ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
917
TURKIY LUG‘ATLARDA KELTIRILGAN HAYVON NOMLARINI NOMLARINING
LEKSIK-SEMANTIK TAHLILI
To’rayeva Muattar
Termiz davlat universiteti talabasi
Xidirova Iroda
Ilmiy rahbar, Termiz davlat universiteti
https://doi.org/10.5281/zenodo.7954430
Annotatsiya.
Ushbu maqolada qadimgi turkiy luĝatlar tarkibidan joy olgan hayvon
nomlarining hozirgi kundagi muqobili, sòzliklarining leksik–semantik tahliliga oshirilgan.
Kalit sòzlar:
Hayvon nomlari, yovvoyi hayvonlar, semantik tahlil hayvonlarning tur, jins
yosh munosabatlari.
LEXICAL-SEMANTIC ANALYSIS OF ANIMAL NAMES MENTIONED IN TURKISH
DICTIONARIES
Abstract.
In this article, the lexical-semantic analysis of the modern alternatives of the
animal names included in the ancient Turkic dictionaries is presented.
Key words:
Animal names, wild animals, semantic analysis, species, sex-age relationships
of animals.
ЛЕКСИКО-СЕМАНТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ НАЗВАНИЙ ЖИВОТНЫХ,
УПОМЯНУТЫХ В ТУРЕЦКИХ СЛОВАРЯХ
Аннотация.
В данной статье проводится лексико-семантический анализ
современных вариантов названий животных, включенных в древнетюркские словари.
Ключевые слова:
Названия животных, дикие животные, семантический анализ,
виды, половозрастные отношения животных.
Mahmud Koshĝariyning "Devoni luĝotit turk" ("Turkiy sòzlar devoni"–turkiy tillar
haqidagi qomusiy asari 1071–1072).
Bu asar XI asrda 2–yarmida Markaziy Osiyoda va Ĝarbiy Xitoy hududida istiqomat qilgan
turkiy uruĝ va qqbilalari, ularning ijtimoiy ahvoli kelib chiqish tarixi haqida bizga ma'lumotlar
qoldirilgan.
Shu òrinda biz ham asarda keltirilgan "Hayvon nomlari "sòz birikmalarini tahlil qilib
chiqamiz.
Lekin tilshunoslik asari birgina "Devoni luĝotit turk" emasligi yuzasidan Xll–XIV asrlarni
òz ichiga oluvchi "muallifi aniqlanmay qolgan" "At –tuhfat" kitobi tarkibida qòllanilgan " hayvon
nomlari" sòz va birikmalarini tahlil qilib chiqamiz.
"Kelurnoma" asari Muhammad Yoqub chingiy tomobidan yozilgan. Bunda turkiy–forsiy
luĝatda "hayvon nomlar"ini kòrib chiqamizChunki, bu asarni ikki asar yozilishi jihatdan birin–
ketin yaratilgan bòlib, turkiy tilning òĝuz,qipchoq, qarluq shevalarida tarkibiy almashinib boradi.
Masalan,
"Devoni
luĝotit
turk"da–Тонуз(374–bet)
"At
tuhfat"da–Донуз(193–bet)
"Kelurnoma"da–Тонгуз(104–bet)larda keltirilgan. "Devoni luĝotit turk"da quyon sòzi
Тавïшган(468–bet) "At tuhfat"da Кïĵaн (224–bet)."Kelurnoma"da esa Тавушкан(102–
bet).Yuqoridagi leksik semantik tahlilimizdan uchala luĝatlardagi hayvon nomlarining qiyoslash
orqali turlicha nomlanganligini kòrsatadi. Keyingi tahlilimiz òsha davrdagi ayiq sòzi òrnida
qòllanilgan sòzlarga qaratiladi."Devoni luĝotit turk"da Аба (113–bet) "At tuhfat"da esa Ажу
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
918
(166–bet) "Kelurnoma"da Айик, (77–bet) kabi sòzlar quyon sòzi òrnida qòllanilgan." Devon" va
"At tuhfat "va "Kelurnoma" da asarlaridagi "hayvon nomlari"ni solishtirdik. Kòrikki har uchala
asarda ham ularning nomlari har xil keltirilgan.
Xulosa o‘rnida shuni aytib o‘tish mumkinki, davrlar o‘tishi bilan insonlar o‘z ehtiyojlaridan
kelib chiqqan holda, hayvon nomlarini leksik, fonetik hamda grammatik jihatdan qulay tarzda
talaffuz qilib kelishgan. Tadqiqot ishimizdagi lug‘atlardan ko‘rinib turubdiki, insoniyat hayvon
nomlarnini faqatgina bir nom ostida saqlashmagan, balki tur, jins hamda yosh nuqtai nazaridan
bo‘lib tasniflab kelishgan. Bu esa turkiy xalqlarning qanchalik lug‘at boyligi sermahsul
ekanligining yorqin timsolidir. Ushbu lug‘atlar avloddan avlodga o‘tish jarayonida yanada
kengayib, yangilanib boradi.b boradi.
REFERENCES
1.
Mahmud Koshg ‘ariy. Turkiy so‘zlar devoni (Devonu lug ‘atit turk). –
2.
Toshkent: Fanlar Akademiyasi, 1963.
3.
Attuhfatuz zakiyatu fillug‘atit turkiya [Turkiy til (qipchoq tili) haqida noyob
4.
tuhfa]. – Toshkent: Fan, 1968.
5.
Shavkat Rahmatullayev. O‘zbek tilining etimologik lug‘ati – Toshkent:
Universitet, 2000.
6.
Xidirova. I.., &Dobilova. M (2023). IMLO MUAMMOLARI VA YECHIM Modern
Science and Research. 2(3), 138-141.
7.
Khidirova, I. (2023). PEYORATIVE, DEGORATIVE VOCABULARY IN FAMILY
SPEECH (EXAMPLE OF THE KHIDIROV AND SHAYMATOV FAMILIES). Modern
Science and Research, 2(3).
8.
Xidirova, I., & Xidirova, N. (2021). Gender Characteristics of Family Speech Speech (On
the Example of the Uzbek Family). EUROPEAN JOURNAL OF INNOVATION IN
NONFORMAL EDUCATION, 1(2), 196-199.
9.
Raxmonjonova, G., & Xidirova, I. (2022). CHORTOQ SO ‘ZINING KELIB
CHIQISHIGA OID ILMIY QARASHLAR. Eurasian Journal of Academic Research,
2(11), 188-189.
10.
Jo’rayeva, M., & Xidirova, I. (2023). QOYALAR HAM YIG’LAYDI” ASARIDA
QO’LLANILGAN
DIALEKTIZMLARNING
LEKSIK-SEMANTIK
TAHLILI.
Development of pedagogical technologies in modern sciences, 2(2), 42-48.
11.
qizi Jo‘rayeva, M. S., & Xidirova, I. X. (2023, January). “TEMIR XOTIN”
DRAMASINING
FONETIK-FONOLOGIK
TAHLILI.
In
INTERNATIONAL
CONFERENCES (Vol. 1, No. 1, pp. 492-496).
12.
qizi Jo‘rayeva, M. S., & Xidirova, I. X. (2023, January). SHOYIM BO ‘TAYEVNING
“SHO ‘RODAN QOLGAN ODAMLAR” ASARIDA NOADABIY QATLAM SO
‘ZLARINING QO ‘LLANILISHI. In INTERNATIONAL CONFERENCES (Vol. 1, No.
1, pp. 487-491).
13.
Xidirova, I. ., & Jo‘rayeva, M. (2023). LEXICAL-SEMANTIC ANALYSIS OF
DIALECTISMS USED IN THE WORK OF ART (IN THE EXAMPLE OF THE WORK
"ROCKS ALSO CRY"). Modern Science and Research, 2(3), 142–144.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
919
14.
Xidirova, I. ., & Dobilova, M. (2023). IMLO MUAMMOLARI VA YECHIM. Modern
Science and Research, 2(3), 138–141.