DUAL TAʼLIMDA KOʻRIB TUSHUNISH MALAKASINI
RIVOJLANTIRISH: MUAMMO VA YECHIMLAR
Hamroyev Gʻofir Hasanovich
Toshkent Amaliy fanlar universiteti professori, pedagogika fanlari doktori (DSc)
https://doi.org/10.5281/zenodo.10439798
Annotatsiya.
Taʼlim jarayonida qoʻllanilayotgan yangi pedagogik texnologiyalar hayot uchun zarur boʻlgan koʻnikma
va malakalarni rivojlantirishga xizmat qiladi.
Dual taʼlim tizimining samaradorligi oʻz tasdigʻini topib
bormoqda. Aslida taʼlim real hayotning uzviy bir qismi boʻlishi, oʻqitish jarayonlari taʼlim oluvchini
har tomonlama hayotga, kasbiy faoliyatga tayyorlashi lozim. Har bir oʻquv fani bitta umumiy
kompetensiyani hosil qilishga xizmat qiladi. Jumladan, til taʼlimida ham oʻrganuvchini oʻqib, tinglab
tushunishga, gapirish va yozishga tayyorlash katta ijtimoiy zarurat oʻlaroq taʼlimning mazmuniga
aylangan. Inson sezgi aʼzolari orqali borliqni oʻrganadi, oʻzlashtiradi, biroq idrok bilan bogʻliq boʻlgan
koʻrib tushunish koʻnikma va malaka sifatida alohida oʻrganilmaydi, didaktikada barkamol insonni
tayyorlash tizimida ham kompetensiya sifatida mavjud emas. Zero, inson tinglash qatorida oʻqib
tushunishdan oldin koʻrib tushunish jarayonlarini bosib oʻtadi. Pedagogikada koʻrish orqali koʻproq
maʼlumot oʻzlashtirish mumkinligi ilmiy asoslangan, ammo taʼlimda koʻrib tushunish masalasi
koʻnikma yoki malaka darajasida tadqiq qilinmay kelinadi. Aslida insonlar borliqni, vaziyatni,
predmetni, jarayonni bir xilda, yetarli darajada koʻrib tushuna olmaydi. Buning uchun maxsus
tayyorgarlik jarayonini oʻtashi, taʼlim olishi zarur. Maqolada koʻrib tushunish – oddiy fiziologik hodisa
emas, muhim pedagogik omil sifatida tadqiq etilgan hamda uning koʻnikma, malaka hamda
kompetensiya darajasida tavsifi berilgan. Koʻrib tushunish idrok qilish, analitik tafakkurni
shakllantiruvchi zarur instrument ekanligi asoslangan.
Kalit soʻzlar:
koʻrib tushunish, koʻnikma, malaka, kompetensiya, idrok qilish, analitik tafakkur, tinglab tushunish,
soʻzlash, kuzatish, qarash, solishtirish, taxmin qilish, oʻquv topshiriqlari, savol, didaktika, metodika,
umumiylik, xususiylik, mohiyat, hodisa, pragmatik yondashuv, baholash
Kirish
.
Jahon tajribasida talabalarni kasbga
tayyorlash boʻyicha turli yondashuvlar qoʻllaniladi.
Ularning orasida dual yondashuv samaraliroq ekanligi
tobora ommalashib bormoqda. Adam Smit oʻzining
taniqli asarida taʼkidlaganidek: “Dual taʼlimda – ish
joyida ustoz shogirdga kasb-hunarning anʼanaviy
usullarini oʻrgatish deb hisoblash kerak, chunki usta
bilan birga ish olib borish, yosh ishchilarni kasbga
boʻlgan qiziqishlarini orttirib boradi”[1]. Olim dual
taʼlim tizimi, Yevropa taʼlim tizimining amaliyoti
shuni koʻrsatadiki, kelajakdagi mutaxassisning
muvaffaqiyatli kasbiy va ijtimoiy moslashuvi uchun
taʼlim tashkilotlari va ish beruvchilar oʻrtasidagi oʻzaro
taʼsir mahsulidir. Talaba oʻquv jarayonining dastlabki
bosqichlarida korxona xodimi sifatida ishlab chiqarish
jarayoniga jalb qilingan. Mashhur "xalqlar boyligining
tabiati va sabablari boʻyicha tadqiqotlar" asarida Adam
Smit ikki tomonlama oʻqitishda shogirdlik va
murabbiylik
tizimlarini
ish
joyida
kasbiy
tayyorgarlikning anʼanaviy usullari deb hisoblash
kerakligini taʼkidladi, chunki usta yonida ishlash, yosh
ishchilar taʼlim asoslarini oʻrgandilar. kasbikki
tomonlama oʻqitish modeli korxonalarni kadrlar
tayyorlash jarayoniga jalb qilishni nazarda tutadi, bu
esa xodimlarni oʻqitish bilan bogʻliq juda katta
xarajatlarga olib keladi, chunki ular yuqori sifatli kasb-
hunar taʼlimi xarajatlari kapitalning ishonchli hissasi
ekanligini yaxshi bilishadi. Shu bilan birga, ular
nafaqat oʻqitish natijalari, balki oʻqitish mazmuni, uni
tashkil yetish bilan ham qiziqishadi, deb taʼkidlaydi[2].
Sudakova talabalar uchun ikki tomonlama taʼlim yerta
mustaqillikka yerishish va kattalarga ogʻriqsiz
moslashish uchun ajoyib imkoniyatdir. Dual tizimi
axborot yetishmasligi va kambagʻal amaliy taʼlim
oqibatida taʼlim boshqa shakllari uchun muqarrar stress
holda, ish ichiga silliq kirishini taʼminlaydi. Bu nafaqat
muayyan mehnat vazifalarini bajarishni oʻrganishga
imkon beradi, balki jamoada ishlash qobiliyatini
rivojlantiradi, kasbiy kompetensiya va masʼuliyatni
shakllantiradi. Dual training modeli oʻz martabangizni
boshqarish uchun ajoyib imkoniyatlarni taqdim yetadi.
Uning doirasidagi tayyorgarlik darajasi doimiy
ravishda oshib bormoqda. Hech bir taʼlim tashkiloti
ishlab chiqarish boʻyicha bunday bilimlarni ikki
tomonlama oʻqitish kabi ichkaridan berishga qodir
yemas, bu uni muvaffaqiyatli martaba yoʻlida muhim
qadam qiladi[2]
.
Dual taʼlim tizimi nazariyani amaliyotda koʻrish
va tushunish, oʻzlashtirish faoliyatidir.
Koʻrib
tushunish
koʻnikma yoki malaka sifatida ajratilmaydi.
Uning bir qismi til taʼlimidagi oʻqib tushunish
koʻnikmasi tarkibida baholab ketiladi. Unda, asosan,
rasm,
video
hamda
audiovizual
materiallarni
tushunishga eʼtibor qaratiladi. Xalqaro pedagogikada
vizual tushunish
(understanding vision)
alohida
kompetensiya siftida mavjud emas. Shu bilan birga,
maʼlumotni vizualizatsiya qilish, vizual maʼlumotlarni
tahlil qilish va tushunish, axborotni uzatish uchun
vizual vositalar va usullardan foydalanish qoʻshimcha
mahorat yoki koʻnikma sifatida qaralishi mumkin. Bu
dizayn, marketing, maʼlumotlar tahlili va taqdimot
tayyorlash kabi sohalarda foydalaniladi. Vizual
tushunish – rasmlar, diagrammalar, grafiklar va
boshqalar
kabi
vizual
tarzda
taqdim
etilgan
maʼlumotlarni tahlil qilish va sharhlash qobiliyatidir.
Vizual idrok yetish qobiliyati yuqori boʻlgan odamlar
vizual yelementlarni tan olish va tahlil qilish, naqsh va
munosabatlarni aniqlash, shuningdek, maʼlumot olish
va xulosalar chiqarish qobiliyatiga ega. taqdim etilgan
maʼlumotlar boʻyicha. Ushbu kompetensiya dizayn,
mediya, markting, reklama va sanʼat kabi sohalarda
ayniqsa muhimdir.
Tadqiqot metodologiyasi.
Koʻrib tushunish
kompetensiyasi – taʼlim oluvchida holatni, predmetni,
jarayonni koʻrib tushunish, tahlil qilish va oʻz
xulosasini bayon qilish faoliyatidir. Bunda faqat rasm,
video materiallar emas, butun oʻquvchi yoki talabaning
kelajak hayotida duch keladigan predmetlar, holat,
jarayon va faoliyatni koʻrib tushunish nazarda tutiladi.
Shuningdek,
talablarni
kasbga
tayyorlashga
yoʻnaltirilgan dual taʼlim tizimida ularning dars-
mashgʻulotlar bilan birga ishlab chiqarish jarayonlarini
ham borib koʻrib oʻrganish asosidagi koʻnikma va
malakalarini baholash imkoni boʻladi. Koʻrib tushunish
koʻnikmasining malaka va kompetensiyaga aylanish
mexanizmi ishlab chiqilishi bugun muhim, hal qilishi
lozim boʻlgan pedagogik, metodik muammolardan
biridir.
Dual taʼlimda koʻrib tushunish koʻnikmasi
kasbiy kompetensiyaga ega boʻlishda quyidagi vazifani
bajaradi:
t/r
Taʼlim
mazmuni
Koʻnikma
va
malakalar
Natija
1.
Oʻquv
adabiyotlar
Oʻqib
tushunadi
Maʼlumotga
ega boʻladi
2.
Professor-
oʻqituvchilar
Tinglab
tushunadi
Maʼlumotga
ega boʻladi
3.
Ishlab
chiqarish
Koʻrib
tushunadi
Malakaga ega
boʻladi
Bank
Koʻrib
oʻrganish
Malakaga ega
boʻladi
Taʼlim
muassasasi
Koʻrib
oʻrganish
Malakaga ega
boʻladi
Nashriyot
Koʻrib
oʻrganish
Malakaga ega
boʻladi
Boshqa davlat
xizmatlari
Koʻrib
oʻrganish
Malakaga ega
boʻladi
Mavzuga
oid
adabiyotlarning
tahlili
(Literature review).
Abu Nasr Forobiy: “Qanday qilib
taʼlim berish, taʼlim olish, fikrni qanday ifodalash,
bayon etish, qanday soʻrash va qanday javob berishga
kelganimizda, bu borada bilimlarning eng birinchisi
jismlarga va hodisalarga ism beruvchi til haqidagi
ilmlar deb tasdiqlayman”, degan edi. Til nazariyasining
asoschisi boʻlgan Gumbolt XIX asrdayoq “Til – millat
ruhi” deb aytgan edi[3]. Ushbu fikr XXI asrda polyak
pedagogi Yanush Korchak tomonidan quyidagicha
davom ettirildi: “Ona tili – bu bola uchun oʻylab
topilgan qoidalar emas, nafas olayotgan havo kabi
xalqining ruhi bilan tengdir”[4]. Bola ona tilini
oʻrganish jarayonida muhim vazifalar amalga
oshiriladi: birinchidan, bolaning tugʻma aqliy
qobiliyatni
rivojlantirish,
ikkinchidan,
ona
tili
xazinalarini ongli egallash; uchinchidan, bolalarga til
mantigʻini oʻrgatish kerak. Bu maqsad va vazifalarga
birin-ketin emas, balki baravar erishib borish lozim.
F.I.Buslayev shunday yozadi: “birinchi va eng
muhimi, nutq shakllari bilan ifodalanadigan narsalarni
tushunish va ularni toʻgʻri yoʻl bilan ishlatishdan iborat
amaliy qobiliyatni rivojlantirishdir, yaʼni oʻqimishli
odamlar aytganidek, ogʻzaki va yozma mashqlar orqali
oʻquvchida suhbat va yozuvga xos nutq shakllarini
osonlik bilan tushunish koʻnikmasini hosil qilamiz”[5].
“Asrlar davomida insoniyat tomonidan toʻplangan
barcha til ilmini oʻrta maktab oʻquvchisiga
oʻrgatishning iloji va zarurati yoʻq. Demak, ona tilidan
eng zarur bilimlarni tanlash asosiy masalalardan biridir.
Ona tilidan bilimlarni tanlashning bosh
mezoni uning foydalilik va amalda qoʻllanila olish
darajasidir. Biz ona tilidan foydali bilimlar deb
bolalarning savodli yozish, ijodiy fikrlash, fikr
mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda ogʻzaki va
yozma
shakllarda
toʻgʻri,
ravon
ifodalash
koʻnikmalarini shakllantirish uchun xizmat qiladigan,
uni yuksak insoniy fazilatlar ruhida tarbiyalash va
rivojlantirishni
taʼminlaydigan
bilimlarni
tushunamiz”[6].
Oʻquv topshiriqlarini tuzishga asos boʻluvchi
oʻquv materiallarini tanlash, taʼkidlash kerakki, ona tili
taʼlimi maqsadini, mazmunini belgilash borasida
mustaqillikning dastlabki yillarida tizimli tadqiqotlar
olib borildi.
Ayniqsa, pedagogika fanlari doktori,
professor R.Safarovaning kommunikativ koʻnikma va
malakalarni rivojlantirish ona tili taʼlimining asosiy
vazifasi ekanligiga 90-yillardayoq urgʻu bergani,
xususan, oʻquv topshiriqlari, shuningdek baholash
masalasi, oʻzbek tilining Oʻzbekistonda milliy tiklanish
sharoitida ham ona tili, ham davlat tili sifatida
oʻqitilishi
[7]bilan bogʻliq muhim masalalarni tadqiq
etganini alohida taʼkidlash lozim.
Sh.Yusupova
oʻzining
doktorlik
dissertatsiyasi[8]
da hozirgi oʻzbek adabiy tili
darslarida oʻquvchilar tafakkurini oʻstirishning ilmiy-
metodik asoslari mavzusida tadqiqot olib boradi, ona
tili taʼlimida oʻquvchilar tafakkurini rivojlantirishning
ilmiy-metodik asosini ishlab chiqish bilan birga
tafakkurni rivojlantiruvchi oʻquv topshiriqlariga ham
alohida eʼtibor qaratadi.
X.Muhiddinova oʻzbek tilining davlat tili
sifatidagi taʼlimini tizimlashtirish, uzviyligi va
uzluksizligini taʼminlash borasida salmoqli ishlarni
amalga oshirgan. Jumladan, oʻquv topshiriqlarni ham
uzluksiz taʼlim tizimi uchun uzviylik tamoyili asosida
takomillashtirib kelmoqda[9].
Q.Husanboyevaning
taʼlim
mazmuniga
oʻqituvchini ham kiritishi[10] nihoyatda toʻgʻri
yondashuv. Chunki ona tili taʼlimida, ayniqsa, sinfda
bajariladigan mashqlarni nazorat qilishda, zarur
oʻrinlarda oʻquvchilar adabiy talaffuz koʻnikmasini
rivojlantirishda bevosita oʻqituvchi dastlab namuna
koʻrsatishi muhim ahamiyatga egadir. Qolaversa,
olimning adabiy taʼlim uchun ishlab chiqqan mustaqil
fikrlash va va muammoli taʼlim boʻyicha yondashuvlari
ona tili taʼlimida oʻquv topshiriqlarini toʻgʻri
shakllantirishga yordam beradi.
Xalqaro pedagogika, xususan, lingvodidaktika
sohasida oʻquv topshiriqlarning metodik, psixologik-
pedagogik tadqiqi bilan Avstraliyalik olim Jak
Richards maxsus shugʻillangan[11]. Shuni taʼkidlash
joizki, oʻz davrida gʻarb pedagogikasi amaliylikka
asosiy eʼtiborni qaratgan. Dastlabki pragmatik gʻoyalar
amerikalik faylasuf va pedagog D. Dyui[12]tomonidan
ishlab chiqilgan.
N.Mahmudovning quyidagi fikrlari ayniqsa
diqqatga sazovor: “Har qanday til taʼlimida tilning
uslublari haqidagi bilimlarni chetlab oʻtish mumkin
emas. Tilni oʻzlashtirishda til qurilishini bilish shart, bu
boradagi bilimlar asosdir. Ammo ayni qurilish
birliklaridan qanday foydalanish, ularni nutqda
bevosita qanday qoʻllash malakasi shakllanmagan
boʻlsa, tilni bilishni tugal deyish mushkul”[13].
Darhaqiqat, ona tili, milliy soʻzlar aqliy
rivojlanish hamda dunyoni anglashning asosidir.
Oʻquvchi nutqining oʻz vaqtida rivojlanishiga
gʻamxoʻrlik qilish, savodxonligiga eʼtibor berish juda
muhimdir. Oʻquvchining nutqi qanchalik boy va
mantiqli boʻlsa, uning oʻz fikrlarini ifodalashi
shunchalik oson kechadi, olamni, borliqni anglash
qobiliyati qanchalik keng boʻlsa, oʻquvchilar turli nutq
vaziyatlarida tengdoshlar yoki kattalar bilan mazmunli
va toʻlaqonli muloqotga kirisha oladi, tafakkuri ham
shunchalik faol rivojlanishda boʻladi.
Tahlil
va
natijalar
(Analysis
and
results).
Bularning barcha dars mashgʻulotlarida
oʻquvchini
oʻquv
topshiriqlari
orqali
toʻgʻri
yoʻnaltirish, toʻgʻri savol berish, mazmunli va mantiqli
javob berishiga bogʻliqdir. Oʻquvchi uyda, sinfda va
koʻchada foydalanadigan ona tili orqali atrofidagi olam
va inson faoliyati haqida dastlabki maʼlumotlarni oladi.
Shuning uchun ham maktabning birinchi vazifasi
bolalarni oʻz ona tilida ravon, mantiqan izchil
gapirishga oʻrgatishdir. Oʻquvchilar oʻz ona tilida
qanchalik yaxshi nutq soʻzlay olsalar, oʻz fikrlarini
ogʻzaki va yozma shaklda shunchalik yorqinroq,
chiroyli va sermazmun ifodalay oladilar.
Demak, bugungi kunning eng muhim masalasi –
ona tili taʼlimini hayotga yaqinlashtirish, amaliy
ahamiyatini kuchaytirishdir. Ona tili orqali oʻquvchi
tafakkurida olamning lisoniy manzarasi, milliy
madaniyatlar shakllanadi. Agar ona tili oddiy oʻquv
predmeti
emas,
qadriyat
sifatida
oʻqitilsa,
oʻquvchilarda oʻz-oʻzidan teran tafakkur va milliy
gʻurur shakllanadi. Shunda ona tilini oʻrganishga
oʻquvchilarda katta qiziqish uygʻonadi. Ona tili orqali
oʻquvchilar milliy mentalitetni, hayotni, xalqning
madaniy merosini oʻrganishlari kerak. Albatta, bu
pragmatik xarakterdagi oʻquv topshiriqlari ishlab
chiqish orqali amalga oshadi. Ona tili mashgʻulotlarida
oʻquvchilar savol va topshiriqlar asosida tilning amal
qilish qoidalarini oʻrganadilar. Mashq tarkibida
berilgan gaplar, matnlar oʻquvchining lugʻat boyligini
oshirishga xizmat qiladi, biroq ular ustida qanday ish
olib borish hali muammoligicha qolmoqda. Ona tili
darslarida
anglash, fahmlash, nutq soʻzlash, insho
yozishni oʻrgatibgina qolmay, balki koʻrib tushunish
topshiriqlar orqali oʻquv adabiyotlariga yoʻnaltirilsa,
ona tilining jonli va tabiiy til ekanligiga ham ishonch
hosil qilishadi.
Koʻrib
tushunish
koʻnikmasining
kasb
egallashdagi axamiyati:
t/r
Qoʻllanish
sohalari
Koʻrib
tushunish
indikatorlari
Natija
1.
Pedagogik
sohada
Oʻquvchi bilan
qanday
ishlash,
oʻzini
qanday
tutish,
mavzuni
qanday
tushuntirish,
qanday baholash
jarayonini koʻrib
oʻrganadi.
Oʻqituvchi
boʻlib
shakllanadi.
2. Iqtisodiy
sohada
Hujjatlar
bilan
qanday
ishlash,
dasturlarni
qanday ishlatish,
xodimlarning
oʻzini
qanday
tutishini, qanday
muloqot qilishini
koʻrib oʻrganadi.
Xodim
boʻlib
shakllanadi.
4. Filologiya
va tillarni
oʻqitish
sohasida
Maqolani qanday
tayyorlash, tahrir
qilish,
manba
bilan
ishlashni,
tarjima
qilish
sirlarini,
dissertatsiya
yozish,
ilmiy
maʼruza, referat
tayyorlashni
koʻrib oʻrganadi.
Ilmiy
xodim,
muharrir,
tarjimon
boʻlib
shakllanadi.
Oʻquv topshiriqlari orqali ona tilni oʻqitishga
innovatsion yondashuvlarni joriy etishga doir ishlarni
faollashtirish; ona tili oʻqitish uchun ilmiy, metodik,
psixologik va pedagogik yordam tizimini rivojlantirish
ishlarni takomillashtirish; etnolingivistikaning soʻnggi
yutuqlarini taʼlim jarayoniga jalb qilish bugungi
kunning muhim vazifalaridan hisoblanadi.
Agar
ona
tili
mashgʻulotlarida
oʻquv
topshiriqlari oʻz oʻrnida toʻgʻri qoʻllanilsa, oʻquvchilar
maʼlumotlar bilan ishlay olishga topshiriqlar orqali
toʻgʻri yoʻnaltirilsa, axborot texnologiyalari asrida
manba muammo boʻlmaydi. Endi bilimdon oʻquvchilar
tayyorlash vaqti oʻtdi. Bugungi davrning talabi
biluvchi, bilib oluvchi oʻquvchilarni tarbiyalashdir.
H.Mustafoyeva B.A.Lapidusning quyidagi
fikrini keltiradi: “Uning (B.A.Lapidusning) fikricha,
nutq mashqlari bevosita nutqiy faoliyat xususiyatlarini
qamrab olganligi bilan xarakterlansa, til mashqlari
nutqiy muloqot koʻnikmasi taraqqiyotini taʼminlash
uchun xizmat qiladi”[14].
Agar oʻquvchiga toʻgʻri va maqsadli savol
berilsa, hayot uchun foydali topshiriqlarni bajarishga
oʻrgatilsa, zarur nutqiy malakalar mashq orqali hosil
qildirilsa, ijodiy tafakkur sohiblari yetishib chiqishiga
sharoit yaratilgan boʻladi.
X.Muxitdinova oʻquv topshiriqlari, jumladan,
mashqlarning ahamiyati haqida shunday deydi:
“Hozirgi kunda oʻzbek tilini oʻqitish tamoyillari, ularda
beriladigan oʻquv materiallarining tartibi va taqsimoti
bilan bir qatorda, dars jarayonida oʻzbek tilini
oʻrgatishga yoʻnaltirilgan mashqlar tarkibi va turlarini
takomillashtirish,
ularni
zamonaviy
taʼlim
mashgʻulotlariga moslashtirib qoʻllash yoʻllarini topish
oʻzbek tili taʼlimi mutaxassislari oldida turgan eng
muhim vazifalardan biridir”[9].
Oʻquv topshiriqlari faqat maktabda emas,
maktabdan tashqari oilada, koʻcha-koʻyda ham
ahamiyatlidir. Ota-onalar ham mahalladoshlar ham
oʻquvchiga savol berganda uning yoshi, intellektual
imkoniyati va psixo-fiziologiyasini inobatga olishlari
lozim. Bolani kichik yoshdan atrofni kuzatishga,
tushunmagan, ilk marta koʻrgan narsa-hodisalar haqida
maʼlumot olishga qaratilgan savollarni berishga
oʻrgatish, avvalo, ota-onaning vazifasi. Oʻquvchi
maktabga qadam qoʻyganida oʻz ona tilida gaplasha
oladigan, atrofidagilarning soʻzlarini tushuna oladigan
darajada rivojlangan boʻladi. Shu bois ona tili
taʼlimining vazifasi oʻquvchini gapirish va tinglab
tushunishga oʻrgatishdan iborat boʻlmaydi. Til
koʻnikmalarining bu ikki turi bolaga tili chiqqan
paytdan boshlab singib boʻlgani inobatga olinsa,
maktabda
ona
tili
taʼlimida
dastlabki
shakllantiriladigan koʻnikmalar – oʻqish va yozishni
oʻrgatish ekanligi ayon boʻladi, biroq bu til taʼlimining
toʻrt muhim unsuri boʻlgan – gapirish, tinglab
tushunish, oʻqish va yozish koʻnikmalari ustida
ishlashni toʻxtatish kerak degani emas. Aksincha,
aynan ona tili taʼlimi ekanligini koʻzda tutgan holda
oʻquvchida
bolaligidan
shakllanib
boʻlgan
koʻnikmalarni yanada rivojlantirish, keyingi bosqichga
olib chiqishdan iborat.
Bu borada X. Muxitdinovaning “Mashq oʻquv
mashgʻulotlarining alohida turi boʻlib, ular yordamida
berilgan bilimlar asosida oʻquvchilarda tegishli malaka
va koʻnikmalar shakllantiriladi. Til taʼlimida
mashqlarning oʻrni juda katta. Til tizimi oʻzining koʻp
qirraliligi, birliklarining struktural va funksional
xususiyatlariga koʻra oʻzaro bogʻliqligi bilan ajralib
turadigan hodisa, shu bois til taʼlimidagi mashqlar ham
turli-tuman koʻrinishga va tuzilishga ega boʻladi. Ona
tili taʼlimidan farqli ravishda boshqa tilni oʻrganish
jarayonida bajariladigan mashqlarning asosiy qismi
muloqot koʻnikmalarini shakllantirishga yoʻnaltirilgan
boʻlib, keyingi paytlarda bunday mashqlarni ayrim
metodistlar nutq mashqlari va til mashqlariga ajratishni
tavsiya etmoqdalar[9], degan mulohazasi nihoyatda
toʻgʻri boʻlib, mashqlar nutqiy koʻnikmalarni
rivojlantiruvchi sifatida
Nutqiy koʻnikmalar nutq faoliyatining 4
asosiy turi: oʻqish, tinglab tushunish, gapirish va
yozuvni
egallash
orqali
yuzaga
keladi
va
oʻquvchilarning ikkinchi tilni oʻrganish davrida olgan
bilimlarini amaliy nutqiy faoliyatda sobitqadamlik
bilan mustaqil ravishda qoʻllay olish qobiliyati - nutqiy
malakani hosil qilishga yordam beradi. I.A.Zimnyaya
taʼrificha, “malaka mashqlar natijasida harakatlarning
yuqori
mukammallikka
erishuvi
va
nutqiy
jarayonlarning avtomatlashuvidir”[15].
X.Muxitdinova soʻzlashish, muloqot yuritish
jarayoni fikrni leksik, grammatik va fonetik jihatdan
rasmiylashtirishning eng samarali darajasini – yuqori
darajada avtomatlashgan nutqiy koʻnikmalarni, yaʼni
nutqiy malaka hosil qilinishini talab etadi. Nutqiy
muloqotda
nutqiy
malakaning
hosil
qilinishi
kommunikativ maqsadning asosini tashkil etadi, chunki
aynan oʻqish, yozish, tinglab tushunish va gapirish
orqali ikkinchi bir tilda oʻzaro axborot almashish,
ogʻzaki va yozma muloqot yurita olish malakasi
vujudga keltiriladi. Oʻquvchida ikkilamchi til
malakasining hosil boʻlish yoʻli birlamchi – ona tili
malakasi va koʻnikmasi orqali yuz beradi, chunki
ikkinchi bir tilda soʻzlash malakasining hosil boʻlishi,
avvalo, ushbu tilda fikr ifodalashga yordam beruvchi til
vositalarini qoʻllash koʻnikmalarini shakllantirish va
nutqiy muloqot jarayonida ulardan erkin va mujassam
holda foydalanish qobiliyatiga bogʻliq. Bunday
qobiliyat esa insonda ona tili malakalari asosiga
qurilgan nutqiy koʻnikmalar asosida shakllanadi[16],
deb taʼkidlaydi.
Ona tilida oʻz-oʻzidan, tabiiy koʻnikmalar
asosida hosil boʻladigan ushbu nutqiy jarayon ikkinchi
tilni egallashda ancha qiyin kechadi, chunki oʻquvchi-
talabalar oʻzga til leksikasini oʻrganar ekanlar, ularda
soʻz uygʻotadigan assotsiatsiyalar tizimi toʻgʻrisida
nutqiy fikrlash malakasi ham shakllanishi kerak.
Demak, til sathlarida ikki soʻzni bogʻlash uchun xizmat
qiluvchi
soʻz
oʻzgartiruvchi
qoʻshimchalar,
bogʻlovchilar, koʻmakchilardan boshqa vositalar ham
mavjud, nutq oʻstirish maqsadida oʻrganiladigan
grammatik materiallar sirasi shu nuqtayi nazardan ham
aniqlanishi kerak[17].
Keyingi
yillarda
oʻzbek
nazariy
tilshunosligida soʻzning sistem aloqalari, oʻzaro
bogʻlanish maydonlari haqida juda koʻp tadqiqotlar
olib borilmoqda[18]. Ushbu nazariy bilimlar metodik
tadqiqotlar uchun asos boʻlib xizmat qiladi, albatta.
Jumladan, M.Qoraxoʻjayeva oʻzining nomzodlik
tadqiqot ishida iqtisodiy atamalarning lingvistik
asoslarini tadqiq qilar ekan, oʻzbek tilshunosligida
tilning sistem xarakteriga asoslangan holda lugʻaviy
birliklarning nutqda voqealanishi, leksemalarning erkin
va bogʻliq qurshovga kirishish imkoniyatlari va
birikuvchanlik holatlarini aniqlash asosida nutq
oʻstirish samaradorligiga erishish yoʻllarining ochib
berilishi til taʼlimi mazmunini tubdan yangilashni
taqozo etayotgani, soʻzlarning mantiqiy semantik
bogʻlanish yoʻllari va imkoniyatlarini bilmay turib,
boshqa
soʻzlar
bilan
birikish
modellarini
oʻzlashtirmasdan turib, yetarli nutqiy savodxonlikni
shakllantirish mushkulligi, soʻzlarning birikishi, ular
orasidagi mantiqiy aloqa, dastavval, til birliklarining
maʼno imkoniyatiga (substansial xususiyatiga) koʻra
amalga oshishini taʼkidlab oʻtadi hamda oʻz tadqiqotida
iqtisodiy
atamalarning
feʼllar
bilan
birikish
imkoniyatlari va oʻzaro bogʻlanishining semantik-
sintaktik modellarini aniqlashga harakat qiladi[22] .
Fan oʻz-oʻzidan rivojlana olmaydi, uning
harakatga kelishini metodika taʼminlab beradi. Garchi
filolog-olimlar
tomonidan
metodika
sohasini
rivojlantirish uchun sayʼ-harakatlar amalga oshirilgan
boʻlsa-da, ona tili oʻqitish metdikasida shu kunga qadar
oʻquvchi mashgʻulotlar orqali nimani oʻrganishi
kerakligi, qaysi oʻquv materialini yoddan bilishi, kaysi
oʻquv materialini yod olishga zarurat yoʻq, oʻqib
tushunsa, yetarli boʻlishini, qaysi boʻlimlarni
oʻqitishda,
asosan,
mashqlardan,
qaysilarida
topshiriqlar ustida koʻproq ishlash, mashq, topshiriq va
savolning bir-biridan farqlanishi, tahlil materiali uchun
qanday misollar, matnlar olish lozimligi, ularni tanlash
va qoʻllash mezonlari aniqlanmagan. Oʻquvchilar
egallashi lozim boʻlgan grammatik maksimum va
leksik minimumlar ishlab chiqilmagan edi. Taʼkidlash
lozimki,
B.Mengliyev
umumiy
oʻrta
taʼlim
oʻquvchilari uchun ilk bor grammatik minimumni
ishlab chiqib, ortiqcha grammatizmni qisqartirishga
maʼlum maʼnoda erishdi. Buni amaldagi 10-11-sinf
“Ona tili” darsliklari misolida ham koʻrish
mumkin[19]. Bu haqda R. Niyozmetova haqli ravishda
quyidagi fikrlarni bildiradi: “Bugungi kunda amaldagi
“Oʻzbek tili” darsliklariga kiritilgan soʻzlarni tanlash
uchun xizmat qiladigan lugʻat minimumi ham yoʻq.
Darsliklardagi soʻzlar mavzuviylik talabi, matnlarda
uchraganligiga qarab havola qilingan, oqibatda ular
muayyan tartib va izchillikda emas, balki aralash-
quralash joylashgan”[20].
Shu oʻrinda, oʻquv lugʻatlari va ularga
yoʻnaltiruvchi, ular bilan samarali ishlashni tashkil
etuvchi, soʻz boyligining oshishiga katta hissa
qoʻshuvchi oʻquv lugʻatlari masalasiga ham toʻxtalish
joiz.
Oʻquv materiallarining oʻquvchi tomonidan
samarali oʻzlashtirilishi takror va takror mashq qilish
bilan bogʻliq. Mashq uzluksiz takrorga asoslansagina
samara beradi.
Maʼlumki, psixologik nuqtayi nazardan inson
xotirasi muayyan turlarga boʻlinadi. Maʼlumotlarni bir
marta oʻqish oddiy xotirada vaqtincha saqlanadi va
qisqa muddatda unutiladi. Agar uzluksiz takrorlansa, u
doimiy xotiraga oʻtadi. G.Ebbingauz[21]ning oʻquvchi
eslab qolishi mumkin boʻlgan maʼlumotlar tarkibi,
miqdori va sifati haqida olgan xulosalarini shu oʻrinda
keltirish joizdir. U hech qanday maʼno anglatmaydigan
38 ta boʻgʻinni oʻquvchi 55-marta takrorlaganda eslab
qolganini; 38–40 ta soʻzdan iborat materialni eslab
qolish uchun esa, 6–7-marta takrorlash kifoya qilganni
aniqlagan.
Oʻquvchining ijtimoiy hayotda aloqa-
aralashuvni toʻgʻri amalga oshirishida xizmat qila
oladigan zaruriy maʼlumotlarni uning uzoq muddatli
xotirasiga oʻtkazish uchun oʻsha maʼlumotlarni koʻp
marta takrorlatish va xotirasida qayta tiklab turish
lozim. Shu oʻrinda aytish mumkinki, til sathlarini
oʻqitishda oʻquv materiali mazmunida purhikmat
matnlardan oʻrinli foydalanilsa, oʻquvchi ularni bir-ikki
takrorlash bilan uzoq muddatli xotirasiga “yozib
qoʻyadi”. Biror jismoniy harakat avtomatlashish
darajasiga yetishi uchun qancha uzluksiz mashq zarur
boʻlsa, muayyan nutqiy malakaning shakllanishiga ham
shuncha mashq, harakat kerak boʻladi.
Shuningdek,
topshiriqlar – oʻquvchilarni mavzu
ustida maqsadli, samarali ishlashlarini taʼminlaydi, shu
bilan birga mashgʻulotda egallagan koʻnikma va
malakalarni baholash, sinab koʻrish uchun ham
ishlatiladi.
Ona tilining kommunikativ rivojlanishini har bir
bolaning ijtimoiylashuvi nuqtayi nazaridan, yaʼni
tengdoshlar
oʻrtasida
kattalar
bilan
muloqot
koʻnikmalarini rivojlantirish nuqtayi nazaridan, koʻrib
chiqish maqsadga muvofiqdir. Nutqiy qobiliyatni
shakllantirish muvaffaqiyati motivatsion omillar va
oʻquvchining
umumiy
taʼlimiy
koʻnikmalarini
shakllantirish darajasiga bogʻliqdir. Tilshunoslik
fanining asoschisi Gumbolt nutqni til mahsuli sifatida
yuzaga kelishini[23], Doʻ Sossyur esa, til nutq orqali
reallashuvini koʻrsatib oʻtganlar. Sossyur ijtimoiy
hodisa boʻlgan tilni imkoniyat, nutqni esa yuzaga
chiqadigan hodisa sifatida tilning ifoda vositalaridan
foydalanilaishini alohida taʼkidlaydi[24].
Nutq
nutq aʼzolarining harakati jarayonida
paydo boʻladi. Ruhiy hodisa boʻlgan tilning ifoda
vositalari nutq ixtiyoriga oʻtgach, haqiqatga aylanadn.
Demak, nutq nutq faoliyatining mahsulotidan, maʼlum
shaklga kirishidan iborat[25]. “...yaxshi nutq tuzish
uchun nahv, aruz, mantiq fanlari hamkorligidan
foydalanish zarur boʻladi. Ularning birortasiga
ahamiyat bermaslik, bulardan birining qoidasining
buzilishi, qolgan ikkitasiga taʼsir qilmay iloji
yoʻq”[26].
Til tashuvchisining shakllanish darajasiga taʼsir
qiluvchi psixologik shartlar orasida lisoniy qobiliyat
alohida ahmiyatga ega. Insonda nutqning shakllanishi
faqat maktab taʼlimi jarayoni bilan cheklanib qolmaydi,
balki insonning butun ongli hayotida davom etadi.
Ona tili taʼlimida nutqiy koʻnikmalarnining
shakllanishi psixologik omillarga ham bogʻliq boʻlib,
unda nutqiy koʻnikmalar – doimiy intellektual
rivojlanish: ruhiy jarayonlar (xotira – vizual va eshitish,
fikrlash – mavhum va majoziy, kuzatish, tasavvur –
reproduktiv va ijodiy);
– insonning maʼnaviy boyligi – doimiy
maʼnaviy rivojlanish, axloqiy meʼyorlar, avvalo,
muloqot meʼyoriga rioya qilish kabilarni oʻzi ichiga
oladi.
Bu ham didaktik, ham psixologik (ruhiy)
jarayon boʻlib, jumladan, psixolog olim M.Neppning
taʼkidlashicha,
bola
2–3
yoshida
ona
tili
grammatikasini egallay boshlaydi, chunki boshqa
odamlarning nutqini anglab, soʻzlar kombinatsiyasi va
jumlalar tuzilishida ongosti sezgilari orqali kodlangan
obyektiv
qonuniyatlarni,
koʻplab
ajdodlarning
tajribasini qabul qiladi. Odam ongida nutqi rivojlanishi
bilan bir qatorda, ongostida mumkin boʻlgan
harakatlarning ichki rejasi tuziladi, muayyan vaziyatda
amalga
oshiriladigan
harakatlar
modellari
yaratiladi[27].
L.S.Vыgotskiy, I.Ya.Zimnyaya, A.A.Leontyev,
S.L.Rubinshteynlarning psixologik tadqiqotlari tahlili
til tashuvchisini shakllantirishning muvaffaqiyati ona
tilining
kommunikativ
rivojlanish
darajasiga
bogʻliqligi
haqida
gapirishga
imkon
beradi.
I.Ya.Zimnyayaning
fikricha,
“Ona
tilining
kommunikativ
rivojlanishi”ni
taʼminlaydigan
murakkab koʻp qirrali hodisa sifatida koʻrib chiqish
kerak:
– lugʻat miqdori (leksik minimum);
– nutqiy malakalarni egallashning mohirlik
darajasi;
– fikrini ongli ravishda izchil bayon qila olish
qobiliyati suhbatdoshining replikalariga munosib javob
bera
olish,
eshitganlariga
munosabat
bildirish
koʻrsatkichlariga ega boʻlgan ogʻzaki muloqot
shakllarini bilish darajasi;
– matnni oʻqish surʼati darajasi;
– yozma nutq koʻnikmalarinining shakllanish
darajasi;
– kognitiv qiziqishlarning shakllanish darajasi;
– umumiy dunyoqarash darajasi[28].
Muloqot qilish uchun zarur boʻladigan
kompetensiyalar quyidagilardan iborat:
– til kompetensiyasi;
– nutq kompetensiyasi;
– pragmatik kompetensiya;
–
koʻrib tushunish kompetensiyasi;
– kommunikativ kompetensiya.
Koʻrib tushunish koʻnikmasini kompetensiya
darajasiga olib chiqish, uni nafaqat til oʻrganish omili,
balki barcha sohalarda zarur boʻladigan malakaga
aylantirish lozim.
Mazkur
talablarni
amalga
oshirish,
komnetensiyalarni shakllantirish, albatta, til taʼlimida
maxsus oʻquv topshiriqlar tizimini ishlab chiqishni
taqozo etadi. Bu esa oʻz navbatida turli nutq vaziyatiga
mos fikr ifodalash imkonini beruvchi, oʻzaro
muloqotning samarali boʻlishiga xizmat qiluvchi
kognitiv-pragmatik taʼlimning afzalliklarini oʻrganib
chiqishni talab etadi.
Pragmatizm – taʼlimni hayotga yaqinlashtirish,
taʼlim maqsadlariga amalda erishish tarafdori boʻlgan
falsafiy-pedagogik yoʻnalish boʻlib, dastlabki
pragmatistlarning gʻoyalari amerikalik faylasuf va
pedagog D. Dyui[33]
tomonidan ishlab
chiqilgan.
Uning
qayd
etishicha,
insonni
hayotga
tayyorlash vositasi emas, u hayotning oʻzi. Tarbiya
odamlarni birlashtirishi, yoshlarni ijtimoiy tinchlik va
totuvlik ruhida tarbiyalash lozim.
D.Dyui taʼlim ijtimoiy muhitni yaxshilash,
jamiyat turini inqilobiy oʻzgarishlarsiz oʻzgartirishning
hal qiluvchi vositasi sifatida namoyon boʻladi.
Amerika
deskriptiv
lingvistika
maktabi
pragmatik taʼlim zarurligini isbotlay olgan va umumiy
aholining taraqqiyoti va manfaatlariga mos keladigan
taʼlim maqsadlarini taklif qila olgan.
Pragmatik
tilshunoslikda
muayyan
vaziyati orqali namoyon boʻladigan nutq jarayoni
oʻrganiladi. Soʻzlovchi subyekt va nutq qaratilgan
adresat,
ularning
aloqa-aralashuvdagi
oʻzaro
munosabatlari, aloqa-aralashuv vaziyati bilan bogʻliq
koʻplab boshqa masalalar kiradi.
Bugungi kunda til taʼlimida amaliy nutq
koʻnikmalarini rivojlantirishning ustuvor ahamiyat
kasb etishi, nutqiy kompetensiyalar tarkibiga pragmatik
kompetensiyaning ham kiritilishi oʻquvchilarda maktab
taʼlimidan boshlab, nutq vaziyatiga mos ravishda
soʻzlash koʻnikmalarini, dialog, poliloglarda muloqot
ishtirokchisiga
aylanish,
suhbatdoshlar
bilan
polemikaga kira olish va oʻz fikrini asoslay olish
kompetentligini tarbiyalab borishni taqozo qiladi.
Asosiy til birligi sifatida denotativ va konnotativ
vazifalarni bajaruvchi soʻzni oʻrgatishda oʻquvchini
uning maʼnoviy qirralarini anglay olish hamda nutqiy
vaziyatlarga mos ravishda toʻgʻri qoʻllay olishga
oʻrgatish ona tili taʼlimining birlamchi vazifasidir.
Biroq, buning oʻzi yetarli emas. Til taʼlimining
keyingi vazifasi oʻrganilgan soʻzlarni qoʻshish orqali
soʻzlovchiga oʻz fikrini toʻliq, tushunarli yetkazib bera
olish va ayni paytda suhbatdoshning ifodalagan
fikridagi mazmun-mohiyatni anglash.
Koʻrinadiki, ona tili taʼlimi bolani atrofdagi
voqelikni toʻgʻri anglash va u haqdagi oʻz fikr-
mulohazalarini toʻgʻri ifodalay olishi lozim. Ayni
vaqtda oʻzgalar fikrini tushunib qabul qilish, ularga
munosabat bildirish (maʼqullash / rad etish) bola
(oʻquvchi, talaba) dunyoqarashining oʻsib borishiga
olib keladi. Shu bois ona tili barcha fanlarni
egallashning asos ham sanaladi.
Til taʼlimiga kompetensiyaviy yondashuvda
aynan shu jihatlar eʼtiborga olingan holda tayanch va
tilga oid kompetensiyalar alohida ajratib berilgan.
Tayanch
kompetensiya
tarkibida
berilgan
kommunikativ kompetensiyaning vazifasi belgilab
berilgan[34]. Ushbu DTSdan xususiy kompetensiyalar
tarkibiga til va nutqiy kompetensiyalar kiritilgan (DTS,
2017).
DTS talablari asosida ona tili taʼlimida oʻquv
topshiriqlarini takomillashtirish zarurati mavjud boʻlib,
unda quyidagi lingvodidaktik talablar bajarilsa, oʻquv
topshirigʻi zamon talabiga mos va samarali boʻladi:
– bir oʻquv topshirigʻini bajarish asnosida bir
nechta
nutqiy
koʻnikmani
rivojlantira
olish
imkoniyatiga ega boʻlishi;
– oʻquvchilarning oʻquv topshiriqlarni amalga
oshirishga ongli yondashishi, bajarishda didaktik
ketma-ketlikka rioya qilishi;
– oʻquv topshiriqlarini zamonaviy axborot
manbalaridan topish uchun sunʼiy intellekt bilan toʻgʻri
muloqot qila olishi;
– oʻquv lugʻatlaridan mavzu doirasida unumli
foydalana olishi.
Takomillashtirilgan
oʻquv
topshiriqlari
muammoli oʻqitishning quyidagi asosiy psixologik-
pedagogik maqsadlariga muvofiq kelishi kerak:
– oʻquvchilarning fikrlash qobiliyatlarini
rivojlantirish, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga;
– oʻquvchilarning faol izlanish va mustaqil
masalalar yechish jarayonida olgan bilim va
koʻnikmalarini oʻzlashtirishlari, natijada bu bilim va
koʻnikmalar anʼanaviy mashgʻulotlarga qaraganda
mustahkam boʻlishiga;
– nostandart muammolarni koʻra oladigan,
oʻrnata oladigan va hal qila oladigan oʻquvchining faol
ijodiy shaxsini tarbiyalashga mos topshiriqlar ishlab
chiqishga erishish lozim.
Davlat taʼlim standartlari mazmunida ijodiy
tafakkur sohiblarini tayyorlash, oʻquvchini mustaqil,
ijodiy fikrlashga oʻrgatish vazifasi ham mavjud. Shu
maʼnoda zamonaviy dars qanday tashkil etilishi,
oʻqituvchi oʻz oʻquvchilari bilan qanday muloqot
qilishi, qanday topshiriq va savollar berish asosiy
masala hisoblanadi.
Maʼlumki, har bir dars uch maqsadga erishishga
qaratilgan: oʻrgatish, tarbiyalash va rivojlantirish. Ona
tili
taʼlimida,
asosan,
grammatik
bilimlarni
rivojlantirish nazarda tutildi, Toʻgʻri, grammatikasiz
dars ham, darslik ham boʻlmaydi, biroq meʼyorida
boʻlishi kerak. Til oʻrganishni murakkab jarayonga
aylantirib qoʻymaslik, kabiy malaklar alohida eʼtibor
berish, nega ona tili oʻqituvchilarining bilimi past
baholanayotganligini tekshirib koʻrish lozim, chunki
bilim koʻnikma va malakalar notoʻgʻri oʻlchanayotgan
boʻlishi mumkin. Maktab oʻqituvchisidan til nazariyasi
– qonuniyatlar soʻralmaydi, aslida olimlar ham
tilshunoslikning kichkina bir sohasini biladi xolos.
Oʻqituvchidan lingvistikaning hamma sohasini bilishni
talab qilish notoʻgʻri, albatta.
Grammatika qoidalar emas, ona tilida matn
bilan ishlashga oʻtish, soʻzning matndagi maʼno
tovlanishlarini, talaffuzi va yozilishini, matn muallifi
aslida nima demoqchiligini anglashga olib boruvchi
savol va topshiriqlar tizimini yaratish, oʻquvchining
adabiyotga mehr qoʻyishini taʼminlaydi, turli nutq
vaziyatiga xos boʻlgan matnlar mazmuni, kerakli
maʼlumotni
angalaydi,
ona
tilining
ifoda
imkoniyatlarini his etadi.
Maktabning boshlangʻich sinfiga oʻz ona tilida
gapirib turgan bolalar qabul qilinishi, ularning bemalol
tinglab tushunishi eʼtiborga olinsa, 0 darajadan
shakllantiriladigan koʻnikmalar faqat oʻqish va yozish
boʻlib qoladi. Yuqori sinflarda bu muammo ham
boʻlmaydi, chunki 5-sinfga kelgan oʻquvchi gapirish,
oʻqish, tinglab tushunish va yozish koʻnikmasiga
maʼlum maʼnoda ega boʻladi.
Xulosa va takliflar Recommend.)
Koʻrib
tushunish
ham tinglab tushunish, oʻqib tushunish,
gapirish va yozish koʻnikmalari kabi taʼlimning asosi
boʻlib xizmat qilishi mumkin, zero maktab taʼlimida
oʻquvchilar mazkur koʻnikmaga ega boʻlishmaydi, dars
davomida oʻqib tushunish koʻnikmasi tarkibida
oʻzlashtiradi. Ammo ona tili taʼlimida bugun
oʻquvchilar
egallashi
lozim
boʻlgan
nutqiy
koʻnikmalarni aniqlab olishda koʻrib tushunish, analitik
tafakkurni rivojlantirish muammosi ham bor. Bugungi
kunda ona tilida ham chet tili oʻqitishga qoʻyiladigan
nutqiy talablar qoʻllanilmoqda, biroq bu kutilgan
samarani bermaydi, bizningcha. Tilning tashuvchisi
sifatida eshitib tushuna oladigan, oʻqiy oladigan, gapira
oladigan, yoza oladigan oʻquvchiga endi eshitgan
xabarni, maʼlumotni (audio, video shakldagi qoʻshiq,
sheʼr, gʻazal, savol) anglash; oʻqigan matnidagi
mazmunini fahmlash; qabul qilgan maʼlumotlari
asosida adabiy tilda ravon nutq soʻzlash, va oʻz
munosabatini mazmunli yozib bera olish (insho)
talablarini qoʻyish kerak. Shuning bilan bir qatorda
oʻquvchida, talabaga boʻlajak mutaxassis sifatida
kerakli koʻnikmalarni berish lozim, ayniqsa, koʻrib
tushunish
malakasi
Bunday
koʻnikmalarni
rivojlantirish, turgan gapki, oʻquv topshiriqlarni jiddiy
isloh qilishni talab etadi. Metodikaning eng kichik
unsurlaridan biri boʻlgan oʻquv topshiriqlari ona tili
taʼlimini toʻgʻri yoʻlga olib chiquvchi muhim
richaklardan biri hisoblanadi.
Biroq,
dual taʼlim
da bevosita
koʻrib tushunish
koʻnikmasini rivojlantiruvchi oʻquv topshiriqlarni
takomillashtirish masalasi alohida tadqiqot obyekti
sifatida oʻrganilmagan. Tahlillarimiz ona tili
taʼlimidagi islohotlar koʻp jihatdan aynan oʻquv
topshiriqlarining qanday qoʻyilishiga bogʻliq ekanligini
koʻrsatmoqda. Oʻquv topshiriqlarini aynan koʻrib
tushunish (analitik tafakkur) fahmlash, anglash,
soʻzlash va insho koʻnikmalarini rivojlantirishga
moʻljallab tuzish, beriladigan savollarni oʻquvchini
oʻylantiradigan,
fikrini
aniqlashtirishga,
dunyoqarashini rivojlantirishga yoʻnaltirish ona tili
taʼlimini biz istagan yoʻnalishga olib chiqadi.
Adabiyotlar
1.
Smit A. "Issledovaniye o prirode i prichinax
bogatstva narodov". — M.: EKSMO, 2007. - Seriya:
antologiya ekonomicheskoy medi — 960-ye godы).
2.
Sudakova, L. V. dual taʼlim modelining
mohiyati va asosiy xususiyatlari / L. V. Sedakova. -
Matn: toʻgʻridan-toʻgʻri // taʼlim va tarbiya. — 2016.
— № 2 (7). - PP. 62-64. -
3.
Sudakova, L. V. Suщnost i osnovnыe
priznaki dualnoy modeli obucheniya / L. V.
Sedakova. — Tekst : neposredstvennыy //
Obrazovaniye i vospitaniye. — 2016. — № 2 (7). —
S. 62-64.
4.
Gumboldt V. fon. Izbrannыe trudы po
yazыkoznaniyu. –M., 1984. - S. 301-302
5.
https://ru.wikipedia.org/wiki/
6.
Buslayev
F.I
O
prepodavanii
otechestvennogo yazыka. 2-ye izd. M., 1867. (pereizd.:
L., 1941).
7.
Gʻulomov A.., Neʼmatov H. Ona tili taʼlimi
mazmuni. Oʻqituvchilar uchun metodik koʻllanma. –
T.: Oʻqituvchi. 1996. 9-b.
8.
Safarova R. Milliy tiklanish sharoitida
Oʻzbekiston maktablarida ona tili taʼlimi nazariyasi va
amaliyoti. Pedagogika fanlari doktori ilm. darajasini
olish uchun yozilgan diss. –Toshkent, 1995. –242 b.
9.
Yusupova Sh.J. Hozirgi oʻzbek adabiy tili
darslarida oʻquvchilar tafakkurini oʻstirishning ilmiy-
metodik asoslari: Ped. fan. doktori... diss. – Toshkent:
TDPI, 2005. – 270 b.
10.
Muhiddino va X. Taʼlim bosqichlarida
oʻzbek tili oʻqitilishi uzluksizligini taʼminlashning
ilmiy-metodik asoslarini takomillashtirish ped. fan.
no m-di di ss. T DP I –Toshkent, 2011. -270 b.
11.
Husanboyeva Q. Adabiy taʼlim jarayonida
oʻquvchilarni mustaqil fikrlashga oʻrgatishning ilmiy-
metodik asoslari: ped. fan. dok-ri diss. avtoref. –T.:
TDPU, 2006. – 262 b.
12.
https://www.professorjackrichards.com/mother-
tongue-teaching-vs-foreign-language-teaching/
13.
Djon Dyui. Obщestvo i yego problemы John
Dewey. The Public and its Problems. Denver, 1927. /
Dj. Dyui. Obщestvo i yego problemы. — Perevod
s angliyskogo:
I. I. Myurberg,
A. B. Tolstov,
Ye. N. Kosilova. — M., 2002.
14.
Mahmudov N. Til taʼlimi va stilistika // J. Til va
adabiyot taʼlimi.–Toshkent, 2009. – 1-son. –B. 3–9.
15.
Mustafoyeva H. T. Ingliz tili grammatikasini
ijtimoiy-gumanitar
talabalarga
oʻrgatishning
lingvometodik xususiyatlari: Ped. fan. nom. ... dis. –
Samarqand, 2003. – 139 b.
16.
Muhiddino va X. Taʼlim bosqichlarida
oʻzbek tili oʻqitilishi uzluksizligini taʼminlashning
ilmiy-metodik asoslarini takomillashtirish ped. fan.
no m-di di ss. T DP I –Toshkent, 2011. -270 b.
17.
Muxitdinova X. Taʼlim bosqichlarida oʻzbek
tili oʻqitilishi uzluksizligini taʼminlashning ilmiy-
metodik asoslarini takomillashtirish Ped. fan. dok. …
dis. –Toshkent, 2011. –347 b.
18.
Zimnyaya I. A. Psixologicheskiye aspektы
obucheniya govoreniyu na inostrannom yazыke. –
Moskva: MGU, 1998. –268 s.
19.
Muxitdinova X. Taʼlim bosqichlarida oʻzbek tili
oʻqitilishi uzluksizligini taʼminlashning ilmiy-metodik
asoslarini takomillashtirish Ped. fan. dok. … dis. –
Toshkent, 2011. –347 b.
20.
Sultonova O. Oʻzbek tili darslarida qoraqalpoq
tilidan oʻrganiladigan bilimlardan foydalanish //
Oʻzbek tili taʼlimi jarayonida fanlararo bogʻlanish
masalalari: Oʻzbek tili doimiy 8-anjumani mat-llari. –
Toshkent, 2005. –B. 131.
21.
Neʼmatov H., Sayfullayeva R., Qurbonova M.
Oʻzbek tili struktural sintaksisi asoslari. –Toshkent:
Universitet, 1999. – 55 b.
22.
Qoraxoʻjayeva M. Nofilologik guruh talabalari
kasbiy nutqini feʼl asosida shakllantirish metodikasi:
Ped. fan. nom. ... dis. –Toshkent, 2002. –156 b.
23.
Mengliyev B. va boshqalar. Ona tili. II qism.10-
sinflar uchun darslik. – Toshkent, 2020. – 5 b.
24.
Niyozmetova R. Uzluksiz taʼlim tizimida
oʻzbek adabiyotini oʻrganish metodikasi (rusiyzabon
guruhlarda). Monografiya. –Toshkent: Fan, 2007. –
214 b.
25.
Gʻoziyev E. Umumiy pedagogika. – T., 2010. –
221 – 222 b.
26.
Karimov I. A. Barkamol avlod – Oʻzbekiston
taraqqiyotining poydevori. – Toshkent: Oʻzbekiston,
1998. – 4–19 b.
27.
Gumboldt V. O mыshlenii i rechi // V.
Gumboldt. Izbrannыe trudы po yazыkoznaniyu. — M.:
Progress, 1984.
28.
Sossyur F. Trudы po yazыkoznaniyu. M.,
Progress, 1977. S. 52—53.
29.
Usmonov. S. Umumiy tilshunoslik. Toshkent,
1972, 144 bet.
30.
Beruniy. Tanlangan asarlar, N1 tom, 64 bet.
Keyingi koʻchnrmalar hzm oʻsha asarning 64 betidan
olindi.
31.
Nepp M., Xoll D. Neverbalnoye obщeniye.
Mimika, jestы, dvijeniya, pozы i ix znacheniya –M.
Yevroznak,2007. –512 s.
32.
Zimnyaya I.A. Lichnostno-deyatelnostnыy
podxod v obuchenii kak faktor gumanizatsii
obrazovaniya // Russkiy yazыk za rubejom. 1991. -№
3. - S. 91-95.
33.
Djon Dyui. Obщestvo i yego problemы John
Dewey. The Public and its Problems. Denver, 1927. /
Dj. Dyui. Obщestvo i yego problemы – Perevod s
angliyskogo: I. I. Myurberg, A. B. Tolstov, Ye. N.
Kosilova. – M., 2002.
34.
Kompetension yondashuvga asoslangan Davlat
taʼlim standarti. – Toshkent. 2017.
