Boshlang‘ich ta'lim o‘quvchilarining iqtidorini yuzaga chiqarishda
ta'lim muassasasining o'rni
Saparova Umida
1
, Nilufar Ibragimova
1
1
Tashkent University of Applied Sciences, Gavhar Str. 1, Tashkent 100149, Uzbekistan
https://doi.org/10.5281/zenodo.10467047
Keywords:
development, talent, activity, strategy, academic, extra-academic hours, emotion, initiative, idea.
Abstract:
this article highlights ideas about identifying the abilities and hidden talents of primary school students,
their formation and methods that can be used for them.
Bolalar doim foydali bo‘lgan nimadir qilishga
tayyor. Shuning uchun nafaqat ularga aralashmaslik,
balki ularning iqtidorlarini yuzaga chiqarish va
muayyan faoliyat bilan shug‘ullanishlari uchun
imkoniyat yaratish kerak", — deya aytib o‘tgan edi
Yan Amos Komenskiy. Ta'limni isloh qilishda har bir
o‘quvchining o‘z iqtidorlarini kashf qilish asosiy
maqsadlardan biridir. O‘zbekiston Respublikasi Xalq
ta'lim
tizimini
2030-yilgacha
rivojlantirish
konsepsiyasining asosiy strategik maqsadlaridan biri
iqtidorli bolalar va iste'dodli yoshlar bilan aniq
maqsadga yo‘nlatirilgan ishlarni amalga oshirish
tizimini yaratishdir va bu yo‘lda boshlang‘ich ta'lim
o‘qituvchilari oldida ko‘plab vazifa turadi. Sirli tabiat
hodisalari va bizga in'om etilganlari orasida
bolalarning iste'dodi yetakchi o‘rinlarda turadi. Uni
tashxislash
va
rivojlantirish
o‘qituvchilarning
muammolaridan biri. Hozirda buni bartaraf etish
choralarini o‘rganish oshgan va bu ijtimoiy ehtiyojlar
bilan izohlanadi.
Boshlang‘ich maktabning asosiy vazifasi
bolaning shaxsiyatini rivojlantirishni ta'minlashdir.
Bolaning har tomonlama rivojlanishi ikki turdagi
faoliyatda yuzaga chiqadi. Birinchi, har qanday bola
o‘tmishni o‘zlashtirgan holda voyaga yetadi, ya'ni
zamonaviy madaniyat bilan tanishish orqali hosil
bo‘lgan inson tajribasi bilan tarbiyalanadi. Bu jarayon
bolani jamiyat hayoti uchun zarur bo‘lgan bilim va
ko‘nikmalar bilan tarbiyalashga qaratilgan ta'lim
faoliyatiga asoslanadi. Ikkinchi, rivojlanish jarayonida
bola ijodiy faoliyat orqali o‘z imkoniyatlarini mustaqil
ravishda namoyon qiladi. Bu bolaning tashabbusi,
o‘zini anglashi va yangi narsalarni yaratishga
qaratilgan o‘z g‘oyalarini amalga oshirishga yordam
beradi. Ushbu faoliyatni amalga oshirib bolalardagi
turli muammolarni hal qilish va ularni muayyan
maqsadga yo‘naltirish mumkin. Ta'lim va ijodiy
faoliyat bir xil nisbatda tizimlashtirilmaganligi esa
bolalardagi yashirin iqtidorlarni kashf qilishda
muammolar tug‘diradi. Kichik maktab o‘quvchisi
atrofidagi jonli hayotni qiziqish bilan qabul qiladi, bu
unga har kuni dunyoning yangi tomonlarini ochadi.
Ko‘pchiligimiz iste'dodlarimiz deganimizda
tabiiy qobiliyatlarimizga murojaat qilamiz. Biz
o‘ylamaymizki, iste'dod tug‘ilmaydi, shakllanadi.
Televizorda sevimli musiqachimizning chiqishini
zavqlanib ko‘ramiz, lekin uning superyulduz bo‘lish
yo‘lidagi mashaqqat va mehnatlari bizga ko‘rinmaydi.
Xuddi shunday bolalarda ham qiziqishlari va
layoqatidan kelib chiqib iste'dodlarni shakllantirib,
ularni iqtidorli qilishimiz mumkin. Har bir o‘quvchi
biror yo‘nalishga layoqatli, iqtidorli bo‘lishga
moyildir. O‘qituvchi sifatida ularning qobiliyatlari
bilan tanishish, qiziqishlarini o‘rganish va ularning
yashirin iste'dodlarini yuzaga chiqarish uchun turli
strategiylarni qo‘llash asosiy vazifalarimizdan biridir.
Tasavvur qilib ko‘raylik, yashirin iqtidorlarga e‘tibor
qaratmaslik va ularni shakllantirmaslik orqali biz
ularni yo‘qotsak, nafaqat muassasa, balki jamiyat
uchun ham katta yo‘qotish bo‘ladi. O‘quvchilarning
iste'dodlarini shakllantirishsak, ularning kelajakda
yashashlarini bir muncha osonlashtirgan bo‘lamiz.
Maktablar har bir o‘quvchining ehtiyojlariga
individual tarzda javob bersa, iqtidorli bolalar maktab
muammosiga aylanmaydi. Aynan iqtidorli o‘quvchilar
bilan olib boriladigan, biz "normal" deb ataydigan
ta‘lim tizimi ularning iqtidor me'yorlarini buzilishiga
olib keladi va ta'lim sur'atini pasaytiradi. Bu
buzilish ,,disinxroniya sindromi" deb nomlanib,
bolarning aqliy yoshi va xronologik yoshi o‘rtasidagi
nomutanosiblikni keltirib chiqaradi. Ba'zida bunga
e'tibor qaratish kerak.
Bugungi kunda biz bilgan maktabning
tashkiliy
tuzilmasi
pragmatik
mezonlarga
asoslanganligi hech qanday shubhasiz ko‘rinadi. Bu
mezonlarning yomon tomoni shundaki, maktab
tizimida
talab
qilinadigan
me'yorlarnigina
o‘zlashtirish yetarli tushunchasini keltirib chiqaradi.
Bu barcha o‘quvchilar uchun bir xil dasturlarni bir xil
sur'atlarda ishlab chiqishni talab qiladi, bu tizim
muntazam guruhlarnikidan farq qiladigan ta'limga ega
guruhlar talab qiluvchi ehtiyojlarga javob bermaydi.
Bu esa o‘qituvchilar o‘z sinfidagi iqtidorlarni
shakllantirishda mustaqil yondashishini talab qiladi.
O‘qituvchilar
o‘quvchilardagi
yashirin
iste'dodlarni aniqlashda muhim rol o‘ynaydilar,
chunki ular o‘quvchilarni kuzatish orqali ularning
ustun va zaif tomonlarini bilishadi. O‘qituvchilar
o‘quvchilarning ota-onasi, qarindoshlari va do‘stlariga
qaraganda ularda yashirin iste'dodlarni tezroq his
qilishlari va ularni iqtidorlarini rivojlantirishga qay
yo‘sinda yondashuv kerakligini uqtirishlari muhimdir.
O‘qituvchilar o‘z o‘quvchilaridagi yashirin
iqtidorlarni turli yo‘llar bilan kashf etishlari mumkin.
Bu usullar ifodasini quyidagilarda ko‘rib chiqamiz:
1. O‘quvchilarning sevimli mashg‘ulotini
kuzatish.
O‘qituvchi
o‘quvchining
sevimli
mashg‘ulotlarini va shu sevimli mashg‘ulotlariga
bo‘lgan layoqatlarini kuzatish orqali uning yashirin
iste'dodini kashf qilishi mumkin. Odamlar odatda
o‘zlari iste'dodli bo‘lgan sevimli mashg‘ulotlarini
sevishadi. Ko'nikma bo‘yicha tabiiy iste'dodga ega
bo‘lgan
odamlar
shunga
o‘xshash
sevimli
mashg‘ulotlariga moyil bo‘ladilar va o‘zlarining
da'vatlarini shundan topadilar. Biroq ular ota-onalari
yoki qarindoshlarining o‘rinsiz negativ maslahatlari
bilan ko‘pincha amaliy va pragmatik variantlar ular
uchun mashaqqatli deb uqtirilgan fikrlar sababli bu
sevimli
mashg‘ulotlaridan
voz
kechishadi.
O‘qituvchilar
sevimli
mashg‘ulotlaridan
o‘quvchining iste'dodini aniqlashlari va ularga sevimli
mashg‘ulotlariga jiddiy yondashishni maslahat
berishlari mumkin.
2. Ularning hissiyotlari va qiziqishlari haqida
so‘rash. O‘qituvchilar o‘quvchilarning ehtiroslari va
qiziqishlari haqida so‘rash orqali uning iste'dodini his
qilishlari mumkin. Ular o‘quvchilardan samimiy javob
olishlari va o‘quvchilar o‘zlarining ehtiroslari bilan
mashg‘ul bo'lganlarida ularni kuzatishlari mumkin.
Ehtirosli bolalar ko'pincha vaqtni yo'qotadilar va ular
haqiqatan ham yaxshi ko‘radigan mashg‘ulot bilan
shug‘ullanganlarida atrofdagi voqealarni umuman
unutadilar. O‘qituvchilar o‘z ehtiroslarini ochiq bayon
qilgan
o‘quvchilarni
ko‘rganlarida
ularning
iste'dodlari haqida tasavvurga ega bo‘lishlari oson
amalga oshadi. Bolalarning kichik narsalardan
quvonch topishi ularning hayotga va ijodga bo‘lgan
ishtiyoqini tasvirlaydi. Ehtiros — muvaffaqiyatli
ixtirolarni kashf etadigan yoqilg‘i. Yashirin iste'dodlar
shakllanmasdan ixtiro qilish mumkin emas.
3. Turli tanlov va ko‘rgazmalar tashkil etish.
O‘qituvchilar
o‘z
o‘quvchilarining
yashirin
iste'dodlarini turli tanlovlar va ko‘rgazmalar tashkil
etish va ularda ishtirok etishga undash orqali kashf
qilishlari mumkin. Ular o‘quvchilarni raqobatga
berilib ketmaslikka va musobaqalardan zavqlanishga
ishontirishlari kerak. Ushbu tanlovlarning maqsadi
bolalarlar o‘rtasida raqobat yoki raqobat tuyg‘usini
kuchaytirish emas, balki ularga o‘zlarining yashirin
qobiliyat va iste'dodlarini ochishga yordam beradigan
bo‘lishi kerak. O‘qituvchilar o‘quvchilarni ularda
ishtirok etishga va o‘z iste'dodlarini namoyish etishga
undaydigan ilmiy, san'at va hunarmandchilik kabi
ba'zi ko'rgazmalar va tanlovlarni tashkil qilishlari
maqsadga muvofiq.
4. Guruhda sayr uyushtirish va o‘quvchilarni
erkin fikrlashga undash. Bolalar odatda ochiq havoda
bo‘lganda o‘z-o‘zidan noyob fikrlar paydo bo‘ladi va
ba'zi bir to‘xtash vaqti bilan ularning taraqqiy etishi
ta'minlanadi. Ular hukm qilinishidan qo‘rqmaydilar,
shuning uchun o‘zlarini erkin ifoda etishadi. Bolaning
ohangdor qo‘shiqlarni hech qanday tormozni his
qilmasdan aytayotganini ko‘rish ajabmas. Bunday
sayohatlarda bolalar ochilib ketishadi va o‘zlarining
jiddiy tuslarini ortda qoldiradilar. O‘quvchilarning
yashirin iste'dodini kashf qilish uchun ularga chin
dildan kulish va o‘z fikrlarini erkin ifoda etish
imkonini berish kerak.
5. Sinfdan tashqari olimpiadalarni tashkil
qilish. O‘qituvchilar maktabdan tashqari turli
mezonlarni qamrab oluvchi fan olimpiadalari tashkil
qilish orqali o‘quvchilarda fanlar borasida ustunlikni
aniqlaydilar.
Yuqorida ko‘rib o‘tganlarimiz akademik
ko‘nikmalar hisoblanadi. O‘quvchilar iqtidorini
yuzaga chiqarishda akademik bo‘lmagan ko‘nikmalar
ham ahamiyatlidir. Nima uchun akademik bo‘lmagan
ko‘nikmalarni rivojlantirish kerak? Bolalarning har
tomonlama rivojlanishi uchun ular nima bilan
shug‘ullanishlarini
va
vaqtlarini
qanday
o‘tkazishlarini bilishlari kerak. Sog‘lom tana uchun
ovqatlanish va sog'lom aql uchun ijodkorlik! Ertaklar
o‘qish, qo‘shiq aytish va konkida uchish kabi aqlli
mashg'ulotlar ularni band qiladi, shuningdek,
akademik bo'lmagan o'rganishdan zavqlanadi va
ijodkorlik uchun joy yaratadi. Ba'zida ularga asoslarni
o‘rgatish qiyin bo'lishi mumkin, ammo chaqaloq
qadamlarini ham sabr-toqatlik bilan kutganimiz kabi
mukammallik retsepti uchun to'g'ri ingredientlar
bo'lishi kerak.
Akademik
bo‘lmagan
ko‘nikmalarni
rivojlantirishda o‘quvchilarning ota-onasi katta
ko‘mak berishlari zarur. Chunki, asosan, ota-onalar
ushbu jarayon uchun muhit yaratadilar. O‘qituvchi
ularga farzandining yashirin iqtidor va layoqatini
aniqlashda quyidagilarni anglatishi kerak: bolalar
qaysi faoliyatga moyilligiga e'tibor qaratish, ularning
qiziqishlarini qo‘llab-quvvatlaydigan darsdan tashqari
mashg‘ulotlar topish va shular borasida viktorina,
rebuslarni yechishga ruxsat berish, ularning ijodini
qo‘llash uchun mashg‘ulotlarda ishtirok etish.
Hozirda zamonaviy ta'limning bu o‘rinda o‘z
afzalliklari bor. Masalan, darsliklarda ishonchni
mustahkamlash, muloqotni kuchaytirish, fikrlash
qobiliyatini kengaytirish va ijtimoiy shaxs o‘rniga ega
bo‘lish
kabi
xususiyatlarni
shakllantiruvchi
tushunchalarning
mavjudligi
o‘quvchilarning
kreativligiga asos bo‘lmoqda.
Bolalarga o‘z ehtiyojlari talab qiluvchi
muhitni shakllantirish, ularni kuzatish va turli
jarayonlarga jalb qilish orqali o‘zlarining iqtidorlarini
namoyon qilishiga imkon yaratgan bo‘lamiz.
Xulosa o 'rnida shuni ta'kidlash joyizki,
bolalarning iqtidori erta kashf qilinsa, u o‘z yo‘lida
kamroq qiyinchilik bilan tezroq muvaffaqiyatga
erishadi. Iste'dodlarning barvaqt kashf qilinishi
insonning jamiyat uchun ezgu ishlar qilishga,
boshqalarga ilhom manbai bo‘lishga yordam beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Benbow, C. P. & Lubinski, D. (1997).
Intellectually Talented Children: How Can
We Best Meet Their Needs? In Colangelo, N.
& Davis, G. A. Handbook of Gifted
Education. Boston: Allyn and Bacon.
2.
Милорадова
Н.Г.
Психология
и
педагогика:Учебник — М. Гардарики,
2006, 335 ст.
3.
Leites Prodiges. Amazing children. 1990. 3.
