59
боғлиқлик бор, деб ҳисобладик.
Натижалар ва муҳокама.
Олинган натижа-
лар жами 28 та боғлиқ вариантлар борлигини
кўрсатди. Назорат гуруҳида барча солиштири-
лаѐтган кўрсатгичларда ўзаро боғлиқликлар
борлиги аниқланди, аммо уларнинг 23 тасида
(82,1%) боғлиқликлар заиф бўлди (
ρ<0,5).
Шу
сабабли биз бундай ҳолатни ўзаро боғланиш
йўқ, деб баҳоладик. Фақатгина 5 ҳолатда
(17,9%) ўртача боғланишлар аниқланмади, куч-
ли боғланишлар (
ρ=0,7-1,0)
биронта холатда
хам кузатилмади. Ушбу 17,9% боғланишлар
интакт сичқонларда аниқланганлиги учун улар
―физиологик‖ боғланишлар, деб аталди [4].
Ўткир экспериментал остеомиелит
чақирилган лаборатория ҳайвонларида ўзаро
боғлиқ вариантлар сони кескин ўзгарди, 25 ва-
риантда (89,3%) боғлиқ вариантлар сони тажри-
банинг 9-кунидаги натижалар бўйича кузатил-
ди. Агар меъѐрда ―физиологик‖ вариантлар со-
ни 17,9% ни ташкил этган бўлса, тажрибанинг 9
-
кунида бу кўрсатгич 5 мартага юқори бўлди.
―Физиологик‖ боғланишлар сақланибгина
қолмай, балки кучайди хам. Улардан ташқари
яна 20 та боғланиш варианти пайдо бўлди. Бу
боғланиш вариантлари фақатгина патологик
жараѐн кузатилганда сичқонларда аниқланган-
лиги сабабли ―патологик‖ боғланишлар, деб
аталди [4]. Улардан АҲҚҲ/ТҲ (
ρ=-0,7);
АҲҚҲ/
ЛТҲ (
ρ=0,8);
АҲҚҲ/АТ (
ρ=0,9);
ТҲ/ЛТҲ (
ρ=-
0,8); ЛТҲ/АТ (
ρ=0,8);
АТ/Лей (
ρ=-0,8)
ва Эр/
Лей (
ρ=-0,8)
кабиларни алоҳида таъкидлаш жо-
из.
―Патологик‖ боғлиқ вариантларнинг пайдо
бўлиши ―физиологик‖ боғланишларнинг кучай-
иши, кучли манфий ва мусбат боғланишлар-
нинг аниқланиши тажрибанинг 9-кунида лабо-
ратория хайвонлари иммун тизимида бўлаѐтган
жиддий миқдорий ва сифатий ўзгаришлардан
далолатдир.
Тажрибанинг 16-кунида ўзаро боғлиқ вари-
антлар сони 9-кундаги 89,3% дан 64,3% гача
камайди. Шунингдек, кўпчилик боғланишлар
бу кузатув даврида хам сақланиб қолиб, юқори
интенсивликка эга бўлди.
Биосферада жойлашган барча тирик мавжу-
дотлар бир-бири билан узвий боғлиқ бўлиб,
ҳаѐтий жараѐнлар ўзаро муносабатлар асосида
кечади. Бу тасаввурлар қадимдан маълум
бўлиб, уларни сифатий ва миқдорий боғлиқли-
гини аниқлаш зарур эди. Ушбу масалани бирин-
чи марта 1806 йилда Ж.Ковье ечишга ҳаракат
қилди ҳамда фанга ―корреляция‖ (лотинча
―
correlatio‖
- боғлиқлик) терминини киритди
[3].
Корреляция бу икки ва ундан ортиқ
кўрсаткичларнинг ўзаро боғлиқлиги ва
ўзгарувчанлигини кўрсатиб берувчи тушунча-
дир. Ўзаро боғлиқ вариантлар, уларнинг кучи,
манфий ѐки мусбат эканлигига қараб жараѐн-
нинг бориши тўғрисида тасаввурга эга бўлиш
мумкин. Бу кўрсаткични бошқа патологик
ҳолатлар сингари остеомиелитларда ҳам
аниқлаш муҳим [1, 2].
Шуларни ҳисобга олган ҳолда илмий иши-
мизнинг мақсади экспериментал остеомиелит-
лар чақирилган лаборатория ҳайвонлари иммун
тизим органлари ҳужайралари орасидаги ўзаро
боғлиқликни корреляцион таҳлил ѐрдамида
аниқлаш бўлди.
Материал ва усуллар.
Корреляцион таҳлил
учун лаборатория ҳайвонларида (сичқонлар)
аниқланган қуйидаги кўрсаткичлар олинди: бу-
тун талоқдаги антитело ҳосил қилувчи ҳужай-
ралар (АҲҚҲ) миқдори (мутлоқ кўрсаткич);
талоқнинг ядро сақловчи ҳужайралари (ТЯСҲ)
умумий миқдори; тимусдаги ҳужайралар уму-
мий миқдори (ТҲ); суяк кўмигидаги ҳужай-
ралар умумий миқдори (СКҲ); ингичка ичакда-
ги лимфатик тугунлар ҳужайралари умумий
миқдори (ЛТҲ); қўй эритроцитларига қарши
периферик қондаги антителолар титри (АТ);
периферик қондаги эритроцитлар умумий
миқдори (Эр); периферик қондаги лейкоцитлар
умумий миқдори (Лей).
Биз ўрганилган барча кўрсаткичлар орасида-
ги корреляцион боғлиқлик тахлилини Спирмен
усули бўйича ранг корреляция коэффицентини
ўрганиш ѐрдамида олиб бордик. Корреляция
коэффиценти 0,5 дан юқори бўлганда
© КОЛЛЕКТИВ АВТОРОВ, 2013
УДК: 616.71-018.46-002-02:616.71-001-092.9-092-078
Маткурбанов А.Ш., Аллаберганова З.С., Султонова Ш.Р., Исмоилов Э.А.
ЎТКИР ВА СУРУНКАЛИ ЭКСПЕРИМЕНТАЛ ОСТЕОМИЕЛИТЛАРДА ИММУН ТИЗИМ
КЎРСАТКИЧЛАРИ ОРАСИДАГИ КОРРЕЛЯЦИОН БОҒЛИҚЛИК ҲОЛАТИ
Тошкент тиббиѐт академияси Урганч филиали
60
сони камая борди - 9-кундаги 35,7% дан, 23-
кундаги 7,1% гача (5 мартага). Демак, ўзаро
боғланишлар фоизининг назорат гуруҳига нис-
батан 9-кунда кескин ошиши иммун тизимнинг
антиген таьсирига кучли, иммун жавоб
қайтариши бўлса, кузатув даври мобайнида
боғланишлар фоизининг пасайиши иммун жа-
вобнинг сусаяѐтганлигини кўрсатади.
Сурункали экспериментал остеомиелитда
хам шунга ўхшаш натижаларни кузатдик. Назо-
рат гуруҳи кўрсаткичларига нисбатан (17,9%)
тажрибанинг 15-кунида ўзаро боғланишлар
фоизи 3,2 мартага ўсди (57,1%).
Аниқланган 5 та ―физиологик‖ боғланиш-
лардан 2 таси кучайган бўлса, 2 таси йўқолди.
Бу номутаносиблик ўткир жараѐндвн фарқли,
иммун тизим органлари хужайраларининг анти-
ган стимулига жавобидир. Бунинг сабаби, им-
мун тизими барча бўғинларида чуқур иммуно-
дефицит бўлиб, функционал жиҳатдан иммун
тизим ―фалажлиги‖ вужудга келган. Шу сабаб-
ли ҳам иммун жавоб адекват эмас.
Кузатув даврининг 30-кунида ―патологик‖
боғланишлар ҳисобига ўзаро боғлиқ вариантлар
фоизи ҳам кескин ўсди (82,1% гача). Бунда
―физиологик‖ вариантлар сақланиб қолиб,
―патологик‖ боғланишлар сони ошди. Ўткир
экспериментал остеомиелитдан фарқли кузатув
муддати ошиб бориши билан ўзаро боғлиқ ва-
риантлар сони кўпайиб бормоқда.
―Манфий‖ боғланишлар сонининг нисбатан
камлиги ҳам (бутун кузатув даври мабойнида
мос равишда 21,4% дан) иммун тизими
ҳужайралари бир-бирининг фаолиятини
тўлдириб туриш тамойили заифлашганини
кўрсатади.
Кузатув даврининг 45-кунидан натижалар 30
-
кунга ўхшаш бўлганлиги сабабли шарҳ бериш-
ни лозим топмадик.
Боғлиқ вариантлар интенсивлиги ѐки кучи
ўрганилганда кузатув даврининг ошиши билан
заиф боғланишларнинг камайиб (мос равишда
15-кунда 42,6%; 30-кунда 17,9% ва 45-кунда
17,9%), кучли боғланишлар фоизининг ошиб
бораѐтгани (мос равишда 15-кунда 7,2%, 30-
кунда 28,6% ва 45-кунда 35,7%) аниқланди.
Ўткир жараѐндан фарқли равишда сурункали
жараѐнда иммун тизим хужайралари фаолияти-
нинг вақт ўтиши билан кучайиб бораѐтганини,
маълум вақтдан cўнг натижаларнинг стабил
кўриниш олганини кузатдик.
Заиф боғланишлар сони (
ρ<0,5) 45-
кунда
тажрибанинг 15-кунидагига нисбатан 2,4 марта-
гача камайган бўлса, кучли боғланишларда
Олинган натижалар тажрибанинг 16-кунида
ўзаро боғлиқ вариантларнинг ишонарли камай-
ганини, баьзи ―патологик‖ боғланишлар интен-
сивлигининг пасайиб, баъзиларининг эса йўқол-
ганлигини кўрдик. Демак, ўткир экспериментал
остеомиелитлар ривожланганда вақт ўтиши би-
лан иммун тизимдаги зўриқиш камайиб бор-
моқда, бу эса иммун тизимдаги компенсатор-
мослашув механизмининг кучли фаолиятидан
далолатдир.
Тажрибанинг 23-кунида ўзаро боғлиқ вари-
антлар 39,3% ни ташкил этди, бу назорат
гуруҳидан (17,9%) 2,2 мартага кўп бўлса хам, 9-
кун параметрларидан (89,3%) 2,3 мартага, 16-
кун кўрсаткичларидан эса (64,3%) 2,6 мартагача
камдир. Бундай натижанинг олиниши иммун
тизимнинг кучли антиген стимулга ўз фаолия-
тининг кескин ошиши билан жавоб бериб, муд-
дат ўтгач, айни антигенга иммун жавобнинг
секин-аста камайиши билан изоҳланади. Аммо,
иммун жавобнинг меъѐр чегараларигача камай-
магани патологик жараѐн ривожланган
ўчоқнинг ҳамон мавжудлигини кўрсатади.
Барча 28 та боғланишлар таҳлил этилганда
23-кунда назорат ва бошқа кузатув даврларига
нисбатан биронта вариантнинг интенсивлиги
кучайгани ѐки янги вариантнинг пайдо бўлгани
аниқланмади.
Олинган натижаларни умумлаштириб, со-
лиштираладиган бўлсак, кўрсаткичларнинг бир-
бирига тўғри ѐки тескари пропорционал эканли-
гини кўрсатувчи ―манфий‖ ва ―мусбат‖
боғланишлар динамикаси назорат ва асосий
гуруҳларда фарқлар борлигини кўрсатди. Агар
назорат гуруҳида манфий боғланишлар куза-
тилмаган бўлса, асосий гурухда тажрибанинг 9-
кунида 53,6% ни, 16- ва 23-кунларда мос ра-
вишда 46,4% данни ташкил этди. Асосий ва на-
зорат гуруҳларида фарқ катта бўлса хам, асосий
гурухда кузатув даври мобайнида айтарли фарқ
аниқланмади. Демак, бир параметрнинг иккин-
чисининг фаолиятини тўлдириб туриш мезони
асосий гурухда кузатув даврида бир хил бўлди.
Боғланишлар интенсивлиги ѐки кучи бўйича
олинган натижалар хам эьтиборли бўлди. Назо-
рат гуруҳида заиф боғланишлар (
ρ>0,5) 82,1%
ни ташкил этган бўлса, ўртача кучдаги боғ-
ланишлар (
ρ=0,5-0.6) 17,9%
га етди, кучли
боғланишлар (
ρ=0,7-1,0)
умуман учрамади.
Асосий гуруҳда кузатув даври давомида за-
иф боғлиқликлар фоизи аста-секин ошиб борди
ва 9- ва 23-кунлар орасида фарқ 5,7 мартани
(мос равишда 10,7% ва 60,8%) ташкил этди.
Шунга тескари равишда кучли боғланишлар
61
сақланиб қолганини кузатдик.
2. Тажрибанинг 23-кунида ўзаро боғлиқ ва-
риантлар фоизи бошқа кузатув даврларига нис-
батан мос равишда 2,3 ва 2,6 мартага камайди,
лекин меъѐрдан 2,2 мартага кўплигича қолди.
13 та ―патологик‖ боғланишларнинг
йўқолганлиги иммун тизим фаолияти интенсив-
лигининг камайганидан далолатдир.
3. Сурункали экспериментал остеомилитда
назорат гуруҳига нисбатан асосий гурухда таж-
рибанинг 15-кунидан ўзаро боғлиқ вариантлар
фоизи кўпайган бўлса ҳам (57,1%),
―физиологик‖ боғлиқликларда дисбаланс куза-
тилиб, ―патологик‖ боғланишлар фоизи ошиши
хисобига боғлиқ вариантлар умумий кўпайиши
кузатилган, заиф боғланишлар фоизи 2,4 марта-
га камайиб, кучли боғланишлар фоизи 5 марта-
га ошди.
(
ρ=0,7-1,0)
бунинг аксини кузатдик, яъни кучли
боғланишлар 5 мартагача ошди.
Демак, суякда кечадиган сурункали патоло-
гик жараѐнда иммун тизим фаолияти ўткир жа-
раѐн каби кескин ошмай, балки аста-секин ри-
вожланиб борди. Ўзаро боғлиқ вариантлар фои-
зи асосан ―патологик‖ боғланишлар ҳисобига
ошди. Бу ҳолат ўткир экспериментал остеоми-
литдан фарқли яна бир хусусиятдир, чунки унда
―физиологик‖ боғлиқликлар сақланибгина
қолмай, балки кучайган ҳам эди.
Хулосалар.
1. Назорат гурухи ҳайвонларида
ўзаро боғлиқ вариантлар миқдори 17,9% бўлди,
ўткир экспериментал остемиелит чақирилган-
дан кейинги 9-кунда улар сони 89,3% гача ош-
ди. Унда меъѐрда кузатилмаган кучли боғла-
нишлар ҳам аниқланди. Тажрибанинг 16-кунида
ўзаро боғлиқ вариантлар 82,3% дан 64,3% га
камайганини, ―физиологик‖ боғланишлар
Фойдаланилган адабиѐтлар:
1. Веселов А.Я., Крамер Г.М., Чуднер В.З. Некоторые особенности патогенеза экспериментального травмати-
ческого остеомиелита //ЖМЭИ. - Москва, 1980. - №9. - 52-57 б.
2. Исмаилов Э.А., Нуралиев Н.А. Экспериментал остеомиелитлар моделини яратишда инфицирловчи микро-
организмларни танлашнинг ўзига хос хусусиятлари //Инфекция, иммунитет и фармакология. - Тошкент,
2011. - №1-2. - 49-53 б.
3. Искандаров Т.И., Маматкулов Б.М. Санитария-статистик ва ижтимоий тадқиқот услублари. - Тошкент,
1994. - 43-62 б.
4. Нуралиев Н.А. Особенности иммунной системы и микробиоценоза толстого кишечника у здоровых и боль-
ных диарейными заболеваниями детей, проживающих в Южном Приаралье и новые подходы к их коррек-
ции // Т.ф.д. илмий даражасини олиш учун дисс... автореф. - Тошкент, 2001. - 32 б.