ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
164
O'SMIRLIK DAVRIDA QO'RQUV HOLATLARINI NAMOYON BO'LISHINING
TIBBIY-PSIXOLOGIK ASPEKTLARI VA UNI BARTARAF ETISH YO’LLARI
Tursunboyeva Zarnigor Azamat qizi
Osiyo xalqaro universiteti magistratura talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10467398
Annotatsiya. Maqolada o‘smirlik davrida namoyon bo‘ladigan emotsional holatlarning
o‘ziga xos xususiyatlari tahlil qilingan.
Kalit so‘zlar: o‘smirlik, emotsiya, tolerantlik, o‘tish davri, psixik sezgilar.
MEDICAL-PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF EXPRESSION OF FEAR IN
ADOLESCENT PERIOD AND WAYS TO ELIMINATE IT
Abstract. The article analyzes the specific features of emotional states that occur in
adolescence.
Keywords: adolescence, emotion, tolerance, transitional period, mental sensations.
МЕДИКО-ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ВЫРАЖЕНИЯ СТРАХА В
ПОДРОСТКОВОМ ПЕРИОДЕ И ПУТИ ЕГО УСТРАНЕНИЯ
Аннотация. B статье анализируются специфические особенности эмоциональных
состояний, возникающих в подростковом возрасте.
Ключевые слова: подростковый возраст, эмоция, толерантность, переходный
период, психические ощущения.
Ko’pchilik bolalikni baxtli, g’am-qayg’usiz davr deb hisoblashadi, lekin hayotning bu
bosqichida ham qayg’u va qo’rquvlar bo’ladi. Haqiqatan ham bolalarning ko’p qismi notanish
insonlarga va vaziyatlarga duch kelganlarida ba’zi bir emotsional va xulq-atvoriy og’ishishlarni
namoyon qiladilar. Masalan, bolalarning ko’pchiligi ko’p hollarda xavotirlilikni his qiladilar.
Statistik faktlarga ko’ra, dunyo bolalarining deyarli yarmi turli xil qo’rquvlardan aziyat
chekkanlar. Psixolog olim L.S.Vigotskiy shunday fikr bildiradi: “Agar bolalardagi qo’rquv
o’zlariga yoki o’zlarining kuchiga bo’lgan ishonch bilan o’rin almashsa, bolalar hamisha
boshqalardan ko’ra ustun ekanliklarini ta’kidlashga harakat qilishadi”.
Ma’lumki, qo’rquv barcha hissiyotlar ichida eng xavflilaridan biri sanaladi. Turli yoshdagi
bolalarda qo’rquv va havotirlanish muammosi bugungi kunda ancha dolzarb mavzu hisoblanadi.
Qo’rquv – sub’ekt o’zining xotirjam hayot kechirishiga ziyon yetishi mumkinligi haqida, unga
tahdid solayotgan yoki tahdid solishi mumkin bo’lgan xavf- xatar haqidagi xabarni olishi bilan
paydo bo’ladigan salbiy hissiy holatdir. Kishi qo’rquv hissiyotiga berilganda muvaffaqiyatsizlikka
uchrashi mumkinligini faqat ehtimoliy tarzda biladi va ushbu taxminga binoan harakat qiladi.
Qo‘rquv – emotsional holat yoki reaksiyalar bo‘lib, o‘z hayoti yoki farovonligi
(xotirjamligini) yo‘qotishdan qo‘rqib yashash holatida namoyon bo‘ladi. Fobik, o‘tkir sarosima
sindromi tizimiga mansub bo‘lib, o‘tkir gallyusinoza, ongning, aqlning xiralashuvi (zaiflashuvi),
gipotalamik paroksizm, tungi va kunduzgi bolalar qo‘rquvi kabi xususiyatlardan iborat.
Adabiyotlarda “qo‘rquv” tushunchasi har xil talqinda berilgan. Masalan J.Kamlan va
B.Sadok (1994) qo‘rquvni “tashqi tanish va tabiatan qarama-qarshi bo‘lmagan xavfga nisbatan
himoya reaksiyasi” deb, talqin qilishgan. V.Bleyxer va I.Krug (1995) – “ichki taranglik hissi” kabi
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
165
izohlab bergan. A.I.Zaharov (1988) “qo‘rquv” tushunchasini “insonning hayoti va farovonligi
uchun xavf tug‘diruvchi o‘tkir affektiv hissiyot” deb qabul qilgan. O‘sha paytning o‘zida
A.Kempinskiy (1975)ning fikri alohida ahamiyat kasb etuvchi ma’noda “qo‘rquv” tushunchasi
“qochish vaziyatini keltirib chiqaruvchi hissiyot” deb tushuntiriladi. Yuqorida nomi qayd etilgan
psixiatriya mutaxassisliklari turli shakldagi qo‘rquv belgilarini aniqlab berganlarini ko‘rish
mumkin;
Qo’rquv – odamnning o’ziga yoki yaqin kishilariga taalluqli bo’lgan haqiqiy yoki xayoliy
xavf-xatarga nisbatan qaytariladigan emotsional reaksiyadir. Qo’rquv yuzning oqarishi, badanning
titrashi va boshqa bir qancha ixtiyorsiz tovushlar harakatlar bilan ifodalanadi. Qo’rquv xavf-
xatardan qochish yoki harakatsiz turib qolish holatida ham namoyon bo’lishi mumkin. Qo’rquv
xavf-xatardan himoyalanishga va undan qochish yo’llarini izlashga undovchi normal emotsional
holat hisoblanadi. Hech qachon qo’rquvni his qilmaslik mumkin emas, holbuki qo’rquv va
xavotirlikning yo’qligi ham psixik buzilish belgisidir. Ammo bazi insonlarda ma’lum bir vaziyat
va holatga nisbatan noadekvat reaktsiyalar bilan ifodalanuvchi yopishqoq qo’rquvlar va fobiyalar
ham uchrab turadi. Fobiyaga duchor bo’lgan inson qo’rquvning asossiz ekanligini tushunib yetadi,
ammo qo’rquvdan xalos bo’la olmaydi. Yopishqoq qo’rquvlarning paydo bo’lish ehtimoli har bir
insonda mavjud. Shuning uchun ham fobiyalar yetarlicha keng tarqalgan.
O’quvchilarda qo’rquv hissi, ya’ni fobiyaning kelib chiqish sabablari turlicha bolishi
mumkin. Genetika va atrof-muhit omillari ham fobiyalarni keltirib chiqarish mumkin. Masalan,
cho’kish kabi g’amgin hodisalar, yopiq joylar, juda balandliklar va hayvonlarning yoki
hasharotlarning chaqishi fobiya manbasi bo’lishi mumkin. Qo’rquv hissining paydo bo’lishi, bu
asosan bola o’sib ulg’ayayotgan ijtimoiy muhit bilan o’zaro bog’liq. Shunday ijtimoiy muhitlardan
biri bu – oila. Oilada bolaga qilinadigan munosabatlar natijasida ham bo’lishi mumkin. Masalan,
oilada ota-ona orasida kelishmovchiliklar bo’lib qolishi mumkin va bolaga baqirish yoki qo’pol
va e’tiborsiz munosabatda bo’lish, yoki bolalar sho’xlik qilib nimadir qilib qo’yishganda ularni
qattiq jazolash ham bolalarda turli xil fobiyalarni keltirib chiqarishi mumkin. Bolalar ko’proq
vaqtlarini o’tkazadigan yana bir ijtimoiy muhit bu – maktab. Shuni ta’kidlash lozimki, maktabdagi
bolalarda qo’rquv hissining shakllanishidagi asosiy sababchilaridan biri ularning ustoz va
murabbiylari bo’lib qolmoqda. Hammaga ayonki, o’qituvchilar dars tugagach yoki dars
mobaynida o’quvchilarga savollar berib boradi. Agar o’quvchi bilmay qolsa yoki adashsa uni
butun sinf oldida izza qiladi va past baho qo’yadi. Bola keyingi safar o’qiydi, ammo o’rganish
uchun emas ustozidan va butun sinf oldida izza bo’lishdan qo’rqqanidan o’qiydi. Bu ham ulardagi
qo’rquv hissini kuchaytiradi. Bundan tashqari ba’zi bolalar do’skaga chiqib o’z fikrini bayon
qilishdan qo’rqadi. Bu ham qaysidir ma’noda o’qituvchilar bilan bog’liq. Chunki o’qituvchi
bolalarning fikri garchi xato bo’lsada izza qilmasdan uning xatosini yaxshi muomala bilan
tushutirmaydi. Bu esa ulardagi fikrni bayon qilolmaslik va qo’rquvga sabab bo’ladi. Ijtimoiy
muhitni hisobga oladigan bo’lsak, qo’rquv hissini keltirib chiqaradigan bu – oila va maktab.
Oilada kattalar bolalarga ular bilan ko’proq muloqat qilishi va ularni tinglashi kerak. Eng
muhimi bolalarda o’zlariga bo’lgan ishonch hissini kuchaytirishlari va ularning qo’rquvlariga
sabab bo’layotgan narsalar aslida ular o’ylaganchalik ahamiyatli va qo’rqinchli emasligini
ko’rsatish va his qilishlariga yordamlashish kerak Maktab muhitida esa o’qituvchilar darslarni
turli xil o’yinlar tarzida o’tkazib bolalarni qiziqtirishlari kerak. Ularning ruhiy holatini o’rganib,
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
166
ular bilan do’stona munosabatda bo’lib, ularni doim tinglay bilishlari va qo’llab quvvatlashlari
kerak. Bolalarning o’zlariga bo’lgan ishonchini kuchaytirishda o’qituvchilarning ro’li nihoyatda
muhim. Bundan tashqari, bugungi axborot texnologiyalari rivojlangan davrda oʻquvchilar baʼzi
ijtimoiy tarmoqlardan ham fobiyadan qutilish yoʻllarini oʻrganishi mumkin. Masalan, you tube
ijtimoiy tarmoqlarida ham koʻplab psixologlarning maslahatlarini koʻrib shular yordamida ham
undan qutilish mumkin.
Qo’rqinchli vaziyatlarda quyidagi tashvish belgilar; yurak urishi tezlashadi yoki
kuchayadi, terlash, titroq, quruq og’iz, nafas olishda qiyinchilik, bug’ilish hissi, ko’krak
qafasidagi og’riq yoki noqulaylik, qorin bo’shlig’ida ko’ngil aynish yoki noqulaylik, bosh
aylanishi, beqarorlik yoki hushidan ketish hissi, derealizatsiya (ob’ektlarning haqiqiy emasligini
his qilish) yoki depersonalizatsiya (o’zining «men»ga nisbatan haqiqiy emasligini his qilish),
nazoratni yo’qotishdan qo’rqish, aqldan ozish, o’lim qo’rquvi, issiq chaqnash yoki titroq,
uyqusizlik hissi.
Bolalik qo’rquvi nevrozlarining paydo bo’lishiga adabiyotda bir necha bor tasvirlangan
ota-onalarning bolaga nisbatan egoizmi ta’sir qiladi. Ushbu keng tarqalgan hodisaga ta’limning
quyidagi salbiy tomonlarini bog’lash mumkin.
Bu oilalarda bola bilan munosabatlar “kerak” va “kerak” tamoyillari asosida quriladi.
Bola skripka chalishni xohlaydi, otasi esa haqiqiy erkak boks bo’limiga borishi kerak, deb
hisoblaydi. O‘g‘il bola otasining ta’kidiga ko‘ra sport bilan shug‘ullanadi, lekin do‘stlari uning
bechoraligi va sustligidan kulishadi. Ularning o’ziga xosligini qabul qilish o’rniga, bola o’zini
past his qiladi, hech qanday mashq qilmaslikdan qo’rqadi. Kamchilik kompleksi ishonchli tarzda
mustahkamlanib, barcha hayot sharoitlariga tarqaladi.
Ko’pgina ota-onalar bolalarning xatlari va yozuvlarini o’qiydilar, cho’ntaklari va
portfellarini ko’zdan kechiradilar, bu mutlaqo qabul qilinishi mumkin emas. Bunday ota-
onalarning printsipi nazorat, nazorat va yana nazoratdir. Bola ancha oldin katta bo’lgan va ular
hali ham unga kim bilan do’st bo’lish kerakligini aytishadi. Bunday bolada o’z mas’uliyatidan
qo’rqish paydo bo’ladi. U har doim xato qilishdan, noto’g’ri qaror qabul qilishdan qo’rqadi, bir
necha marta so’raydi. Esda tutingki, hatto juda kichik mavjudot ham shaxsiy hayotga, o’zining
ruhiy va psixologik sohasiga muhtoj. Shundagina ulg’ayish va shunga mos ravishda tashvish va
bolalik qo’rquvidan xalos bo’lish lahzasi odatdagidek o’tadi. Travmatik tajribalar va stressli
vaziyatlar bolalikdagi tashvish nevrozlarining paydo bo’lishiga ta’sir qiladi. Bularga ona yoki
otaning vafoti (ayniqsa maktabgacha yoshdagi davrda), ota-onaning ajralishi, zilzila, suv toshqini,
boshqa yashash joyiga ko’chish, yangi maktabga ko’chish kiradi.
O‘smirlik davri qarama-qarshiliklarga boy davrdir. Uni ba’zi olimlar “krizislar”
“tanazzullar” davri ham deb ataydilar. Sababi o‘smir ruhiyatida shunday inqiroziy holatlar ro‘y
beradiki, u bu inqirozni bir tomondan o‘zi hal qilgisi keladi, ikkinchi tomondan, o‘zi hal qilishga
imkoniyati, kuchi va aqli yetmaydi.
REFERENCES
1. Jumanova Nasiba Sherbayevna, (2022). O‘smirlarda salbiy xulq-atvor namoyon bo‘lishining
psixologik xususiyatlari. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social
sciences, 2 (2), 625-629.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
167
2. Abirqulova, S. (2022). O’smirlik davrida agressiv holatlar rivojlanishining psixologik
jihatlari. Журнал Педагогики и психологии в современном образовании, 2(4).
извлечено от
3. Abduvaliyeva Nilufar Ne’Matulla qizi (2022). O‘smirlarda salbiy xulq-atvor namoyon
bo‘lishining psixologik xususiyatlari. 625-629-betlar.
