157
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING YANGI TAHRIRDAGI
KONSTITUTSIYASIDA FUQAROLIK MASALASIGA YANGICHA YONDASHUV
Mirjavharova Feruzaxon Usmonjonovna
Farg'ona viloyati yuridik texnikumi maxsus fan o'qituvchisi, 3-darajali yurist
Mirzavharovaferuzaxon@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.8411740
Annotatsiya.
Maqolada shaxs huquqiy maqomini belgilashda fuqarolik masalasining
ahamiyati, yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida fuqarolik holati bo‘yicha
huquq va majburiyatlarni aniq belgilashga e’tibor berilganligi, huquqiy asosini uni buzganlik
uchun javobgarlikni oshirish orqali yanada mustahkamlash, chet eldagi O‘zbekiston fuqarolarini
himoya qilish bo‘yicha yangi normalarni yaratish va ularni kengaytirish, fuqarolarning chet elga
chiqish va qaytib O‘zbekistonga kirish masalasida huquqlarini cheklash bo‘yicha amaldagi
kamchiliklarni bartaraf etish masalalari atroflicha tahlil etiladi.
Kalit so’zlar:
fuqarolik, fuqarosizlik, chet el fuqarosi, fuqarolikni olish, fuqarolikdan
chiqarish, “Vatandoshlar” jamoat fondi, fuqarolik jamiyati, fuqarolikni himoyalash.
НОВЫЙ ПОДХОД К ВОПРОСУ ГРАЖДАНСТВА В КОНСТИТУЦИИ
РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН В НОВОЙ РЕДАКЦИИ
Аннотация.
В статье подчеркивается значение вопроса гражданства в
определении правового статуса человека, то, что в новой редакции Конституции
Республики Узбекистан уделяется внимание четкому определению прав и обязанностей
гражданства, дальнейшему укреплению правового статуса человека. на основе повышения
ответственности за ее нарушение, защиты граждан Узбекистана за рубежом, создания
новых норм и их расширения, подробно анализируются вопросы ограничения прав граждан
в вопросе выезда за границу и повторного въезда в Узбекистан.
Ключевые слова
: гражданство, безгражданство, иностранный гражданин,
приобретение
гражданства,
выход
из
гражданства,
общественный
фонд
«Соотечественники», гражданское общество, защита гражданства.
A NEW APPROACH TO THE ISSUE OF CITIZENSHIP IN THE
CONSTITUTION OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN IN THE NEW EDITION
Abstract.
In the article, the importance of the issue of citizenship in determining the legal
status of a person, the fact that the new version of the Constitution of the Republic of Uzbekistan
pays attention to clearly defining the rights and obligations of citizenship, further strengthening
158
the legal basis by increasing the responsibility for violating it, protecting citizens of Uzbekistan
abroad creation of new norms and their expansion, issues of limiting the rights of citizens in the
issue of going abroad and re-entering Uzbekistan are analyzed in detail.
Keywords
: citizenship, statelessness, foreign citizen, acquisition of citizenship, removal of
citizenship, public fund "Compatriots", civil society, protection of citizenship.
Fuqarolik ijtimoiy institut va amaliyot sifatida G‘arb tsivilizatsiyasiga egalik huquqini
o‘tkazishdir. Fuqarolikni oshkor qilish siyosiy hamjamiyat a’zolarining imtiyozlari bilan, ularning
qamrab olish holatlarini maqomiga ko‘ra - fuqarolarning biznes bilan shug‘ullanishi, jamoat
yig‘ilishlarini qamrab olishi va ular ustidan mutlaq nazorat o‘rnatishi orqali aniqlandi. Janubiy
Afrikaga yaqinlashish g‘oyasi hayotni imtiyozli egalik maqomi va keng doiradagi odamlar bilan
bog‘lashdir. To‘g‘ri, keyinchalik yig‘ilish g‘oyasi bilan uzviy fuqarolik aloqasi g‘oyasi zaiflasha
boshladi va siyosiy hayotga va xalq boyligiga unchalik e’tibor qaratilmagan fuqarolikning
boshqacha, yangi shakliga yo‘l ochdi. Biroq, yondashuv paydo bo'lganda, ijtimoiy davlatning
ishlab chiqaruvchisi, iste'molchisi yoki mijozi kabi maxsus ijtimoiy munosabatlar.
Fuqarolik munosabatlarining o‘ziga xos turi sifatidagi nuqtai nazaridan fuqarolik
institutlari odatda hayotning shaxsiy, ijtimoiy va madaniy sharoitlarini hisobga olgan holda
umumiy siyosatni kuzatishda kuzatish amaliyoti bilan chambarchas bog'liqdir. Biroq, bir g‘oya -
bu fuqarolik jamiyatining davlat institutida ishtirok etishi. Uni uchta asosiy elementdan biri bilan
ajratish mumkin: ommaviy siyosiy hamjamiyatga a’zolik; siyosiy hamjamiyatga a’zo bo'lish orqali
erishilgan huquqlar va ularning moddiy ta’minoti, shuningdek, ushbu jamiyat hayotida
kuzatilayotgan yuqumli kasalliklar, iqtisodiy va madaniy jarayonlarda ishtirok etish. Bu uch
element faqat bir-biridan ajralmas emas; amalda ular tez-tez bir-biri bilan uchrashib, demokratik
hayot va aholining katta qatlamlari farovonligi uchun zarur shart-sharoitlarni ta'minlaydi.
Fuqarolik
—
Konstitutsiyaviy
institut.
Uning
asoslari
yangi
tahrirdagi
Konstitutsiyamizning IV bobi 22-24-moddalarida belgilanib qo‘yilgan. “O‘zbekiston
Respublikasining butun hududida yagona fuqarolik o‘rnatiladi. O‘zbekiston Respublikasining
fuqaroligi, unga qanday asoslarda ega bo‘lganlikdan qat’iy nazar, hamma uchun tengdir.
Qoraqalpog‘iston Respublikasining fuqarosi ayni vaqtda O‘zbekiston Respublikasining
fuqarosi hisoblanadi” (
Konstitutsiyaning 22-moddasi
).
Shuningdek,
yangi
tahrirdagi
Konstitutsiyamizning
23-moddasi
“O‘zbekiston
Respublikasi fuqarosi O‘zbekistondan tashqariga majburiy chiqarib yuborilishi yoki boshqa
davlatga berib yuborilishi mumkin emas. Davlat xorijda yashayotgan vatandoshlar bilan aloqalarni
159
saqlab qolish hamda rivojlantirish to‘g‘risida xalqaro huquq normalariga muvofiq g‘amxo‘rlik
qiladi” deb belgilab bermoqda.
2018-yil 25-oktabrda qabul qilingan ”Xorijda istiqomat qilayotgan vatandoshlar bilan
hamkorlik sohasida O’zbekiston Respublikasi davlat siyosatini yanada takomillashtirish chora-
tadbirlar to‘g‘risida”gi Prezident qaroriga muvofiq, quyidagilar vatandoshlar qatoriga kiritiladi: a)
chet elda vaqtincha yurgan O‘zbekiston fuqarolari; b) xorijga chiqib, chet el fuqaroligini olgan,
O‘zbekistonga ma’naviy va madaniy nutqai nazardan mansublikni his qilgan shaxslar; c) etnik, til
va madaniy-tarixiy nuqtai nazardan o‘zini o‘zbeklar yoki qoraqalpoqlar sifatida identifikatsiya
qilgan hamda O‘zbekiston bilan aloqada bo‘lish xohishida bo‘lgan chet el fuqarolari va fuqaroligi
bo‘lmagan shaxslar.
2021-yilda
xorijda vatandoshlar bilan hamkorlikni rivojlantirish, ularning huquq
va erkinliklarini himoya qilish maqsadida prezident qarori bilan ”Vatandoshlar” jamoat fondi
tashkil etilgan va Fondni Vasiylik kengashi boshqaradi.
Konstitutsiyaviy demokratik huquqning zamonaviy amaliyotchilarining batafsil tahlili
shuni ko'rsatadiki, yangi amaliyotchilarni tan olish nafaqat jamiyatning bir qismini aniq yoki
so‘zsiz chetlab o‘tishni, balki zamonaviy siyosatning “yozilmagan” qoidasining paydo bo'lishini
ham talab qiladi.
Inson huquqlarining buyuk deklaratsiyasi, fransuz va fransuz, nikoh. Ushbu
deklaratsiyalarda tasvirlangan inson huquqlarining ramziy ma'nosi shundaki, bu huquqlar boshqa
barcha huquqlar - faqat ijtimoiy va madaniy huquqlar uchun emas, balki zamonaviy jamiyatning
butun demokratik tuzilishining mohiyati va mohiyati uchun poydevor toshida joylashganligi bilan
belgilanadi. Shunday ekan, eski va ortib borayotgan huquqlar, huquq-erkinlik va huquq-
majburiyatlar o'rtasidagi ziddiyat zamonaviy demokratik davlat uchun halokatli xususiyatga ega
emas.
Fuqarolik munosabatlari va xalqaro anneksiyaga bo'lgan hozirgi qiziqish, asosan, xalqaro
dunyo boshdan kechirgan keng ko‘lamli global o'zgarishlar bilan bog'liqligini eslatib o‘tmaslik
kerak. Bular “Janubiy” kambag‘al aholisi bo'lgan xalqlarni boy “Shimol” mamlakatiga
ko‘chirishning yangi to‘lqinlari va Yevropa Ittifoqining kengayishi bilan bog‘liq Yevropadagi
umumiy jarayonlar va ko‘plab ijobiy, noqonuniy immigrantlar, rivojlangan mamlakatlarga
borishga intilayotgan, manfaatlar bilan shug'ullanuvchilar ham mavjud milliy fuqarolik
institutlarining o'zgarishi haqida tashvish bildirishmoqda. Bu jarayonlarning barchasi, ham
yo'qotishlar, ham jalb qilish, ham global jarayonlar fuqarolik va fuqarolik institutlarining sezilarli
o‘zgarishiga olib keladi va mavjudlik va jamiyatning favqulodda vaziyatlarga dosh berish
160
qobiliyati bugungi kunda davlatning yuqori darajadagi yuqori to‘lov qobiliyatidir va ilmiy
muassasalar, jamoatlar sonining ko‘payishi g‘oyasi shundan iboratki, fuqarolarning umumiy
jamoaviy o‘ziga xosligini shakllantirish to‘g‘risida qaror qabul qilish qobiliyatini saqlab qolish
fuqaroning maqomi va fuqarolik o‘ziga xosligini shakllantirishga yangi yondashuvlarni talab
qiladi.
Davlat organlarining vakolatlari “Fuqarolik to‘g‘risida”gi Qonunda belgilangan. Qonunga
ko‘ra,
fuqarolikka oid ishlarni ko
‘
ruvchi idoralar
quyidagilar:
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti.
2. O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi.
3. O‘zbekiston Respublikasi tashqi ishlar vazirligi.
4. Respublika diplomatik va konsullik muassasalari.
Fuqarolikka qabul qilish, fuqarolikni tiklash, fuqarolikdan chiqarish, fuqarolikni
yo'qotganligi haqida qaror O‘zbekiston Prezidenti tomonidan qabul qilinadi. Ichki ishlar vazirligi
va uning vakolatli idoralari O‘zbekistonda doimiy yashovchi shaxslardan O‘zbekiston
fuqaroligiga o'tish haqida arizalar qabul qiladi. Fuqarolikka o‘tish uchun keltirilgan dalil va
hujjatlarni tekshiradi. Arizani zarur hujjatlar bilan Prezident huzuridagi fuqarolik masalalari
bo'yicha komissiyaga yo‘llaydi. O‘zbekiston hududida yashovchi shaxslarning O‘zbekiston
fuqaroligiga mansubligini aniqlaydi. Respublikada yashovchi shaxslar O‘zbekiston fuqaroligini
yo'qotgan hollarni qayd etadi.
Shaxs fuqaro bo‘lgach, fuqaro va davlat o'rtasida ma'lum munosabatlar orqali uzviy
bog'lanish vujudga keladi. Bu bog‘liqlik o‘zaro majburiyatlar orqali mustahkamlanadi. Fuqaroning
davlat oldidagi majburiyatlari ularning Konstitutsiya va qonunlarda belgilangan burchlari orqali
amalga oshirilsa, o‘z navbatida, davlatning fuqaro oldidagi majburiyatlari Konstitutsiyada
belgilangan majburiyati orqali amalga oshiriladi. Davlatning fuqaro oldidagi mas’ulligi
Konstitutsiyaviy tuzum prinsiplari darajasiga ko‘tarilganligi (
2-modda
) mamlakat ichkarisida
ham, tashqarida ham davlat faoliyatini fuqarolar huquqlarini, manfaatini himoyalashga
yo‘naltirishga asos bo'ladi.
Yangi tahrirdagi Konstitutsiyaning
23-moddasida
bu masalaning qonuniy ifodasi o'z
o'rnini topgan. Unga asosan, ”O‘zbekiston Respublikasi o‘z hududida ham, uning tashqarisida ham
o‘z fuqarolarini huquqiy himoya qilish va ularga homiylik ko‘rsatishni kafolatlaydi”. Fuqarolarni
mamlakat hududida himoya qilish turli vositalar orqali amalga oshiriladi.
Bular:
- fuqarolar huquq va erkinliklarining Konstitutsiya va qonunlarda belgilab qo'yilishi;
161
- fuqarolar huquqlari va erkinliklarini ta’minlovchi, buzilgan huquqlarni tiklovchi davlat
organlari tizimining mavjudligi;
- fuqarolarning huquqlarini himoya qiluvchi nodavlat tuzilmalari faoliyatiga ko'maklashish.
Ko'rinib turibdiki, fuqarolik shaxsning huquqiy holatini aniqlashda muhim shart
hisoblanadi. Shaxs fuqaro bo‘lsagina, u barcha huquqlardan to'la foydalana oladi va jamiyatning
rivojlanishi, mamlakatning xavfsizligini ta'minlashga qaratilgan burchlarni bajaradi. Shaxsning
fuqaroligi, uning dunyoning qayerida yashashidan qat’i nazar, huquq va manfaatlarini himoya
qilishga asos bo‘ladi. Ya’ni fuqarolarning fuqarosizlarga nisbatan himoyalanish imkoniyatlari
kengroqdir.
REFERENCES
1.
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi T. 2023
2.
O ‘zbekiston Respublikasining fuqaroligi to‘g‘risida”gi qonun 13.03.2020
3.
O‘zbekiston: insonparvarlikning yuksak namunasi. T.TURON-IQBOL. 2010.
4.
“Ming yillik rivojlanish maqsadlarini ko‘zlab harakat qilamiz!” nomli elektron-taqdimot
ko‘rinishidagi o‘quv qo‘llanma. – Toshkent, 2006.
5.
“Ming yillik deklaratsiyasida 2010-yil uchun belgilangan rivojlanish maqsadlarini amalga
oshirish to‘g‘risidagi ma’ruza” (Nyu-York, 2010-yil, iyun).
6.
A.Saidov, Lukashuk. Hozirgi zamon xalqaro huquqi nazariyasi va asoslari. T., 2007.
7.
D.Sattorov. Xalqaro huquq.O‘quv qo‘llanma.T., TDYUI 2007.
8.
O‘zbekiston Respublikasi IIV akademiyasi “Inson huquqlari umumiy nazariyasi” T. 2012
