32
O`ZBEKISTONDA INSON HUQUQLARI VA ERKINLIKLARI KAFOLATINING
YARATILISHI
Mirjavharova Feruzaxon Usmonjonovna
Farg'ona viloyati yuridik texnikumi maxsus fan o'qituvchisi. 3_darajali yurist.
Mirzavharovaferuzaxon@gmail.com
tel: 94 399 30 01
https://dоi.оrg/10.5281/zenodo.10289742
Annotatsiya.
Mazkur maqolda O`zbekistonda shaxs erkinligi, inson huquqlarining
muhofazasi va kafolatlanishi hamda yangi davr demokratiyasi – demokratik jarayonlarning
chuqurlashtirishning asosiy sharti ekanligi yoritib berilgan. Maqola davomida mustaqil davlatda inson
shaxsiy huquq va erkinliklari tizimida tub islohotlarning amalga oshishi masalalariga to’xtalib o’tilgan.
Kalit so’zlar:
shaxs erkinligi, inson huquqlarining muhofazasi, inson shaxsiy huquq va
erkinliklari.
CREATING A GUARANTEE OF HUMAN RIGHTS AND FREEDOMS IN
UZBEKISTAN
Abstract.
In this article, it is explained that personal freedom, protection and guarantee of
human rights, and democracy of the new era are the main conditions for the deepening of democratic
processes in Uzbekistan. In the course of the article, the implementation of fundamental reforms in the
system of human personal rights and freedoms in an independent state was discussed.
Key words:
personal freedom, protection of human rights, human personal rights and freedoms.
СОЗДАНИЕ ГАРАНТИИ ПРАВ И СВОБОД ЧЕЛОВЕКА В УЗБЕКИСТАНЕ
Аннотация.
В данной статье поясняется, что свобода личности, защита и гарантия
прав человека, демократия новой эпохи являются основными условиями углубления
демократических процессов в Узбекистане. В ходе статьи обсуждалось проведение
фундаментальных реформ в системе прав и свобод личности человека в независимом
государстве.
Ключевые слова:
свобода личности, защита прав человека, личные права и свободы
человека.
O`zbekiston tarixining mustaqillik yillari avvalgi davrdan farqli o`laroq aynan istiqlol tufayli
yurtimizda inson huquqlari va erkinliklari kafolati uchun zarur shart-sharoitlar yaratilgani bilan alohida
ajralib turadi.
Avvalo shuni aytish kerakki, bu O`zbekiston Konstitutsiyasida o`z ifodasini topdi. Unda eng
33
oliy qadriyat sifatida davlat va ijtimoiy tizim emas, balki inson huquqi kafolatlab qo`yildi.
O`zbekiston Respublikasi hududida istiqomat qiluvchi fuqarolar hayotning barcha sohalarida
iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, madaniy, huquqiy va boshqa munosabatlarda bir-birlari bilan teng huquqqa
ega bo`ldilar.
Ayrim shaxslarning foydalanishi lozim bo`lgan imkoniyatlar qonunda belgilanib, ular faqat
ijtimoiy adolat prinsiplari asosida bo`lishi ko`rsatib quyildi.
Ayniqsa fuqarolarning istagan dinga e`tiqod qilishi yoki qilmasligi qonun bilan kafolatlanib,
o`zlarining ixtiyoriga berilgan bo`lib, bu huquqlarning amalga oshirilishi me’yoriy qonunlar bilan
mustahkamlandi. Jumladan, fuqarolarning dinga munosabati O`zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to`g`risida»gi (1998 y.) qonun bilan tartibga solindi,
hamda ularning daxlsizligi ta`minlanmoqda.
Istiqlol yillaridagi katta yutuqlardan biri shundaki, O`zbekistonda shaxs erkinligi, inson
huquqlarining muhofazasi va kafolati, e`tiqod, mehnat va kasbni erkin tanlash huquqi, ta`lim olish,
ijtimoiy muhofaza va boshqa imkoniyatlar qonun bilan himoya qilinadigan bo`ldi. Bu borada shuni
ta`kidlash joizki, hozirgi qiyin va ziddiyatli bir paytda mamlakatimizning turli sarhadlariga yaqin
joylarda urushlar ro`y berib, qon to`kilib, begunoh odamlar qurbon bo`lib, sarson-sargardon kishilar
ko`payib borayotgan bir sharoitda O`zbekistonda inson uchun eng oliy ne`mat yashash huquqi va
osoyishta hayot kechirish huquqi to’la ta`min etildi. Bir so`z bilan aytganda xuddi ana shu murakkab
yillarda O`zbekistonda umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligi yanada mustahkamlanib, yangi
demokratik jarayonlar odamlar ongi va qalbi orqali o`tkazilib, hayotga tobora chuqurroq kirib bora
boshladi.
O`zbekistonda mustaqil davlatchilikning jahon andozalariga mos keladigan, eng ilg`or tajribalar
asosida vujudga kelgan zamonaviy usullar joriy qilina boshlandi. Inson huquqlari va erkinliklari
ustivorligini ta`minlashning huquqiy asoslari yaratilishiga kirishildi. Xalqaro miqyosda qabul qilingan
tamoyillarga asoslanib faoliyat ko`rsatadigan yangidan yangi huquqiy muassasalar tashkil etildi.
Istiqlol yillarida fuqarolarning huquqlarini aks ettiruvchi, himoya qiluvchi, ularning turli
sohalardagi faoliyatini tartibga soluvchi 300 dan ortiq qonun va Parlamentning Qonunga
tenglashtirilgan qarorlari tizimi vujudga keldi. Bir yarim mingdan ortiq Prezident farmoni va Vazirlar
Mahkamasining qarori qabul qilinganligi ayni ana shu tarixan juda qisqa davrda amalga oshirilgan ishlar
ko`lamini ko`rsatadi. Ularning aksariyati fuqarolar haqhuquqini muxofaza qilish, bozor munosabatlarini
chuqurlashtirish va to`la qaror toptirish asosida fuqarolarning ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy va siyosiy
himoyalashni ta`minlashga qaratilgandir. Endi qamma gap ana shu qonunlar, qarorlar, farmon va
farmoyishlarning hayotga to`la tadbiq etilishiga, ularning og`ishmay amalga oshirishga qolgan. Bu
34
fuqarolar turli tabaqasi ma`naviyaxloqiy yetuklik darajasidan tortib, ularning tub islohotlar moxiyatini
chuqur anglashi, yangilanayotgan jamiyat tamoyillarini o`zlashtirish va keng miqyosli siyosiy
tayyorgarligiga bog`liq bo`lgan uzoq muddatli jarayondir.
O`zbekiston mustaqillikka erishgandan so`ng inson huqukdari bo`yicha rivojlangan demokratik
mamlakatlar qo`llayotgan tamoyillarga sodiqligini namoyish etib kelmoqda.
Respublikada mustaqillik yillarida inson xuquqi va erkinliklariga doir bir qator xalqaro hujjatlar
tan olindi va ular xalq orasida targib qilina boshlandi. «Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi»,
«Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to`rrisida Xalqaro Pakt», «Fuqarolik va siyosiy huquklar
to`g`risida Xalqaro Pakt va fakultativ Bayonnoma» shular jumlasidandir. Ular hozirgi zamon jahon
davlatchiligini va jamiyatni demokratlashtirish jarayonida inson huquqlarini mustahkamlashning asosi
bo`lib xizmat qilmoqda.
Ayni choqda O`zbekiston inson huquqlariga oid 30 dan ortiq asosiy pakt va Konversiyasiga
qo`shilgan. Bu borada shuni aytish kerakki, O`zbekiston 1996 yilning aprel oyida BMT komissiyasiga
siyosiy va inson huquklari bo`yicha Xalqaro Pakt normalarini bajarish borasida milliy ma`ruza matnini
taqdim etdi.
O`zbekistonda yashayotgan har bir fuqaro jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda bevosita yoki
o`z vakillarini saylash, o`zinio`zi boshqarish asosida, referendumlar o`tkazish kabi demokratik xuquqiy
institutlar orqali qatnashadi. U o`z siyosiy huquklarini kasaba uyushmalariga, siyosiy partiyalarga,
boshqa jamoat va ommaviy tashkilotlarda real ishtirok etish yo`li bilan amalga oshirishi mumkin.
Shuning uchun ham «Inson huquq.lari umumjahon Deklaratsiyasi» va boshqa jahon miqyosida tan
olingan xalqaro huquqiy hujjatlardan kelib chiqib, ton Respublikasi Milliy Markazini tuzish to`grisida»
qabul qilingan Farmon ana shu yo`lda qo`yilgan yana bir muhim qadamdir. Ushbu Farmon inson
huqulari va erkinliklarini muhofaza etishning ta`sirchan vositasini barpo etishga, respublika
fuqarolarida huquqiy madaniyatni shakllantirishga xizmat qiladi. Xuquqiy madaniyatning yuqori
darajada bo`lishi esa huquqiy demokratik davlatning noyob xususiyatidir.
Inson huquqlari bo`yicha O`zbekiston Respublikasi Milliy Markazining maqsadi va vazifalari
ushbu farmonda aniq belgilangan. Jumladan,
milliy harakat rejasini. shuningdek, Konstitutsiya, Qonunlar va inson huquqlari sohasidagi
umume`tirof etilgan xalqaro huquq meyorlari qoidalarini amalga oshirish strategiyasini ishlab chiqish;
inson huquqlari sohasida O`zbekiston Respublikasining xalqaro va milliy tashkilotlar bilan
hamkorligini rivojlantirish ana shunday vazifalarning muhimidir.
O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil, 13 noyabrdagi qarori bilan
tasdiqlangan Nizomga ko`ra Milliy markaz tahliliy, tavsiyalar beruvchi, muassasalararo
35
muvofiqlashtiruvchi davlat organi bo`lib, inson huquklari sohasidagi halqaro huquqning umum e`tirof
etilgan tamoyillari va meyorlari, Uzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari, Prezident
farmonlari qoidalariga amal qilinishi yuzasidan davlat siyosatini amalga oshirmoqda. Shu bilan birga
Markaz o`quvma`rifiy va targibot, taxliliy, fuqarolar murojaatlarini ko`rib chiqish yo`nalishlari bo`yicha
ish olib bormoqda.
Masalan, o`quv ma`rifiy yo`nalish bo`yicha 19971998 yillar mobaynida 20 dan ortiq risola
nashr etildi. Ommaviy axborot vositalarida maqolalar chop etildi. Televideniyeda kursatuvlar
tayyorlandi. Inson huquqlarini himoyalashning turli yo`nalishlari bo`yicha xalqaro va milliy miqyosda
o`quv dasturlari, seminarlar, anjumanlar, ma`ruza kurslari va o`quv safarlari tashkillashtiriladi. Konrad
Adenauer jamg`armasi va BMT Taraqqiyot Dasturi bilan xamkorlikda huquqni muhofaza etish idoralari
xodimlari uchun Andijon, Fargona, Buxoro, Samarqand, Navoiy, Jizzax, Namangan shaxarlarida
ixtisoslashgan o`quv seminarlari o`tkazildi.
Tahliliy yo`nalish bo`yicha milliy markaz Oliy Majlis muhokamasiga qo`yib kelinayotgan
inson huquklari himoyasiga aloqador barcha qonun hujjatlarining muhokamasida faol qatnashmoqda,
mazkur qonun loyihalarining ochiq muhokamasini tashkillashtirmoqsa. Jumladan, «Oliy Majlisning
Inson xuquqlari bo`yicha Vakili (ombudsman) to`g`risidagi», «Ommaviy axborot vositalari
to`g`risidagi», «Jurnalistning kasbiy faoliyatiga doir faoliyatini himoya qilish to`rrisida», «Axborot
olish erkinligi kafolatlari to`g`risida», «Ta`lim to`g`risida» va boshqa bir qator qonunlarni muhokama
qilish bo`yicha ilmiyamaliy anjumanlar o`tkazildi. Bundan tashqari Milliy markaz Oliy Majlis
muhokamasiga kiritilayotgan turli qonunlar bo`yicha, O`zbekiston Respublikasi qo`shilishi lozim
bo`lgan xalqaro shartnomalar bo`yicha muntazam o`zining xulosalarini berib bormokda.
Fuqarolarni qabul qilish masalasida ham izchil ish olib bormokda.
Shu bilan birga, inson huquqlari bo`yicha O`zbekiston Respublikasi Milliy Markazining tashkil
topishi O`zbekistonda inson, uning hayoti, erkinligi, sha`ni, qadrqimmati va boshqa daxlsiz huquqlari
oliy qadriyat hisoblanishining yana bir bor yorqin dalilidir. Bularning barchasi masalaning oliy davlat
ahamiyatiga ega ekanligini, mazkur sohaga shaxsan Prezidentning o`zi e`tibor bilan qarayotganini
ko`rsatadi. Inson huquqlarini himoya qilish hali tajribamizda bo`lmagan hodisa, biz uchun bu yangilik
sifatida endigina turmush tarzimizga kirib kelayotgani tufayli unga davlatning o`zi tashabbuskor va
rahnamo bo`layotir. Bu mamlakatimizda goyat insonparvar siyosat mavjudligining natijasidir. Bu esa,
O`zbekistonda insonning tabiat gultoji, olam sarvari sifatida e`zozlanadigan jamiyat
shakllanayotganidan dalolatdir.
Inson huquqlari va erkinliklarini ta`minlashga qaratilgan choratadbirlar orasida 1997 yil aprelda
«Oliy Majlisning inson huquqlari bo`yicha vakili (ombudsman) to`grisida»gi O`zbekiston Respublikasi
36
qonunining qabul qilinishi alohida aqamiyatga ega.
Shuni aloqida ta`kidlash kerakki, mazkur institut sobiq ittifoq tarkibidan ajralib chiqqan
mamlakatlarning ko`pchiligida, xususan, Markaziy Osiyo davlatlarida inson huquqlarini himoya
qilishning bunday dunyoviy shakli mavjud emas. Mazkur sohada O`zbekiston o`z «ittifokdosh»laridan
ancha ilgarilab ketdi, desak xato bo`lmaydi. Ushbu qonunda shunday satrlar bor: «Oliy Majlisning inson
huquqlari bo`yicha vakili (ombudsman) mansabdor shaxslar, tashkilotlar va davlat organlarining inson
huquqi, erki va qonuniy manfaatlarini davlat tomonidan qimoya qilinishini ta`minlashga ko`maklashish
maqsadida faoliyat ko`rsatadi».
Ayni choqda istiqlolga erishilgandan so`ng mamlakatda inson huquqlari va erkinliklariny
kafolatlashga qaratilgan qator amaliy tadbirlar ham o`tkazildi. Jumladan, 1996 yil may oyida
«Fuqarolarni huquqiy himoya qilish va aholining huquqiy madaniyatini kjsaltirish» mavzusiga
bagishlangan respublika huquqshunoslari konferensiyasi bo`ldi. Unda qator dolzarb masalalar
muhokama qilindi, tajribalar umumlashtirildi, 19961997 yillarga mo`ljallangan Dastur va tadbirlar
rejasi, 1997 yil avgustida esa «Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy Dasturi» qabul
qilindi.
REFERENCES
1.
Mustаqillik to`g`risidа dеklаrаsiya. «Sоvеt O`zbеkistоni», 23 iyun, 1990.
2.
O`zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitusiyasi. Tоshkеnt. «O`zbеkistоn»,
1992.
3.
O`zbеkistоn Rеspublikаsi. Ensiklоpеdiya, 1997.
4.
Jo`rаyеv N., Fаyzullаyеv T., Usmоnоv Q. O`zbеkistоn tаriхi. Tоshkеnt.
«Shаrq», 1998.
5.
Istiqlоlimizning tаriхiy ildizlаri. Shаrq Yulduzi, 1995, 1112sоn.
6.
Yusupоv E. Istiqlоl yo`lidа. Tоshkеnt. «Fаn», 1996.
