ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
151
BUXORO AMIRLIGI IQTISODIY HAYOTI
(ISHLAB CHIQARISH KUCHLARINING O’SISHI)
Toshpo’latova Mohinabonu
Buxoro davlat universiteti 4-kurs talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.8011451
Annotatsitya.
Ushbu maqolada Buxoro amirligining XIX asr o’rtalaridagi iqtisodiy hayoti
va unda yuz bergan o’zgarishlar, ishlab chiqarishning o’sishi, korxona hamda zavodlarning
ochilishi haqida ma’lumot beriladi.
Kalit so’zlar:
Buxoro amirligi, iqtisodiyot, qishloq xo’jaligi, bozor, soliq, pul.
ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ЖИЗНЬ БУХАРСКОГО ЭМИРАТА
(УВЕЛИЧЕНИЕ ПРОИЗВОДИТЕЛЬНЫХ СИЛ)
Аннотация.
В данной статье приведены сведения об экономической жизни
Бухарского эмирата в середине XIX века и происходивших в ней изменениях, росте
производства, открытии предприятий и фабрик.
Ключевые слова:
Бухарский эмират, экономика, сельское хозяйство, рынок, налог,
деньги.
ECONOMIC LIFE OF THE EMIRATE OF BUKHARA
(INCREASE IN PRODUCTIVE FORCES)
Abstract.
This article provides information about the economic life of the Emirate of
Bukhara in the middle of the 19th century and the changes that took place in it, the growth of
production, the opening of enterprises and factories.
Key words:
Emirate of Bukhara, economy, agriculture, market, tax, money.
Chor Rossiyasi O’rta Osiyoga, jumladan, Buxoro amirligi hududlariga uyushtirgan harbiy
harakatlaridan nafaqat siyosiy, harbiy strategik maqsadlarni, balki iqtisodiy maqsadlarni ham
ko’zlagan edi. Jumladan, u Buxoro amirligi bilan tuzmoqchi bo’lgan ilk shartnoma loyihalarida,
so’ngra 1868-yil may oylarida ikki tomonlama imzolangan sulh shartnomalari va 1873-yil
imzolangan do’stlik shartnomasida Buxoroga nisbatan o’zining iqtisodiy talablarini ilgari
surganligi ham bejiz emas edi. Chunki Rus hukumati dastlabki kunlardanoq, Buxoro amirligi
iqtisodiyotiga kirib borish va imkon darajasida unga aralashish, uni o’z izmiga tushirib olish,
kerak bo’lganda uni to’la ravishda o’z manfaatlari asosida rivojlanishiga erishishni o’z oldiga
asosiy maqsad qilib qo’ygan edi.
Eng muhimi, O’rta Sharqdagi ingliz-rus raqobatini yechishda, harbiy strategik sohada
yangi yutuqlarni ta’minlashda Buxoro iqtisodiyoti Rossiya harbiy kuchlari uchun o’ziga xos
bir plasdarm va xom ashyo bazasi sifatida xizmat qiladigan regionga aylanishi nazarda tutilgan
edi. Mana shuning uchun ham, Rus hukumati astasekinlik bilan qadambaqadam Buxoro
iqtisodiyotiga o’z ta’sirini o’tkazib, uni o’z izmiga tushirib olish siyosatini olib bordi. Bizga
ma’lumki, Kattaqo’rg’on va Zirabuloq tepaligidagi janglardan so’ng, Buxoro amirligining asosiy
suv manbai hisoblangan Zarafshon daryosi yuqori qismi hamda uning suv bo’ladigan havzasi
1868 va 1873-yillardatuzilgan ikki tomonlama sulh shartnomasiga
1
binoan Rossiya tasarrufi
1
Сборник дсйствуюших трактатов, конвснций и соглашений. Издание второе. Т. 1. –Спб.,
1902. с. 421–425. Сводзаконов Российской Империи. Кн. первая. Т. 2, –Спб., 1912. с. 452 –453
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
152
ostiga o’tgan edi. aynan mana shu holat XIX asrning 70-yillaridan boshlab Buxoro amirligi
iqtisodiy hayotida, ayniqsa, qishloq xo’jaligi taraqqiyotida juda katta iqtisodiy muammolarni
keltirib chiqara boshladi.
Zarafshon daryosining yuqori qismi Turkiston o’lkasi hududi hisobida bo’lganligi uchun
chor hukumatining Samarqanddagi ma’murlari undan Buxoroni iqtisodiy jihatdan o’ziga qaram
qilish maqsadida foydalana boshlashdi. Ular turli xil vajlar va bahonalar bilan amirlik hududidagi
aholiga deyarli suv bermay qo’yishdi. Buxoro axdi ba’zan oylab Zarafshon suvidan mahrum
bo’lishar, ularning ekin maydonlari esa suvsizlikdan qurib, qaqrab qolardi. Bu esa, o’z navbatida,
hosilsizlikni keltirib chiqarib, aholi yashashini og’irlashtirib qo’yardi. XIX asrning 90-yillariga
kelib, ushbu holat nihoyat keskin ravishda kuchayib, katta muammolarni keltirib chiqardi. Natijada
Buxoro hukumatining qat’iy talabi bilan ushbu masala bo’yicha ikkala tomon o’rtasida bir
necha bor muzokaralar bo’lib o’tdi.
Zarafshon daryosi suvini taqsimlash va undan oqilona, kelishgan holda foydalanish
bo’yicha Rossiya bilan Buxoro ma’murlari o’rtasida davo etgan uzoqmuzokaralardan so’ng, 1894-
yil 27-mayda quyidagi bir to’xtamga kelishildi. 15-noyabrdan 10-martga qadar Samarqand
viloyati aholisi ichimlik suvi va ba’zi bir hayetiy masalalar bilan bog’liq joylarga beriladigan
suvdan tashqari, barcha suv amirlik hududiga berilishiga, 10-iyundan 15-avgustga qadar esa
Zarafshon daryosi suvining 60 foizi Zarafshon vohasining ruslar tasarrufidagi hududlariga, qolgan
40 foizi esa Buxoro hududlariga berilishiga kelishildi. Ikkala tomon o’rtasida shunday kelishuv
haqida bitim imzolangan bo’lsada, Samarqanddagi rus ma’murlari unga amal qilishmadi va
Buxoroni iqtisodiy jihatdan aynan mana shu suv ta’minoti masalasi bilan ochiqdanochiq
o’zlariga bog’lab qo’yish, boshqacha qilib aytganda, o’zlariga tobega aylantirish ishlarini davom
ettiraverishdi.
Chor hukumatining Samarqand viloyatidagi ma’murlari aynan mana shu Zarafshon daryosi
suvi taqsimoti orqali Buxoro iqtisodiyotini to’la o’zlariga tobe qilib qo’yishdi. Buxoro qishloq
xo’jaligi ko’p holatlarda suv tanqisligi tufayli rivojlana olmay, og’ir ahvolga tushib qoldi. Biroq,
shunisi ajablanarliki, Peterburgdagi rus hukumati ma’murlari rus burjuaziyasi Buxoro paxtasiga
nihoyatda muhtoj ekanligini yaxshi bilar va suv ta’minotini baribir ijobiy hal etish lozimligini
tushunar va aynan shuning uchun ham joylardagi o’z ma’murlariga ushbu masalaga to’g’ri
yondashishni tavsiya etishardi. XIX asrning oxirlaridan boshlab chor Rossiya hukumati
astasekinlik bilan Buxoro amirligi ichki bozorlarini to’la egallab, uni o’z mollari bilan to’ldirish
sissatiga ham katta e’tibor qarata boshladi.
XIX asrning 70-yillaridayoq Buxorodagi barcha ichki bozorlar paxtadan tayyorlangan rus
tovarlari bilan to’ldirildi. Eng muhimi, aynan mana shu davrga kelib, bozorlarda ushbu tovarlarni
oldingidek tatarlar emas, balki Buxoro ichki bozorlarini endi aynan rus millatiga mapsub bo’lgan
savdogarlar egallab olib, o’zlari savdo qilishmokda edi. Qisqa muddat ichida, ya’ni XIX asrning
70–90-yillarida Buxoro iqtisodiy hayoti uchun muhim bo’lgan deyarli barcha sanoat mahsulotlari
jumladan temir, mis, latun, qalay, cho’yan qozonlar, misdan yasalgan mollar, qog’oz, qo’rg’oshin,
bo’yoqpar, ipaklar, shamlar, chinni buyumlar va boshqa ko’plab hayotiy tovarlar chor
Rossiyasidan olib kelinadigan bo’lindi.
Rus burjuaziyasi turli xil yo’llar orqali Buxoro bozorlaridan o’zlarining doimiy raqiblari
bo’lgan xorijiy savdogarlar ularning g’arbiy yevropaliklar hamda afg’onistonlik va
hindistonliklarni. ularning tovarlarini siqib chiqara boshlashdi. Bir so’z bilan aytganda, Buxoro
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
153
iqtisodiyotining ichki bozorlarida iqtisodiy sohada hukmronlikni qo’lga kiritish uchun avjga
chiqqan RossiyaAngliya raqobati ularning o’zaro keskin kurashlariga olib keldi va ushbu
kurashni bevosita boshlagan ruslar bunda asta-sekinlik bilan to’la ustunlikka ormshishga va
Buxoro ichki bozorlarining to’la nazoratini o’z qo’llariga kiritishga muvaffaqbo’lishdi. 1881-
yilga kelib, Buxoro bozorlarida ruslar va rus tovarlari to’la gegemonlikni qo’lga kiritib, yagona
monopol hukmronlik qilish huquqiga ega bo’ldi. Ushbu holat yuzaga kelganligining isbotini o’sha
paytda Rossiya hukumatining yirik ma’murlardan biri hisoblangan diplomatamaldor
Charikovning quyidagi so’zlaridan ham yaqqol ko’rishimiz mumkin. «Rus tovarlari amirlikda
boshqa davlat tovarlariga qaraganda ancha ustunlikka ega. U asta-sekinlik bilan xorijiy davlatlar
tovarlarini birinketin siqib chiqarib, ularni o’rnini juda tez progressiv usulda egallab olmoqda.
O’zga davlat tovarlarini esa Amudaryo orti va Hindikushga chiqib ketishiga erishdi».
Chor Rossiyasi hukumati, eng avvalo uning Turkiston o’lkasidagi ma’murlari Buxoro
amirligining ichki va tashqi iqtisodiy masalalari va hayotiga to’g’ridanto’g’ri aralashib, dastlabki
yutuqlarga erishgach amirlik ichki bozorlarini deyarli to’la qo’lga kiritib, savdo oboroti
ko’rsatgichlarini oshirib olgandan so’ng, zo’r berib bu ko’rsatgichlarni ko’paytirishga harakat
qila boshlashdi. Ushbu yutuqlarni yanada mustahkamlash uchun yangidanyangi imkoniyatlar
qidira boshlandi. Eng muhimi, ushbu yutuqlardan rus hukumati bilan bir qatorda, undan rus
burjuaziyasi ham katta manfaatdor edi. Mana shuning uchun ham, XIX asrning 80–90-yillarida
bu borada rus burjuaziyasi ham rus hukumati oldiga o’zining yangi talablarini qo’ya boshladi.
Natijada O’rta Osiyoda temir yo’llar qurilishi va flotiliya shakllanishiga erishildi. Kaspiyorti temir
yo’li qurilgandan so’ng va Amudaryoda kemalar qatnovi yo’lga qo’yilgach, chor Rossiyasining
butun O’rta Osiyo bilan, shu jumladan, Buxoro amirligi bilan ham rus sanoati ishlab chiqargan
mollar bilan savdo qilish aylanmasi (oboroti) juda tez sur’atlar bilan oshib borishiga keng
imkoniyatlar yuzaga keldi.
1890-yili Buxoro amirligiga Rossiyadan un, shakar, manufaktura, choy, kerosin,
bo’yoqlar, arpa, chinni idishlar va boshqa turdagi olib kelingan tovarlarning umumiy qiymat
miqdori 2 mln 119 ming 862 nudni tashkil etgan bo’lsa, ushbu ko’rsatkich 1891-yilda 2 mln
480 ming 277 pudni tashkil etdi. O’z navbatida, chor ma’murlari Buxoro amirligidan eng sifatli
va xaridorgir tovarlarnn arzon bahoda olib, o’z yurtlariga – Rossiyaga olib ketishdi.
A.I.Remezning bergan ma’lumotlariga qaraganda, 1880–1881-yillarda Buxoro amirligidan
Rossiyaga 4 ming pud qorako’l teri, 410 ming pud paxta, 6 mln 100 ming pud sitrar urug’i, 4
ming pud qog’ozdan eshilgan ip va 0,8 ming pud xalatlar olib ketilgan
2
. Ushbu keltirilgan
raqamlar faqat Rossiya markaziga olib ketilgan molar ko’rsatkichi hisoblanadi. I .A .Remez
ushbu olib ketilgan mollar hisobiga Sibir, Kaspiyorti viloyati va Turkiston o’lkasi shaharlariga
olib ketilgan mollar yig’indisini qo’shmagan. Shuni ochiq aytish lozimki, deyarli aksariyat
mualliflar o’z asarlarida
3
Buxorodan olib ketilgan mollar to’g’risida fikr yuritganda, faqat Rossiyaga olib ketilgan
tovarlar qiymatini hisobga olishgan. Ular negadir Rossiya tasarrufiga o’tgan Turkiston general
gubernatorligi, Sibir hududlariga, Kaspiyorti viloyatiga olib o’tilgan mollar yig’masini qo’shib
hisoblamaslikka uringanlar. Vaholanki, Turkiston general-gubernatorligi chor Rossiyasining
2
Ремез И. А. Внешняя торговля Бухарм до мировой войнм. с. – Б 49
3
Тўхтаметов Т. Г. РусскоБухарское отношсния в копце Х1Х-начале XX в. –Т., 1966. – Б 52
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
154
bo’linmas bir qismi deb e’tirof etilgan va ushbu o’lka o’sha davrda Rossiya qonunqoidalari
asosida idora etilgan. Aynan mana shu jihatlar ushbu masalaga yanada jiddiyroq yondashishni
talab qiladi. Buxoro amirligidan Turkiston generalgubernatorligi hududiga olib ketilgan barcha
mollar chor Rossiyasiga olib ketilgan molar sifatida qaralishi lozim. Zero, ana shunda aniq
raqamlar asosida chor Rossiyasining talonchilik siyosatiii aniq ko’rsatish imkoniyati yuzaga
keladi.
REFERENCES
1.
Rajabov, O. I. (2022). HISTORY OF FORTRESS OF MAKHMUD TOROBI.
International
Journal of Intellectual Cultural Heritage
,
2
(6), 50-54.
2.
Rajabov, O. (2021). CHOR BAKR TARIXIY ME’MORIY MAJMUASI
XUSUSIDA.
ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz)
,
8
(8).
3.
Iskandarovich, R. O. (2022). Historical Architectural Complex of the Chor (Pers. Four) Bakr
Ensemble.
Telematique
, 6886-6890.
4.
Rajabov, O. (2020). Qizbibi va Hazrat Bibi manzilgohlari muqaddas qadamjo
sifatida.
ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz)
,
1
(1).
5.
Iskandarovich, R. O. (2022). Historical Architectural Complex of the Chor (Pers. Four) Bakr
Ensemble.
Telematique
, 6886-6890.
6.
Umarov, B. B. O. (2022). SCIENCE, EDUCATION AND CULTURE DURING THE RULE
OF THE SOMANIANS. International Journal of Intellectual Cultural Heritage, 2(6), 46-49.
7.
UMAROV, B. (2022). ARCHITECTURE OF BUKHARA IN THE ASHTARKHANID
PERIOD. International Journal of Intellectual Cultural Heritage, 2(2), 94-100.
8.
Umarov
B.
БУХОРО ВОҲАСИ ТУРАР-ЖОЙЛАРИ //ЦЕНТР НАУЧНЫХ
ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz). – 2022. – Т. 22. – №. 22.
9.
BAXTISHOD, U., & ULUG‘BEK, Q. Y. (2022). MS ANDREEV-THE GREAT EASTERN
SCIENTIST. International Journal of Philosophical Studies and Social Sciences, 2(3), 120-
123.
10.
Умаров, Б. Б. (2021). НА КИСЛЯКОВ ТАДҚИҚОТЛАРИДА ЖАНУБИЙ
ТОЖИКИСТОН ЭТНИК ТАРИХИ. Scientific progress, 1(6), 1005-1009.
11.
Умаров, Б. Б. (2021). НА КИСЛЯКОВ-ПОПУЛЯРИЗАТОР МУЗЕЕВ И ИСТОРИИ
ТАДЖИКСКОГО НАРОДА. Экономика и социум, (11-2 (90)), 495-497.
12.
Ravshanovich, S. D. (2022). CURRENTLY, THE PLACE OF AFGHANISTAN IN THE
COMMUNICATION OF CENTRAL AND SOUTH ASIA. International Journal of
Intellectual Cultural Heritage, 2(6), 55-59.
13.
SHAROPOV, D. (2022). ПРАВИТЕЛЬ МАНГЫТОВ ЭМИР ХАЙДАР. International
Journal of Intellectual Cultural Heritage, 2(2), 101-104.
14.
Sharopov, D. R. O. G. L. (2021). ARAB XALIFALIGIDAN MUSTAQIL TOHIRIYLAR
DAVLATINING AJRALIB CHIQISHI. Scientific progress, 2(7), 817-820.
15.
Umarov B. OLIY TA’LIMDA TALABALAR O ‘QUV-BILUV FAOLIYATINING
PSIXODIDAKTIK ASOSLARI //ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz). –
2021. – Т. 8. – №. 8.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
155
16.
Umarov B. NA KISLYAKOV TADQIQOTLARIDA BUXORO AMIRLIGIDAGI
FEODAL VA QISHLOQ XO ‘JALIGI MUNOSABATLARINING YORITILIShI //ЦЕНТР
НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz). – 2021. – Т. 6. – №. 6.
17.
ogli Umarov, B. B. (2021). FAMILY AND MARRIAGE RELATIONS IN NA
KISLYAKOV'S RESEARCH.
Journal of Central Asian Social Studies
,
2
(02), 127-135.
18.
O‘G‘Li, U. B. B., & Temirov, F. (2023). SOURCES OF INFORMATION ON THE SOCIO-
ECONOMIC LIFE OF THE SOMANIAN DYNASTY.
International Journal of Intellectual
Cultural Heritage
,
3
(3), 35-41.
19.
Umedovich, T. F. (2022). SADRIDDIN AYNI-IN THE MEMOIRS OF HIS
CONTEMPORARIES.
International Journal of Philosophical Studies and Social
Sciences
,
2
(6), 31-36.
20.
Болтаев, А. Х. (2018). ИССЛЕДОВАНИЕ С. ЮРЕНЕВА В МЕЧЕТИ КАЛЯН.
European
Journal of Humanities and Social Sciences
, (5), 8-12.
21.
Болтаев А. Х. Бухоро музейи–тарихий ўлкашунослик маркази сифатида //Тошкент:
Наврўз. – 2019. – Т. 70.
22.
Болтаев А. Ҳ. Бухоро ўлкашунослиги тарихини ўрганишда СН Юренев
ёзишмаларининг ўрни //Тошкент: Ўзбекистон Миллий университети хабарлари. –
2018. – №. 1. – С. 5-9.
23.
Болтаев, А. Ҳ. (2018). Бухоро шаҳри 11 дарвозасининг тарихи ва тақдири (ўлкашунос
ТФ Гелах тадқиқотларида).
Тюркоязычные страны. Республиканский научно-
методический и познавательный журнал.–Алмати
,
2
, 6-8.
24.
Болтаев, А. (2020). БУХОРО УЛКАШ УНОСЛИК МУЗЕИИНИНГ Ш АКЛЛАНИШИ
ВА ДАСТЛАБКИ ФАОЛИЯТИ.
ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz)
,
1
(1).
