TADBIRKORLARNING INNOVATSION - INVESTITSION
FAOLLIGINI OSHIRISHNING DOLZARBLIGI
Rustamov Narzilla Istamovich
1
, Qilichov Sobir Savriyevich
2
, Mustafaqulov Yangiboy Bo'riqulovich
3
1
Toshkent amaliy fanlar universiteti “Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasi mudiri, dotsent
2
Toshkent amaliy fanlar universiteti “Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasi katta o'qituvchilari
3
Toshkent amaliy fanlar universiteti “Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasi katta o'qituvchilari
https://doi.org/10.5281/zenodo.10467843
Annotatsiya:
Ushbu maqolada kichik biznes sub'ektlarining innovatsioninvestitsion faolligini oshirishning nazariy masalalari
hamda ushbu jarayonda uchraydigan asosiy atamalarning mazmun-mohiyati, mamlakatimizda yaratilgan shart-sharoitlar, asosiy
muammolar va takliflar bayon qilingan.
Tayanch so'zlar:
Investitsiya, investor, investitsion faoliyat, erkin iqtisodiy zona, kichik biznes, texnoparklar, kichik sanoat
zonasi, innovatsiya faoliyati, innovatsion rivojlanish, innovatsiyalar transferi.
Bugungi
kunda
mamlakatimiz
milliy
iqtisodiyotini, ayniqsa ishlab chiqarishni, investitsiyalar
asosida
modernizatsiya
qilish
sharoitida
tadbirkorlarning
innovatsion-investitsion
faolligini
oshirish va moliyaviy qo'llab-quvvatlash mexanizmlari
samarasini oshirish ob'ektiv zaruratga aylandi. Xalqaro
miqyosda
tadbirkorlarni
innovatsion-investitsion
rivojlantirish
masalalarining
samarali
yechimiga
erishish bo'yicha uzluksiz ravishda ilmiy tadqiqotlar olib
borilmoqda va bunda xorijiy rivojlangan mamlakatlar
olimlari, ularning metodologik va nazariy jihatlariga
urg'u berilmoqda. O'tkazilgan tadqiqotlardan ma'lum
bo'lishicha,
tadbirkorlarni
innovatsion-investitsion
rivojlantirishning shakllangan milliy va xalqaro tizimlari
uzluksiz takomillashtirilmoqda. Lekin, mamlakatimiz
sharoitida
tadbirkorlarning
innovatsion-investitsion
faolligini oshirishning nazariy jihatlari va moliyaviy
qo'llab-quvvatlashning mexanizmlari alohida tadqiq
qilinmagan. Shuning uchun tadbirkorlarni innovatsion-
investitsion faolligini oshirishga qaratilgan masalalar
yechimiga erishish zarurati kun tartibida dolzarb bo'lib
turibdi.
Kundalik
hayotimizda
“investitsiya”,
“investor”, “investitsiya faoliyati”, “erkin iqtisodiy
zona”, “texnoparklar”, “kichik sanoat zonasi”
“innovatsiya faoliyati”, “innovatsion rivojlanish”,
“innovatsiyalar transferi”, “kichik biznes”, “start-ap
(start-up)”,
“bit coin”, “kriptovalyutalar” kabi
tushunchalar mazmunini ifodalash bo'yicha turli
yondashuv va ta'riflar mavjud bo'lib, ularning
bibliografik tahlili asosida quyidagi umumlashgan
xulosaga kelish mumkin: “investitsiya faoliyati”,
“innovatsion
faoliyat”,
“qimmatli
qog'ozlar”,
“intellektual
qimmatliklar”,
“start-aplar”ni
moliyalashtirish tushunchalari ko'p uchraydi.
Avvalo, investitsion faoliyatning eng muhim
elementi “investitsiya”ning mohiyati va mazmunini
aniqlab olaylik. “Investitsiya” so'zi ingliz tilidagi
“invetstments” so'zidan olingan bo'lib, “kapital
qo'yilma” degan ma'noni bildiradi. Investitsiya
(sarmoya) degani - daromad yoki foyda olish maqsadida
mablag'ni muayyan muddatga tadbirkorlik va boshqa
faoliyat turlari (ob'ektlari)ga yo'naltirishni tavsiflaydi.
Investitsiya
faoliyati
-
investitsiya
faoliyati
sub'ektlarining investitsiyalarni amalga oshirish bilan
bog'liq harakatlari majmuidir. U quyidagi shakllarda
amalga oshirilishi mumkin: yuridik shaxslar tuzish yoki
ularning ustav jamg'armalarida (kapitallarida) ulushli
ishtirok etish, shu jumladan, mol-mulkni yoki
aksiyalarni olish; qimmatli qog'ozlarni, shu jumladan,
O'zbekiston
Respublikasi
rezidentlari
tomonidan emissiya qilingan qarz majburiyatlarini olish;
konsessiyalarni, shu jumladan, tabiiy resurslarni
qidirish, ishlab chiqish, qazib olish yoki ulardan
foydalanishga bo'lgan konsessiyalarni olish; mulk
huquqini, shu jumladan, ular joylashgan yer uchastkalari
bilan birgalikda savdo va xizmat ko'rsatish sohalari
ob'ektlariga, turar joylarga mulk huquqini, shuningdek,
yerga hamda boshqa tabiiy resurslarga egalik qilish va
ulardan foydalanish (shu jumladan, ijara asosida
foydalanish) huquqini qonun hujjatlariga muvofiq olish;
qonun hujjatlariga zid bo'lmagan boshqa shakllarda. Har
qanday mol-mulk, shu jumladan, xalq xo'jaligining
barcha sohalaridagi asosiy fondlar va aylanma
mablag'lar,
qimmatli
qog'ozlar,
maqsadli
pul
qo'yilmalari, ilmiy-texnika mahsuloti, intellektual
qimmatliklar, boshqa mulkiy ob'ektlar hamda mulkiy
huquqlar investitsiya faoliyatining ob'ekti hisoblanishi
mumkin
Dunyo hamjamiyatining hozirgi taraqqiyot
bosqichida birorta ham mamlakat investitsiyalarsiz
ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishga
erisha
olmaydi.
Investitsiya
resurslarini
o'z
vaqtida
milliy
iqtisodiyotlariga jalb qilish imkoniyati bo'lmagan, pul
mablag'lari
tanqisligini
boshidan
kechirayotgan
davlatlar, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish bo'yicha dunyo
mamlakatlari darajasidan ancha orqada qolib ketishiga
olib keladi. Mazkur holatning yechimi, moliyaviy
mablag'lar ortiqcha bo'lgan rivojlangan mamlakatlardagi
kapital
resurslarni,
rivojlanayotgan
mamlakatlar
iqtisodiyotiga jalb qilish hisoblanadi. Xorijiy investorlar
uchun berilgan imtiyozlar va moliyaviy-iqtisodiy
rag'batlantirish tizimi, investitsiyaviy jozibadorlikning
muhim omili hisoblanadi. Bular esa to'g'ridan-to'g'ri
xorijiy investitsiyalarni ishlab chiqarish sohasida,
xususan, eksport salohiyati yuqori bo'lgan sanoat
tarmog'iga yo'naltirilishini ta'minlaydi. Shu bilan birga,
xorijiy investitsiyalarni milliy iqtisodiyotga jalb
qilishning muhim yo'nalishlaridan biri - maxsus
iqtisodiy zonalarni shakllantirish hisoblanadi.
Erkin iqtisodiy zona - yangi ishlab chiqarish
quvvatlarini barpo etish, yuqori texnologik ishlab
chiqarishni rivojlantirish, zamonaviy raqobatbardosh,
import o'rnini bosuvchi, eksportga yo'naltirilgan tayyor
sanoat mahsulotini ishlab chiqarishni o'zlashtirishga faol
jalb etish, shuningdek ishlab chiqarish, muhandislik-
kommunikatsiya, yo'l-transport, ijtimoiy infratuzilmani
va logistika xizmatlarini rivojlantirishni ta'minlash
maqsadlarida tashkil etiladigan hudud.
2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha
Harakatlar strategiyasida makroiqtisodiy barqarorlikni
mustahkamlash, iqtisodiyot tarmoqlari va hududlarga
xorijiy, avvalo, to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarni
faol jalb qilish, davlat mulki xususiylashtirilgan
ob'ektlar bazasida xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish
uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, viloyat, tuman va
shaharlarni kompleks ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirishga
doir ko'plab vazifalar belgilangan. Mamlakatimizda
erkin iqtisodiy zonalar, texnoparklar va kichik sanoat
zonalari faoliyati samaradorligini oshirish, yangilarini
tashkil etish borasida olib borilayotgan ishlar bunda
muhim ahamiyat kasb etmoqda. Davlatimiz rahbarining
2016 yil 26 oktyabrdagi "Erkin iqtisodiy zonalar
faoliyatini
faollashtirish
va
kengaytirishga
doir
qo'shimcha choratadbirlar to'g'risida"gi Farmoniga
muvofiq ushbu zonalar uchun yanada qulay shart-
sharoitlar yaratildi. Bugungi kunda mamlakatimizda 14
ta erkin iqtisodiy zona faoliyat yuritmoqda. "Navoiy",
"Angren", "Jizzax", "Urgut", "G'ijduvon", "Qo'qon" va
"Hazorasp" erkin iqtisodiy zonalarida umumiy qiymati
1
Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to'g'risida: O'zbekiston
Respublikasining Qonuni, 2019 yil 25 dekabr.O'RQ № 598-
son.
486 million dollarga teng 62 loyiha amalga oshirilgan, 4
ming 600 dan ortiq ish o'rni yaratilgan. Farmatsevtika
sohasiga ixtisoslashgan "Nukus-farm", "Zominfarm",
"Kosonsoy-farm", "Sirdaryo-farm", "Boysun-farm",
"Bo'stonliqfarm", "Parkent-farm" singari 7 ta yangi
erkin iqtisodiy zonani rivojlantirish bo'yicha izchil ishlar
olib borilmoqda
Milliy iqtisodiyotga investitsiyalar kiritish
hajmini oshirishda ichki investitsiyalarga alternativ
omil, bu faqat xorijiy investitsiyalar va kredit mablag'lari
hisoblanadi. Shunday ekan, bugungi kunda xorijiy
investitsiyalarni milliy iqtisodiyotga jalb qilish bilan
bog'liq mavjud barcha resurs va zahiralarni o'rganish va
qaytadan ko'rib chiqish, chet el kapitalini milliy
korxonalarga jalb qilish mexanizmini takomillashtirish
borasida ish olib borish muhimdir.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, yuqoridagi
masalalarning ijobiy hal etilishi, milliy iqtisodiyotga
yo'naltirilgan ichki va xorijiy investitsiyalar hajmining
ortishiga, barqaror iqtisodiy o'sishni ta'minlashga,
pirovardida mamlakatimiz taraqqiyotini yuksaltirish,
xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi.
Mamlakatimizda
ishbilarmonlik
muhitini
yanada
yaxshilash bo'yicha amalga oshirilayotgan kompleks
chora-tadbirlar kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
jadal rivojlantirish va barqaror iqtisodiy o'sish
sur'atlarini ta'minlash imkoniyatini bermoqda. Keyingi
yillarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka bo'lgan
e'tibor ortib bormoqda, jumladan, 2011 yil - “Kichik
biznes va xususiy tadbirkorlik” yili, 2018 yil - “Faol
tadbirkorlik, innovatsion g'oyalar va texnologiyalarni
qo'llab-quvvatlash” yili, 2019 yil “Faol investitsiyalar va
ijtimoiy rivojlanish” yili, 2020 yil “Ilm-ma'rifat va
raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish” yili deb, e'lon
qilinganligi ham shu sohaga bo'lgan e'tiborning,
aholining shu sohaga bo'lgan qiziqishini ortishiga sabab
bo'ldi.
Kichik biznes va tadbirkorlik sub'ektlari
faoliyatiga investitsiyalarni jalb qilish orqali ishlab
chiqarishda innovatsion faoliyat rag'batlantiriladi,
chunki hozirgi kunda raqobat muhiti ishlab chikqarishda
doimiy yangiliklarni talab qilmoqda. Bu esa o'z
navbatida kichik biznesni uzluksiz rivojlanib borishiga
juda katta ta'sir ko'rsatadi. Natijada ta'lim va ishlab
chiqarish o'rtasida o'zaro innovatsion transfer aloqalari
rivojlanadi,
shuningdek
innovatsion
madaniyat
kengaytirilishi orqali ishlab chiqarishda yangi maxsulot
turlari yaratiladi va aholining ish bilan bandligi,
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, bozorlarning tovar va
xizmatlar bilan mo'l-ko'l ta'minlanish darajasi yanada
ortadi.
Dunyo tajribasining dalolat berishicha, kichik
biznes va xususiy tadbirkorlik sub'ektlari yirik
korxonalarga nisbatan bozor talabiga qisqa muddat
2
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev erkin
iqtisodiy zonalar va kichik sanoat zonalarini rivojlantirish
bo'yicha amalga oshirilayotgan ishlar samaradorligi tahliliga
bag'ishlangan yig'ilishi. 2017 yil 9 oktyabr.
ichida
moslasha
oladi.
Yangi
texnika
va
texnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy etish, yangi
ishlab chiqarish quvvatlarini barpo etish, undan samarali
foydalanish kichik korxonalarda boshqalariga nisbatan
tez ro'yobga chiqadi. Ko'p hollarda yirik korxonalarda
qo'llaniladigan yangi texnika va texnologiyalar kichik
korxonalarda qo'llanilganda ko'proq samara beradi.
Kichik
korxonalar
boshqa
korxonalarga
nisbatan jamiyat uchun ko'proq yangi tovarlarni yetkazib
beradi, hamda iste'molchilarning talablarini o'rganib
faoliyatini shu talablarga tezda moslashtiradi. Kichik
biznes sohasini rivojlantirishdagi muhim omil - ushbu
sohani
moliyalashtirish
muammosidir.
Mazkur
muammoni ijobiy hal etish orqali kichik biznes
sub'ektlarining
mamlakat
iqtisodiyotini
barqaror
rivojlantirishdagi o'rni ortib borishida investitsion
faoliyat muhim ahamiyat kasb etadi. Kichik biznesning
taraqqiy etish sur'atlari keyingi yillarda barqaror
bo'lishiga
qaramasdan,
ushbu
kichik
biznes
korxonalarining ko'lami unchalik katta emas. Aksariyat
hollarda ushbu kichik biznes korxonalari bozorda
muayyan mavqeni egallagan bo'lsalarda, ishlab
chiqarishni kengaytirishda moliyaviy resurslarning
yetishmasligi muammosi ko'ndalang bo'lmoqda.
Ushbu muammo bir tomondan mamlakatda
moliyaviy resurslarning umumiy taqchilligi hamda
kichik
biznes
saxasida
faoliyat
ko'rsatayotgan
tadbirkorlarning aksariyat hollarda moliya bozorida
ishtirok etish ish ko'nikmalariga ega emasliklari va
mamlakatimizda moliya bozorining yetarli darajada
rivojlanmaganligi
va
takomillashmaganligi
bilan
bog'liqdir.
O'zbekistonda tadbirkorlarning investitsion
faolligini oshirishning nazariy asoslari va ularni
faollashtirish mexanizmi hali to'liq o'rganilmaganligi,
mos ravishda mamlakatimiz sharoitida biznes va
iqtisodiy rivojlanishning o'zaro bog'liqligini o'rganish
masalalari yechimi yetarli emasligi bilan belgilanadi.
Bunda aytish mumkinki, investitsiyalar asosida
modernizatsiya qilish sharoitida kichik biznes sub'ektlari
investitsion faolligini oshirish masalalari alohida ilmiy-
tadqiqot ob'ekti sifatida o'rganilmagan.
Mamlakatimizda tadbirkorlarni investitsion
faolligini oshirishda mavjud imkoniyatlardan kelib
chiqqan holda innovatsion faoliyat sub'ektlarini qo'llab-
quvvatlash, ularning innovatsion ishlanmalari transferi
va ularning moliyalashtirilishini rag'batlantirish bo'yicha
kompleks chora-tadbirlar ishlab chiqish zarur.
E'tiborni rivojlangan mamlakatlar investorlari
va mahalliy investorlar tomonidan ichki innovatsiyalar,
“start-up”lar
va
ularning
moliyalashtirilishini
rag'batlantiruvchi mexanizmni yaratishga qaratish zarur.
Ushbu mexanizmda davlat-xususiy sherikchiligini
3
Abduraupov R.R., To'ychiev A.G'. Monografiya. Kichik
biznesga
innovatsiyalar
transferini
moliyalashtirish.
-
Toshkent: Fan. 2020.
4
Потенциал роста малого бизнеса в Узбекистане: барьеры
и возможности./Докладная записка ПРООН под ред.Ю.Б.
nazarda tutish maqsadga muvofiq. Kichik biznes
sub'ektlari ichki yoki tashqi innovatsiyalarni jalb etishi
mumkin. Bunda chora-tadbirlarni amalga oshirish hayot
siklining
birinchi
bosqichidagi
startaplarni
qo'llabquvvatlash
va
moliyalashtirish
tizimini
rivojlantirishga yo'naltirilishi kerak. Ushbu bosqichda
startaplar
rivojlangan
mamlakatlar
investorlariga
ularning bozoriga kirishga yordam beradigan tarzda
ishga tushirish, rivojlangan xorijiy mamlakatlar bilan
aloqalar o'rnatish va rivojlantirish zarur
Kichik biznes va tadbirkorlik sub'ektlarini
innovatsion
rivojlanishiga
ta'sir
ko'rsatuvchi
muammolarga qator ishlar bag'ishlangan bo'lib UNDP
analitik bildirishnomasi amaliy ahamiyatga molik
hisoblanadi
. Lekin hozirda mamlakatimiz va uning
xududlari
iqtisodiyotini
davlatning
zamonaviy
progressiv makroiqtisodiy siyosati kontekstida qurilish,
qishloq xo'jaligi, xizmat ko'rsatish, sanoat tarmoqlari va
ularga hamohang kichik biznesning modernizatsiyasi va
innovatsion rivojlanishini rag'batli qo'llab-quvvatlash,
ishlab chiqarilgan mahsulotlarga ichki va tashqi talabni
rag'batlantirish masalalarini yechishda kichik biznes
sub'ektlarining
innovatsioninvestitsion
faolligini
oshirish, umuman milliy iqtisodiyotni, ayniqsa xududiy
ishlab
chiqarishni,
investitsiyalar
asosida
modernizatsiya qilish sharoitida kichik biznesni
investitsion faolligini oshirish mexanizmi samarasini
oshirish masalalari alohida ilmiy-tadqiqot ob'ekti
sifatida o'rganilmagan. Bunda mamlakat iqtisodiyotini
innovatsion
omil
belgilaydigan
model
asosida
rivojlantirish omillarini to'g'ri tanlash nafaqat nazariy,
balki juda muhim amaliy ahamiyatga ham egadir.
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkin-ki,
bugungi
kunda
mamlakatimizda
tadbirkorlarning
innovatsion - investitsion faolligini oshirish muhim
masalalardan biriga aylanib bormoqda. Bunga sabab,
iqtisodiy
barqarorlikni
jadal
sur’atlar
bilan
rivojlantirishdir. Buning uchun esa bizga barcha sharoit
va imkoniyatlar yetarli, vazifamiz esa mavjud imkoniyat
va sharoitlardan to’g’ri, samarali foydalanishdir..
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO'YXATI
1. Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to'g'risida:
O'zbekiston Respublikasining Qonuni, 2019 yil 25
dekabr.O'RQ № 598-son.
2. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoev erkin iqtisodiy zonalar va kichik sanoat
zonalarini rivojlantirish bo'yicha amalga oshirilayotgan
ishlar samaradorligi tahliliga bag'ishlangan yig'ilishi.
2017 yil 9 oktyabr.
Юсупова, Ташкент, №2(13), 2009 (www.undp.uz). Изоҳ:
БМТРЛ – Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг
ривожланиш лойиҳаси (русча - ПРООН, инглизча - UNDP)
3. Abduraupov R.R., To'ychiev A.G'. Monografiya.
Kichik
biznesga
innovatsiyalar
transferini
moliyalashtirish. - Toshkent: Fan. 2020.
4. Потенциал роста малого бизнеса в Узбекистане:
барьеры и возможности./Докладная записка ПРООН
под ред.Ю.Б. Юсупова, Ташкент, №2(13), 2009
(www.undp.uz). Изоҳ: БМТРЛ – Бирлашган
Миллатлар Ташкилотининг ривожланиш лойиҳаси
(русча - ПРООН, инглизча - UNDP)
