ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
460
TABIAT HODISALARIGA MANSUB SO’Z VA BIRIKMALARNING LEKSIK,
MORFOLOGIK TAHLILI
Abdurahmonova Dilafro’z
Termiz davlat universiteti o’zbek filologiyasi fakulteti
2-bosqich 421-guruh talabasi
Xidirova Iroda
Ilmiy rahbar, Termiz davlat universiteti
https://doi.org/10.5281/zenodo.7942487
Annotatsiya.
Maqolada Mahmud Koshg’ariyning “Devoni lug’otit turk” asari, “At tuhfat
uz zakiyatu fil lug’otit turkiya” lug’ati hamda Muhammad Yaqub Chingining “Kelurnoma” lug’at
asarlari asosida tabiat hodisalariga oid so’z va birikmalar o’rganildi, solishtirildi va so’zlar
leksik morfologik jihatdan muqoyasa qilindi.
Kalit so’zlar:
tilshunoslik, leksika, morfologiya, “Devoni lug’otit turk”, “At tuhfat
uz zakiyatu fil lug’otit turkiya”, “Kelurnoma”, lug’at, termin.
LEXICAL AND MORPHOLOGICAL ANALYSIS OF WORDS AND PHRASES
RELATED TO NATURAL PHENOMENA
Abstract.
The article contains words and phrases related to natural phenomena based on
Mahmud Koshgari's "Devoni lug'otit turk", "At tuhfat uz zakiyatu fil lug'otit turkiya" dictionary
and "Kelurnoma" dictionary by Muhammad Yaqub Chingi. studied, compared and compared
words lexically morphologically.
Key words:
linguistics, lexicon, morphology, "Devoni lug'otit turk", "At tuhfat uz zakiyatu
fil lug'otit turkiya", "Kelurnoma", dictionary, term.
ЛЕКСИЧЕСКИЙ И МОРФОЛОГИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ СЛОВ И
СЛОВОСОЧЕТАНИЙ, СВЯЗАННЫХ С ПРИРОДНЫМИ ЯВЛЕНИЯМИ
Аннотация.
В статье на основе труда Махмуда Кошгари «Девони луг’отит турк»,
словаря «Ат тухфат уз закияту фил луг’отит туркия» и словаря «Келурнома» Мухаммада
Якуба Чинги представлены слова и словосочетания, связанные с природными явлениями.
изучали, сравнивали и сопоставляли слова лексически морфологически.
Ключевые слова:
языкознание, лексика, морфология, «Девони луг’отит турк», «Ат
тухфат уз закияту филь луг’отит туркия», «Келурнома», словарь, термин.
O’zbek, aniqrog’i, turkiy tilning umumturk adabiy til sifatida shakllanilishi VI – VII
asrlarga borib taqalar ekan, uning hozirgi davrgacha bo’lgan faoliyati – o’zining qo’shni qabilalar
tomonidan tazyiqlarga uchrab, til manbalarining yo’qotib yuborilishi kabi jiddiy to’siqlarga yuz
tutib kelgan bo’lsada, tez orada mustaqil til shaklida rivojlanib chiqa olganligi o’zining qay
darajada yuksak til ekanligining asosidir. Bu esa to’g’ridan – to’g’ri, o’z tili taraqqiyoti yo’lida ter
to’kib, xizmat qilgan, buyuk taraqqiyparvar namoyondalarimiz faoliyatiga borib taqaladi. Ana
shunday taraqqiyparvar namoyondalardan biri bobomiz Mahmud Koshg’ariy edi. U o’zining
“Devoni lug’otit turk” asari bilan turkiy tilimiz takomillashuvidagi ilk vositachilaridan biri bo’ldi.
Uning X – XI asrlarda yaratilgan bu asari o’sha davr hayot tarzi, madaniyatidan tashqari, til
shevasi, tilshunoslikka oid leksika, morfologiya, fonetika kabi uslubiyatlarini o’z ichiga oladi.
“Devoni lug’otit turk” – o’z davrining har qaysi soha terminlarini o’rganishdagi noyob
qo’llanma bo’lganligi sabab turli guruhlarga bo’lib o’rganiladi. Shu o’rinda biz ham, asarda
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
461
keltirilgan “tabiat hodisalariga oid” so’z va birikmalarni tahlil qilib chiqmoqqa bel bog’ladik.
Lekin tilshunoslik asari birgina “Devoni lug’otit turk” emasligi yuzasidan XIII – XIV asrlarni o’z
ichiga oluvchi, muallifi aniqlanmay qolgan “At tuhfat” lug’ati hamda XVII asr namunasi
hisoblanuvchi, Muhammad Yaqub Chingyining “Kelurnoma” kitoblari tarkibida qo’llanilgan
“tabiat hodisalariga mansub” so’z va birikmalarni ham o’rganib chiqishni maqsad qildikki, bu uch
asar asosida turkiy til tabiat hodisalari terminlari davrlashuvi, o’xshash va farqli jihatlari o’zaro
muqoyasalashuvini ko’zda tutdik. Negaki, bu uch asar yozilishi jihatidan, birin – ketin yaratilgan
bo’lib, turkiy tilning o’g’uz, qipchoq, qarluq shevalarida tarkibiy almashinilib ishlatiladi. Masalan,
“Devoni lug’otit turk”da ko’proq o’g’uz lahjasidagi so’zlar qo’llanilgan bo’lsa, “At tuhfat”da,
asosan, qipchoq shevasi so’zlari qo’llanilgan.
“Kelurnoma”da
bo’lsa,
qarluq
shevasidagi
so’zlardan
keng
foydalaniladi.
“Devoni lug’otit turk” asarining I tomida kelgan “shamol, shabada” so’zini anglatuvchi
эсiн
(38)
va II tomida kelgan
тубi
(4) so’zlari, “At tuhfat”da
jэл
(201) shaklida, “Kelurnoma”da esa
йэл
(88) shaklida qo’llaniladi. Koshg’ariy asari II tomida “yomg’ir” so’zini
ja
ғ
мур
(36), I tomida
birikma tarzida:
эркин ja
ғ
мур
(51) ya’ni “kunlab davom etuvchi, bir necha kun to‘xtovsiz
yog‘uvchi yomg‘ir” ma’nosida keltirilgan. “At tuhfat”da
jaм
ғ
ур
(196), Chingdiy asarida bu so‘z
йам
ғ
ур
(87) ko‘rinishida qo‘llangan. “At tuhfat”dagi
jïлдïрïм
(202) va
кокрäк
(59) shakllarida
berilgan “chaqmoq” so‘zi “Kelurnoma”da
йашын
(88) tarzida, “Devoni lug’otit turk”ning II- III
tomida
чак,мак,
(191) va
jaшïн
(28) ko‘rinishida qo‘llaniladi. Aylanma chang ko‘rinishidagi
qisqa muddatli kichik shamol ya’ni “quyun” “Kelurnoma”da
к,уйун
(93) shaklida, “At tuhfat”da
коjун
(86), “Devoni lug‘otit turk”da bu so‘z qo‘llanilmaydi. Keyingi so‘zimiz ”to‘zon” so‘zi
bo‘lib, uning kuchli shamol ko‘tarilishi natijasida havoning changlanish hodisasi ekanligini yaxshi
bilamiz. Bu so‘z Koshg‘ariy asarining III tomida
тоз
(134) shaklida, “Kelurnoma”da
чак,ын
(109) va “At tuhfat”da ham “Devoni lug‘otit turk”dagi kabi
тоз
(90) ko‘rinishida qo‘llangan.
Demak, o‘g‘uz va qipchoq shevasida “to‘zon” so‘zi ham leksik, ham grafik jihatdan bir xil
ko‘rinishda ishlatilgan. Havoga nisbatan qo‘llaniluvchi “sovuq” so‘zi “Devoni lug‘otit turk” asari
I tomida
тум
yoki
тумлу
ғ (258), II tomida
ýшùk
(24) – “mevalarni uruvchi, ularni o’sishdan
to’xtatib qo’yuvchi sovuq” ma’nosida berilsa, “Kelurnoma”da bu so’z
савук,
(99) holicha
keltiriladi. “At tuhfat”da bo‘lsa, aynan “sovuq” so‘zining o‘zi emas balki, “qattiq sovuq”
ma‘nosini ifodalovchi
аjaз
(76) tarzida beriladi. Va shuningdek, “At tuhfat”dagi “sovuq shamol”
birikmasi ma‘nosida qo‘llangan
чïк,ïн
(77) so‘zi Koshg‘ariy asari III tomida
тан
(172) so‘zi bilan
qo‘llanilgan va “tongdagi va kechki sovuq shamol” ma’nosini ifodalab kelgan. “Kelurnoma”da
esa “tabiat hodisalariga oid” so‘zlar jami 6 tagina qo‘llanilganligi bois, ko‘plab so‘zlarning
solishtirilishi imkoni bo‘lmadi.
“At tuhfat”da qo‘llanilgan, ma‘nosi hozirgacha o‘zgarishsiz qo‘llanilib kelinayotgan
туман
(79) so‘zi “Devoni lug‘otit turk”ning I tomida
эмир
(11) ko‘rinishida, II tomida
бусардï
(81-82) – “tumanladi” ya‘ni “havoni tuman bosdi” ma‘nosida (fe‘l so‘z turkumi doirasida), III
tomidagi
туjук,
(181) so‘zi bilan “tumanli” (sifat so‘z turkumi doirasida) ma‘nolarini ifodalaydi.
Keyingi so‘z, “At tuhfat”da keltirilgan
кокрак
(222) “momaqaldiroq” so‘zi bo‘lib, bu so‘z
“Devoni lug‘otit turk” asarida ayni o‘zi, bir so‘z shaklida qo‘llanilmay,
кöк кýрландi
(293) –
“osmon guldiradi” va
булитлар к,аму
ғ
кöкрäшди
(259) – “bulutlar guldirashdi” kabi birliklar
shaklida keltirilgan. Koshg‘ariy lug‘ati I tomida qo‘llanilgan
сарк,ïм
(448) – “qirov” so‘zi “At
tuhfat” asarida
к,ïрав
(225) shaklida keltiriladi. Sovuq havo natijasida, tong payti yerlarga inuvchi
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
462
kichik, qorga o‘xshash parcha – qirovdir. “Devoni lug‘otit turk”ning I tomida qo‘llanilgan
ачук
кöк
(4) – “ochiq havo”,
iсi
ғ
кýн
(8) – “issiq kun” hamda
эмiк кýн
(8) – “iliq kun” kabi birikmalar
“At tuhfat” kitobida uchramaydi. “Sel” ma‘nosini bildiruvchi
ак,ин
(46), “qalin soya” ma‘nosidagi
кöлiкä
(49),
к,ар
(162) shaklidagi “qor” so‘zi, “havo” ma’nosini anglatuvchi
сöгýк
(377) va
“osmondan yog‘uvchi jala, do‘l” ma‘nolarini ifodalovchi
толï
(251) so‘zlari ham faqatgina
Mahmud Koshg‘ariyning “Devoni lug‘otit turk” asaridagina uchraydi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, turkiy til imkoniyati bag‘oyatda katta. Tahlil qilib
o‘tganimiz, birgina “chaqmoq” so‘zi “Devoni lug‘otit turk” asarida 2 – 3 xil shakl – ko‘rinishda
uchrashi yoki bo‘lmasa, lug‘atlarda so‘zlar faqat so‘zliklar bilan cheklanib qolmay birikma, ibora,
frazaviy birlik ko‘rinishida ham ifoda etilganligi buning yorqin dalili bo‘la oladi. Shu o‘rinda,
“tabiat hodisalariga mansub” bizga notanish so‘zlar yoki biz bilgan so‘zlarning boshqa bir
sinonimiyasini shaxsiy lug‘atimizda kashf etishimizda ham bu uch lug‘at katta ahamiyat kasb etdi
desak mubolag‘a bo‘lmaydi.
REFERENCES
1.
Khidirova, I. (2023). PEYORATIVE, DEGORATIVE VOCABULARY IN FAMILY
SPEECH (EXAMPLE OF THE KHIDIROV AND SHAYMATOV FAMILIES).
Modern
Science and Research
,
2
(3).
2.
Xidirova, I., & Xidirova, N. (2021). Gender Characteristics of Family Speech Speech (On
the Example of the Uzbek Family).
EUROPEAN JOURNAL OF INNOVATION IN
NONFORMAL EDUCATION
,
1
(2), 196-199.
3.
Raxmonjonova, G., & Xidirova, I. (2022). CHORTOQ SO ‘ZINING KELIB
CHIQISHIGA OID ILMIY QARASHLAR.
Eurasian Journal of Academic
Research
,
2
(11), 188-189.
4.
Jo’rayeva, M., & Xidirova, I. (2023). QOYALAR HAM YIG’LAYDI” ASARIDA
QO’LLANILGAN
DIALEKTIZMLARNING
LEKSIK-SEMANTIK
TAHLILI.
Development of pedagogical technologies in modern sciences
,
2
(2), 42-48.
5.
qizi Jo‘rayeva, M. S., & Xidirova, I. X. (2023, January). “TEMIR XOTIN”
DRAMASINING
FONETIK-FONOLOGIK
TAHLILI.
In
INTERNATIONAL
CONFERENCES
(Vol. 1, No. 1, pp. 492-496).
6.
qizi Jo‘rayeva, M. S., & Xidirova, I. X. (2023, January). SHOYIM BO ‘TAYEVNING
“SHO ‘RODAN QOLGAN ODAMLAR” ASARIDA NOADABIY QATLAM SO
‘ZLARINING QO ‘LLANILISHI. In
INTERNATIONAL CONFERENCES
(Vol. 1, No. 1,
pp. 487-491).
7.
Xidirova, I. ., & Jo‘rayeva, M. (2023). LEXICAL-SEMANTIC ANALYSIS OF
DIALECTISMS USED IN THE WORK OF ART (IN THE EXAMPLE OF THE WORK
"ROCKS ALSO CRY").
Modern Science and Research
,
2
(3), 142–144.
8.
Xidirova, I. ., & Dobilova, M. (2023). IMLO MUAMMOLARI VA YECHIM.
Modern
Science and Research
,
2
(3), 138–141.
9.
Mahmud Koshg‘ariy “Devoni lug‘otit turk”. O‘zbekiston fanlar akademiyasi, Toshkent –
1963.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
463
10.
“At tuhfat us zakiyatu fil lug‘otit turk turkiya”. O‘zbekiston “Fan” nashriyoti, Toshkent –
1968 Muhammad Yaqub Chingi “Kelurnoma”. O‘zbekiston, “Fan” nashriyoti, Toshkent –
1982.
11.
M.Jo’rayeva, I.Xidirova “Qoyalar ham yig’laydi” asarida qo’llanilgan dialektizmlarning
leksik-semantik tahlili. Development of pedagogical technologies in modern sciences.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7625018
12.
G.Raxmonjonova, I.Xidirova “Chortoq so’zining kelib chiqishiga oid ilmiy qarashlar.
Eurasian journal of academic research.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7157531
