ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
126
"DEVONU LUG‘OTIT TURK" ASARIDAGI "YILQICHILIKKA"OID AYRIM
TERMINLARNING IZOHI.
Ishquvvatov Mamarasul
Abduvohidov Behruz
Termiz davlat universiteti o’zbek filologiyasi fakulteti
2-bosqich talabalari
https://doi.org/10.5281/zenodo.7816388
Annotatsiya. Ushbu maqolada turkiy lug’atchilik asoschisi bo’lgan Mahmud
Koshg’ariyning “Devonu lug’otit turk” asarida keltirilgan, chorvachilik tarmoqlaridan biri
bo’lgan yilqichilikka oid ayrim terminlarning izohi haqida ma’lumotlar berib o’tildi.
Kalit so’zlar: “Devonu lug’otit turk”, Mahmud Koshg’ariy, turkiy xalqlar, turkiy qabilalar.
ОБЪЯСНЕНИЕ НЕКОТОРЫХ ТЕРМИНОВ, СВЯЗАННЫХ С
«ЙЫЛКИЧИЛИК» В ПРОИЗВЕДЕНИИ «ДЕВОНУ ЛУГАТИТ ТУРК».
Аннотация. В данной статье была дана информация об объяснении некоторых
терминов, относящихся к скотоводству, которое является одной из отраслей
скотоводства, данное в труде «Девону луг'отит турк» Махмуда Кошгари,
основоположника тюркской лексикографии.
Ключевые слова: «девону луг’отит турк», махмуд кошгари, тюркские народы,
тюркские племена.
EXPLANATION OF SOME TERMS RELATED TO "YILQICHILIK" IN THE
WORK "DEVONU LUGATIT TURK".
Abstract. In this article, information was given about the explanation of some terms related
to cattle breeding, which is one of the branches of cattle breeding, given in the work "Devonu
lug'otit turk" by Mahmud Koshgari, the founder of Turkish lexicography.
Key words: "Devonu lug'otit turk", Mahmud Koshgari, Turkic peoples, Turkic tribes.
O’zbek milliy madaniyatining tobora gurkirab o’sishi milliy madaniyat tarixini yanada
chuqurroq o’rganish talabini qo’yadi. Boy madaniy merosga ega bo’lgan o’zbek xalqi tarixida
“Devonu lug’otit turk” asari alohida ahamiyatga egadir. XI asrning mashhur olimi, tilshunos
Mahmud Koshg’ariyning “Devonu lug’otit turk” (Turkiy so’zlar devoni) asari o’z davridagi turkiy
qabilalarning lug’atini izohlashga bag’ishlanadi. Devon XI asrda O’rta Osiyoda mavjud bo’lgan
turkiy qabilalar va ularning til xususiyatlari, o’sha davrda shug’ullangan sohalarni o’rganishda va
hozirgi ayrim turkiy xalqlarning shakllanishi va taraqqiyotini belgilashda muhim ahamiyatga
egadir.
Yilqichilik
— chorvachilik tarmogʻi. Otlarni urchitish, koʻpaytirish, zotini takomillashtirish,
naslchilik ishlari bilan shugʻullanadi. Yilqichilik ishchi hayvon tariqasida arzon, samarali energiya
manbai. Yilqichilik Osiyo va Yevropada mil. avv.4- ming yillikda paydo boʻlgan. Koʻhna
Yilqichilik markazlaridan biri, shubhasiz, Oʻrta Osiyo kengliklari hisoblanadi. Otlar mil. av. 2-
ming yillikda Oʻrta Osiyodan Kichik Osiyoga, undan Afrikaga tarqalgan. Amerikaga otlar
yevropaliklar tomonidan XVI asrda, Avstraliyaga XVII asrda keltirilgan. Otlar qoʻlga
oʻrgatilganidan va xonakilashtirilganidan keyin insonning koʻpgina ishlarni bajarishda doimiy
yordamchisiga aylandi, armiyada alohida otliq qoʻshinlar tuzildi. Ayrim xalqlarda yilqichilik oziq-
ovqat mahsulotlari — goʻsht va sut olinadigan xoʻjalik tarmogʻi boʻlib qoldi. Qadimgi Sharqning
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
127
Movarounnahr hududi argʻumoklari oʻzining takrorlanmas, xoʻjalik uchun foydali biologik
xususiyatlari bilan nom taratgan dongdor jonivorlar safidan hakli ravishda tarixda oʻz oʻrniga ega.
Oʻzbek xalq dostonlari "Alpomish" va "Goʻroʻgʻli"dagi Boychibor va Gʻirotlar obrazlari bunga
misoldir. [1:6-7]
Qadimgi turkiy til davrdagi aksar terminlarni hozirgi davrda ham ma’lum bir juz’iy fonetik
o’zgarishlarga uchragan shakllarini ham uchratamiz. Bu esa qaysidir ma’noda “Devonu lug’otit
turk” asarini tushunishimizda ancha yengillik tug’diradi.
Örk
— qora mollarning bashvog‘i va ot oyog‘ining bog‘i (tushov). [2:78]
Oj:
oj at – qora ot. [2:84]
Uγar at
— peshonasida oqi bor [qashqa] ot. Bu so‘z shaklan ham, mazmunan ham arabchaga
mosdir, faqat bu so‘zning bosh harfi arabchada fatxali (a), turkchada zammali (u) dir. [2:87]
Ozuq at
— o'zar ot; uloq poygasida oldin boruvchi chopqir ot. [2:97]
Ërik jïlqï
— yo‘rg‘a, qoramol, hayvon. Ërik at – yo‘rg‘a ot. [2:100]
Azγïr
— ayg‘ir. [2:121]
Ulduq at
— taqasiz ot. Boshqa hayvonlarga nisbatan ham ishlatiladi. [2:126]
Ičlik
— egarning tagidan qo‘yiladigan ichki to‘qim. [2:127]
Ömzük
— egarning old va orqa taraflari. [2:129]
Azrïm
— egar ostiga ikki tarafdan qo‘yilgan jazliq. U namatdan bo‘ladi. [2:131]
Üstäm
— kamar, to‘qa va egarning boshiga o‘rnatish uchun oltin-kumushdan ishlangan
ziynat. O‘g‘uzlar uni saxt deydilar. [2:131]
Otγun
— egarning chap tomonidagi enlik bir qayish; unga ayilning halqasi o‘tkazilib, tili
bog‘lanadi. [2:132]
Arqun
— yovvoyi otdan qochgan xonaki baytal bolasi; u poygalarda eng chopqir ot
bo‘ladi. [2:132]
Ïqïlač
— sho‘x uchqur ot. [2:157]
Aranliγ ëw
— otxonasi, og‘ilxonasi bor uy. [2:164]
Ëtilgän
— otlarda bo'ladigan bez kasalligi. U yorilib tuzaladi. Forscha xunom yoki xunnom
deb ataladi. (Hozir bizda badnom yoki bandom kasalligi deb ham ataladi). [2:173]
Ikändi
— sarkashlandi, tirxishlik qildi, o‘jarlik qildi. At ikändi — ot bo‘ysunmadi,
sarkashlik qildi. Boshqalarga ham bu so‘z qo‘llanadi.(ikänür,ikänmäk). [2:211]
Atattï –
ot bo’ldi. Taj atattï – toy ot bo’ldi, toy ulg’ayib otlar qatoriga o’tdi, ot hisoblandi.
[2:214]
Oqrašdï –
kishnashdi. Jund qamu
γ
oqrašdi
- [
o’tni ko’rib
]
butun otlar podasi kishnashdi. (
oqrašur, oqrašmaq). [2:238]
At uldïdï –
ot taqasiz qoldi. Bu so’z boshqalarga ham qo’llanadi. (uldïr, uldïmaq). [2:271]
Otladï –
o’tladi. At otladï. Boshqa mollarga nisbatan ham bu so’z qo’llanadi. (otlar,
otlamaq). [2:281]
Atlandï
– otga mindi. Ol at atlandï – u otga mindi. (atlanur, atlanmaq). [2:281]
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, “Devonu lug’otit turk” asarida nafaqat chorvachilikka,
balki boshqa sohalarga ham oid bo’lgan sof turkiycha so’zlarni turli lahjalarda ishlatilish
shakllarini ham uchratishimiz mumkin. Bu maqolada esa faqatgina bir soha doirasida ishlatilgan
ayrim terminlargina berib o’tildi. Mahmud Koshg’ariy devonini yana boshqa turli mavzularda
o’rganish va bu devon ustida ko’plab tadqiqotlar olib borish mumkin. Bu devon yuzasidan qancha
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
128
ilmiy ishlar qilingani sari devonning yanada yangi qirralari ochilaveradi. Bu esa turkiy
lug’atchiligimizning salmoqli darajada boyishiga katta hissa qo’shadi desak mubolag’a bo’lmaydi.
REFERENCES
1.
O’zbekiston milly ensiklopediyasi. Davlat ilmiy nashriyoti. Toshkent, 2000-2005-y.
2.
Mahmud Koshg’ariy. Devonu lug’otit turk. O’zSSR Fanlar akademiyasi nashriyotining
bosmaxonasi. Toshkent, 1960-y.
