Проблемы
биологии
и
медицины
№
2 (69) 2012
г
.
123
КРАТКИЕ
СТАТЬИ
Абдиназаров
С
.
МАВРАКБАРГЛИ
ГУЛБАНД
(PULICARIA SALVIIFOLIA)
ДОРИВОР
ЎСИМЛИГИНИНГ
ТАБОБАТДАГИ
АҲАМИЯТИ
Ўзбекистон
Республикаси
Ботаника
илмий
ишлаб
чиқариш
бирлашмаси
Доривор
ўсимликлар
ва
уларнинг
шифобахш
хусусиятларидан
фойдаланиш
кишилик
жамиятида
узоқ
ўтмишдан
бери
маълум
бўлиб
ҳозирги
кунда
ҳам
аҳамиятини
йўқотмаган
.
Даволашнинг
халқ
табобати
,
анъанавий
табобат
ва
илмий
табоботда
ишлатиб
келинаётган
шифобахш
ўсимликларга
бўлган
талаби
сўнги
йилларга
келиб
янада
ортди
.
Проф
.
Х
.
Х
.
Холматовнинг
маълумотига
кўра
,
республикамизда
ўсадиган
4500
турдаги
ўсимликларнинг
577
тури
шифобахш
хусусиятга
эга
.
Ўзбекистоннинг
қир
-
адирлари
,
тоғ
ва
чўллари
турли
туман
фойдали
ўсимликларга
бойдир
.
Бу
ўсимликлар
орасида
баъзи
ўсимликлар
доривор
хусусиятга
эга
бўлиб
,
халқ
табобати
ва
илмий
табобатда
қўлланиб
келинаётганлари
талайгина
.
Маълумотларга
кўра
ҳозирги
кунда
ишлатилаётган
доривор
ашёларнинг
38-40
фоизи
ўсимликлардан
ёки
уларнинг
маҳсулотларидан
олиниб
,
уларнинг
80%
юрак
,
қон
-
томир
касалликларини
, 75%
фоизи
эса
ошқозон
-
ичак
,
жигар
ва
буйрак
касалликларини
даволашда
қўлланилиб
келинмоқда
.
Бу
каби
маълумотлар
доривор
ўсимликлар
ва
улардан
олинган
шифобахш
моддаларнинг
инсон
саломатлиги
учун
нақадар
аҳамиятга
эга
эканлигидан
далолатдир
.
Кийинги
30-40
йиллар
мобойнида
кимё
фанининг
ривожланиши
туфайли
кўпгина
шифобахш
моддалар
сунъий
равишда
олинмоқда
.
Бу
табиий
ҳол
,
албатта
,
ер
шарида
аҳоли
сонининг
ўсиши
,
чунончи
даволашда
ишлатилаётган
ҳамма
доривор
моддаларга
бўлган
эҳтиёжни
ўсимликлар
ҳисобига
қондириб
бўлмайди
.
Зеро
,
табиатдаги
ўсадиган
доривор
ўсимликлар
заҳираси
ҳам
битмас
-
туганмас
эмас
.
Кўпгина
доривор
моддалар
халқ
табобатида
асрлар
оша
фойдаланиб
келинаётгани
ва
улар
ўсимликлардан
олинаётгани
маълум
.
Бу
борада
Ўз
ФА
илмий
тадқиқот
институтлари
,
жумладан
Ўсимлик
моддалари
кимёси
институти
,
Биоорганика
институти
,
Ботаника
институти
ва
Батаника
боғи
ҳамда
олий
ўқув
юртлари
–
Тошкент
Фармацевтика
институти
,
Ўзбекистон
миллий
университети
кафедраларида
олиб
борилаётган
илмий
изланишларни
таъктдлаб
ўтиш
мумкин
.
Ўз
ФА
Ўсимлик
моддалари
кимёси
институтида
олиб
борилаётган
кўпёқлама
(
комплекс
)
изланишлар
натижасида
сўнги
30-40
йил
давомида
республика
худудида
ўсаётган
ўсимликлардан
15
га
яқин
доривор
моддалар
ажратиб
олиб
турли
хасталикларни
даволашга
тавсия
этилди
.
Ҳозирги
кунда
бу
шифобахш
препаратларни
Тошкентдаги
фармацевтика
заводларида
ишлаб
чиқариш
йўлга
қўйилган
.
Айниқса
,
ҳудудимизда
ўсадиган
ўсимликлар
қон
тўхтатувчи
,
иситма
тушурувчи
,
яраларни
даволовчи
,
ут
ва
пешоб
ҳайдовчи
,
буйрак
-
тош
ва
жигар
хасталигини
даволовчи
,
овқат
ҳазмини
яхшиловчи
,
иштаҳа
очувчи
,
тери
касалликларини
даволовчи
(
экзема
),
ични
юрутувчи
,
гижжа
туширувчи
,
марказий
асаб
системасини
қўзғатувчи
,
тана
тонусини
кўтарувчи
каби
хусусиятларга
эга
эканлиги
аниқланиб
,
бу
ўсимликлардан
олинган
моддалар
халқ
табобатида
кенг
қўлланилиб
келинмоқда
.
И
.
Ф
.
Мусаевнинг
(1966)
маълумотига
кўра
МДҲ
худудидаги
3170
тур
доривор
ўсимлик
табобатда
ишлатилган
.
Д
.
А
.
Муравьева
(1983)
маълумотларига
кўра
ер
шаридаги
юксак
ўсимликларнинг
5000
туридан
дори
-
дармон
олишда
қўлланилади
.
Ҳозирги
вақтда
кимёгар
олимлар
томонидан
биологик
фаол
органик
моддалар
ўсимликлардан
ажратиб
олинмоқа
.
Бу
соҳада
Н
.
К
.
Кириялов
(1946),
Я
.
И
.
Ходжай
(1965),
М
.
Р
.
Нурмуҳаммедов
(1985)
С
.
В
.
Серкров
(1985),
К
.
А
.
Эшбакова
(1992, 1994, 1996, 1997)
каби
олимлар
сўнги
йилларда
гулбанд
(Pulicaria Gaertn)
туркумига
мансуб
турлар
P.erispa, P.scabra, P.dysenterica
ва
P.angustifolia
каби
ўсимликларни
кимёвий
жиҳатидан
ўрганиб
,
бу
ўсимликлардан
кумарин
,
лактон
каби
органик
бирикмалар
ажратиб
олишганлигини
айтиб
ўтишган
.
Шу
жумладан
,
Ўзбекистонда
ҳам
Pulicaria salviifolia
ўсимлигидан
олинган
моддаларнинг
фаоллиги
ЎзР
ФА
Ўсимликлар
моддалари
кимёси
институтидаги
Фармакология
ва
токсикология
лабораторияларида
ўрганилмоқда
.
Собиқ
Иттифоқ
флораси
(
Флора
25
ж
. 487-497-
бетларида
Проблемы
биологии
и
медицины
№
2 (69) 2012
г
.
124
гулбандларнинг
5
тури
келтирилган
,
булар
Pulicaria prostrata, Pulicaria dysenterica, Pulicaria
uliginosa, Pulicaria salviifolia, Pulicaria gnaphalodes
ҳақидаги
маълуматлардир
.
Уларнинг
4
тури
,
яъни
Pulicaria dysenterica
дан
ташқари
турлари
Ўзбекистонда
кенг
тарқалган
.
Фарғона
водийсида
эса
3
тури
, Pulicaria uliginosa, Pulicaria salviifolia, Pulicaria gnaphalodes
кенг
тарқалган
.
Бугунги
кунда
Pulicaria salviifolia
ўсимлигидан
олинган
сальвин
,
сальвинин
,
пуликарин
,
сальвифолин
каби
биологик
фаол
лактонлар
,
дитерпеноид
кислаталар
ажратиб
олинган
.
Бу
моддалар
қандли
диабет
хасталикларига
қарши
текшириб
кўрилганда
ҳозиргача
ишлатилаётган
глибутид
дориси
14-24%
фойда
берса
, Pulicaria salviifolia
ўсимлигидан
олинган
сальвифолин
16-
34%
фойда
беришлиги
аниқланган
.
Бундан
ташқари
,
бу
моддалар
кам
заҳарлилиги
билан
ҳам
фарқ
қилади
.
Унинг
заҳарли
хусусияти
LD - 50
эканлиги
аниқланган
(
Нурмухамедова
, 1985,
Государственная
фармакопия
1984,1968).
Сальвифолин
моддаси
ўсимликлар
таркибида
кўп
миқдорда
тўплаш
вақтини
аниқлаш
ва
Pulicaria salviifolia
ареалининг
ичида
қайси
экологик
шароитда
кўпроқ
модда
сақлашини
ўрганиш
учун
турли
вилоятлардан
хом
-
ашё
олиб
текширилди
.
Шу
билан
бирга
ўсимликни
турли
босқичларда
(
фазаларида
)
кимёвий
таркиби
ўрганиб
чиқилди
.
Тажрибалардан
маълум
бўлдики
биз
учун
зарур
бўлган
моддалар
ўсимликнинг
турли
босқичларида
,
илдизда
,
пояда
,
ғунчалари
ёки
уруғларида
бўлиб
бошқа
аъзоларида
учрамайди
,
шунинг
учун
ҳам
биз
ўсимликларнинг
поя
,
барг
,
гуллари
ва
уруғларини
ҳам
кимёгарлар
билан
ҳамкорликда
текширдик
.
Ўсимликлар
илдизининг
биомассаси
кам
бўлганлиги
,
шу
билан
бирга
уларни
муҳофаза
қилиш
мақсадида
илдизини
кавлаб
ўрганишга
жазм
этмадик
.
Pulicaria salviifolia
ўсимлиги
гуллаш
босқичида
ўсимликнинг
қуруқ
ҳолидагига
нисбатан
0,96
дан
0,99%
гача
сальвифолин
сақлайди
.
Гуллаш
ва
уруғлаш
даврида
0,98%
дан
1,01%
гача
биз
учун
зарур
бўлган
физиологик
фаол
модда
учрайди
.
Ўсимлик
органларини
алоҳида
ўрганилганда
шу
сальвифолин
моддасининг
энг
кўпини
1,00 %
гача
бўлган
миқдори
уруғларида
учраши
аён
бўлди
.
Агар
биз
Pulicaria salviifolia
ўсимлиги
1000
дона
уруғининг
ўртача
оғирлиги
0,50
мг
эканлиги
ва
уруғларини
бир
туп
ўсимликнинг
ўзида
ҳам
етилиши
турли
вақтда
эканлигини
ҳисобга
олсак
,
бу
саноат
миқёсида
фойда
бермаслиги
аниқ
бўлди
.
Ўсимликнинг
поя
,
барг
ва
гулларда
0,30 %
дан
0,99 %
гача
сальвифолин
сақлашини
назарда
тутиб
,
ўсимликнинг
гуллаш
ва
уруғлаш
даврида
ер
устки
қисмини
максимум
баландликка
етиши
ва
юқори
даражада
биомассага
эга
бўлишини
ҳисобга
олсак
,
саноат
учун
энг
қулай
хом
ашё
бўлганлиги
аниқланди
.
Шунинг
учун
саноат
миқёсида
таёрлангани
ўсимлик
гуллаш
босқичининг
ўрта
қисми
олинса
маъқул
бўлади
.
Гулбанд
(Pulicaria Gaertn.)
турлари
ҳам
терпеноид
моддалар
сақлаши
туфайли
сўнгги
йилларда
унинг
Ўзбекистонда
ўсадиган
Pulicaria salviifolia (
мавракбаргли
гулбанд
)
туридан
ажратиб
олинган
сальвин
,
сальвифолин
,
сальвинин
каби
моддалар
ЎзР
ФА
Ўсимлик
моддалари
кимёси
институтида
олиб
борилган
изланишлар
асосида
уларнинг
қандли
диабет
касаллигини
даволашда
ҳозиргача
ишлатилиб
келинаётган
дориларга
нисбатан
5
баробар
устун
эканлиги
аниқланиб
,
бу
моддалар
Ўзбекистон
Республикаси
Фармакологик
қўмитасига
клиник
текширишга
берилган
.
Шунингдек
фаол
моддалар
Р
.gnaphalodes, P.uliginosa
каби
турларидан
ҳам
ажратиб
олинган
(
Эшбакова
,1996).
Некротический
энтероколит
(
НЭК
)
остается
важной
медико
-
социальной
проблемой
,
так
как
является
значимой
составляющей
неонатальной
смертности
.
Молниеносное
течение
относится
к
наиболее
трагичным
случаям
этого
тяжелого
заболевания
и
чаще
всего
заканчивается
летальным
исходом
.
За
период
с
2002
по
20011
гг
.
в
клинике
находилось
на
лечении
6
новорожденных
с
молниенос
-
ным
течением
НЭК
.
Руководствуясь
классификацией
стадийного
течения
(Kleigman @ Walsh),
у
всех
6
детей
от
первых
признаков
заболевания
до
перфорации
кишки
проходило
24-48
часов
.
Все
дети
были
доношенными
,
родились
с
массой
тела
3633+752
г
. 4
детей
родились
в
роддомах
г
.
Аболина
Т
.
Б
.,
Новоселова
О
.
В
.
МОЛНИЕНОСНОЕ
ТЕЧЕНИЕ
НЕКРОТИЧЕСКОГО
ЭНТЕРОКОЛИТА
У
НОВОРОЖДЕННЫХ
ГБОУ
ВПО
Уральская
государственная
медицинская
академия
,
ГБУЗ
СО
Областная
детская
клиническая
больница
№
1,
Екатеринбург
,
Россия