
222
нуқтаи назардан ривожлантирган ҳолда, 1913 йилда Бипин Чандра Пал
бундай ёзган: «Ҳокимият босқичма-босқич ташқи бегона буйруқбозликдан
ҳинд мулкдорлари қатлами қўлига ўтгани сайин, мамлакатда халқ ва
бошқарув синфи ўртасида зиддиятларнинг ривожланишига олиб келади»
1
.
Ҳиндистонда биринчи бўлиб, 90 йилларнинг охирида Бал Гангадхар
Тилак қашшоқлик иллатларини қоралаб чиққан. Унинг «Маратта» газетаси
шундай ёзган: «Инглизлар ҳокимияти нотавон деҳқонларни ўз севимли
далаларини, уйларини ташлаб, Бомбейнинг кир ва тор мавзеларига жойла-
шишга мажбур қилмоқда. Улар у ерда бадбўй кулбаларда яшаб пешона тери
билан бир бўлак нон топишади, ўз қишлоқларига қайтганда эса, уларнинг
жамғармалари фақатгина ер солиғини тўлашга етади. Маҳараштранинг
жасур деҳқонлари ва Конканнинг зироатчилари энди армия ва флотда
хизмат қилмаяптилар. Инглиз ҳокимияти қачонлардир Конкан ва Маҳа-
раштранинг асосий кучи ҳисобланганларни, ўз Ватанлари ифтихори
саналганларни – оддий батракларга айлантирди»
2
.
Бу каби Ҳиндистон учун янги бўлган ғояларни деярли бир вақтда Ганди
ва Ананда Кумарасвами ишларида кузатиш мумкин. Уларнинг иккиси ҳам
эгасининг миллати қандай бўлишидан қатъий назар фабрикаларга ҳамла
қилган. «Қишлоқ ҳунарманди чорасиз қолганда, фабрика Ланкаширда ёки
Бомбейда қурилганининг, бунинг оқибатида ҳинд ёки Манчестерлик
фабрикантлар бойлик орттираётганининг унга қизиғи йўқ эди, — деб ёзган
Кумарасвами 1907-1908 йилларда.- Ҳиндистонни фақатгина бир масала
қизиқтиради, Шарқда ҳам Ғарбнинг йирик шаҳарларида тижорат тизими
ривожланиши туфайли юзага келган жисмоний ва ахлоқий деградацияси,
алкоголизм ва ишсизлик муаммолари ҳам юкланадими? Бундан хавфсираш
учун жуда кўпгина асослар мавжуд»
3
. Ананда Кумарасвами ўз асарида
йирик капиталдан озод бўлган майда ишлаб чиқарувчилар жамиятини тузиш
режаларини ривожлантирган. Айнан шундай жамиятни у социализм деб
билган, ва у социализмнинг идеали айнан Ҳиндистон томонидан амалга
оширилиши мумкин деган: «Саноат ишлаб чиқарилиши социализм асосида
ташкил этилиши мумкинлигини айнан биз кўрсатиб беришимиз керак»
4
.
Кумарасвамида гап фақатгина саноат ривожланиши ҳақида борган –
ушбу масаланинг муҳокама этилиши свадеш ҳаракати томонидан
рағбатлантирилган. У қишлоқ хўжалиги ҳамда қишлоқларни деярли тилга
олмаган.Шу билан бир вақтда, мамлакатда «бизнинг қишлоқларимиздаги
оғир аҳволга келган ҳаётни»
5
қайта тиклаш ғоялари тарқала бошлади. Кўп
ҳолларда бу қишлоқларга эътибор қаратишга, «янги авлодни» – яъни
1
Гандҳи М.К. Спеэчес анд Wритингс, -Мадрас, 1922, 768 П.
2
Пал Б.C. Натионалитй анд Эмпире, 210 П.
3
«Тимес оф Индиа, Оверланд Wэеклй Эдитион», 10.ИХ.1897.
4
Cоомарасwами А.К. Эссая ин Натионал Идеалисм,- Cоломбо, 1908, 157 П.
5
Cоомарасwами А.К. Тҳе Деэпер Меанинг оф тҳе Струггле, Cлоучестершире, 1907, 27 П.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
223
интеллигенцияни – қишлоқларда ишлашга даъват этишдан иборат эди. Айни
дамда, қишлоқ ҳаётини яхшилаш бўйича дастур ишлаб чиқиб, унинг асосида
мустамлакачиликдан озод бўлган жамият қуришга уринишлар ҳам бўлган.
Айнан ана шундай дастур билан 1908 йилда Пабнада бўлиб ўтган Бенгал
провинция анжуманида Рабиндранат Тагор ўзининг «Раис нутқлари»да чиқиш
қилган. Тагор қишлоқ жамиятини «халқ таянчи ва онаси», деб атайди, ва у
ердаги деҳқонларнинг камбағаллигини, уларнинг полиция, солиқ йиғувчилар
ва бошқаларнинг қурбонига айланаётгани ҳақида афсус билан гапириб ўтган.
Қишлоқ жамиятини у «илдизи билан суғуриб олинган дарахтга» ўхшатади, ва у
эндиликда «шафқатсиз янги замон тўлқинида сузиб боради. Йирик фабрикалар
гирдоб сингари қашшоқ деҳқонларни ўз домига тортиб кетмоқда»
1
.
Аммо Тагорнинг дастурини амалга оширишдаги режалари ҳаёлилигича
қолган эди.Унинг дастурида зодагонларнинг ерга эгалик қилишини барта-
раф этиш кўзда тутилмаган эди. Мамлакатни келажакда кутаётган ижтимоий
зиддият бахтсизлигидан қутқариб қолиш умидида қандайдир ўзаро битимга
келиш назарда тутилган. У заминдорларни инсофга, ватанпарварликка
чақирган, «умумий фаровонлик йўлида шахсий манфаатлардан кечиш»
лозимлигига ишонтирган. Вивеканда эса, халқ нафрати билан таҳдид қилган:
«бошқаларнинг ҳокимиятини камайтириш эвазига ўзининг ҳокимиятини
чексиз қилиш – чўнтагида динамит билан юриш билан баробардир. Қасос-
дан қутулиб бўлмайди»
2
.
Хулоса қилиб шуни айтишимиз мумкин, ХIХ аср охири – ХХ аср бош-
ларида юзага келган, юқорида келтириб ўтилган, Ҳиндистон миллий-озодлик
ҳаракатининг етакчи мутафаккирларининг ғоя ва қарашлари Маҳатма Ганди
фикрларининг шаклланишида тарихий асос бўлиб хизмат қилди.
Биринчидан, Мустамлакачилик тузуми ва инглиз ҳукмронлигига қарши
эътироз, миллатчилик ва демократик тизимни мужассамлаштириш эди.
Иккинчидан, Ҳиндистонда инглиз ҳукмронлиги юзага келтирган пулнинг ва
бойларнинг чексиз ҳокимияти сингари «замонавий цивилизация»нинг танқиди,
йирик саноатдан воз кечиб майда ишлаб чиқарувчилар жамияти ҳақидаги
орзулар, патриархал муносабатлар ва институтларни шакллантириш.
Учинчидан, ижтимоий тенгсизлик ва кастачилик тизимини буткул йўқ
қилиш, ҳиндларнинг келиб чиқишидан қатъий назар жамият учун бир бутун
эканлигини таъминлашдан иборат.
Тўртинчидан, Диний онгни идеаллаштириш, диний-ахлоқий тарғибот ва
ижтимоий келишувга интилиш – буларнинг барчаси Маҳатма Гандининг
ижтимоий концепциясида мужассамлантирилган.
1
Пал Б.C.Натионалитй анд Эмпире, 218 П.
2
Тагор Р. Собрание Сочинений(Cоллеcтион оф wоркс) 11 вол., Мосcоw,1965. 180, 182 п.
