RAQAMLI ENERGETIKANI RIVOJLANTIRISH VA
RАQOBАTBАRDOSH BOZOR MEXАNIZMLARIGA OʼTISH
Qilichov Sobir Savriyevich.
Toshkent Amaliy fanlar universteti, Katta o’qituvchisi. Toshkent shahri, Chilonzor tumani, Gavhar ko‘chasi, 1-uy.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10470977
Kalit so’zlar:
raqamlashtirish, ERP (Enterprise Resource Planning) dasturi,
SCADA (Supervisory Control And Data
Acquisition) dasturini joriy qilish,
bozor kon’yunkturasi,
raqamli transformatsiya,
raqobatbardosh, talab va taklif
Annotatsiya
: Ushbu maqolada, ulkan energetika infratuzilmasini ishchan holatda saqlab turish, elektr energiyasi ishlab chiqarish
hajmlarini oshirish va samarali taqsimlashda, bosqichma-bosqich elektr energiyasining raqobatbardosh ulgurji
va chakana bozorlarini яратишни ta’minlash. Elektr energiyasi bozorida raqobatni qo’llab-quvvatlash,
bozorning jozibadorligini hamda talab va taklif mutanosibligini ta’minlash. Taqsimlash tarmog
’
ini raqamli
transformatsiya qilish va barqarorligini oshirish masalalari yoritilgan.
KIRISH
Bugungi
kunda
energetika
sanoati
korxonalarining barqaror rivojlanishi zamonaviy
raqamli iqtisodiyotning samarali tashkil etish asosi
boʼlib kelmoqda. Аholining turmush darajasi,
iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari faoliyati va
mamlakatning jahondagi oʼrni koʼp jihatdan
energetika sohasidagi korxonalarning samarali
faoliyat yuritishiga bogʼliq boʼlmoqda. Energetika
sohasi
istalgan
mamlakat
taraqqiyotining
tagzaminidir. Iqtisodiyotni rivojlantirish, aholining
qulay hayot kechirishi, taʼlim, tibbiy xizmat, ijtimoiy
taʼminot, kommunal xo’jalikning moʻtadil faoliyati
uchun imkoniyatlar aynan shu sohada yaratiladi.
Ammo bugun sohani bozor iqtisodiyoti yo’liga
o’tkazmay turib, ulkan energetika infratuzilmasini
ishchan holatda saqlab turish, boz ustiga, elektr
energiyasi ishlab chiqarish hajmlarini oshirish
mushkul. Faqatgina elektr stansiyalar, elektr
tarmoqlari va energetika infratuzilmasining o’zga
muqobillarini qurish va ishlatish borasida eng
zamonaviy
yutuqlarni
qo’llabgina
qo’yilgan
maqsadlarga erishish mumkin.
Bozor
qonunlari
asosida
energetikani
rivojlantirish raqobat uchun shart-sharoit yaratadi, bu
esa nafaqat vositalar, balki zamonaviy tajriba va
texnologiyalar sohibi bo’lmish eng malakali
muhandislarni loyihalarni amalga oshirishga jalb
etishga imkon beradi. Shu asnoda yana o’n yillarcha
dolzarb
ahamiyat
kasb
etuvchi
uskuna
va
uslubiyatlarni O’zbekiston energetikasiga olib kirish
mumkin.
METODOLOGIYA
Umuman
jahon
iqtisodiyotiga
ham,
mamlakatimiz iqtisodiyotiga ham, shu jumladan
uning eng muhim tarmogʼi – elektr energetikasiga
taʼsir koʼrsatayogan iqtisodiy oʼzgarishlar va
siljishlar sharoitida koʼplab energetika sanoati
korxonalari moliyaviy-iqtisodiy faoliyatini yuqori
raqobat muhitida olib bormoqdalar, tashqi va ichki
omillarga nisbatan tobora zaiflashib borishlarini ham
kuzatish mumkin. Bu ularning barqaror holati va
rivojlanishiga bevosita taʼsir qilmay qolmaydi. Shu
sababli, energetika sanoati korxonalarining barqaror
rivojlanishiga salbiy taʼsir koʼrsatadigan omillarning
taʼsirini bartaraf etish yoki minimallashtirishga
qaratilgan mexanizmni ishlab chiqish dolzarb vazifa
hisoblanadi.
Mamlakatdagi yoqilgʼi-energetika majmuasi
tarkibida alohida oʼrin tutadigan elektr energetikasi
hozirgi paytda qayta rivojlanish jarayonini boshdan
kechirmoqda, buning asosiy sabablaridan biri
sanoatning bir qismi boʼlgan sanoat korxonalarining
tashqi va ichki muhitidagi oʼzgarishlarni tezkor
baholash jarayonining yetishmasligidir. Xususan,
ushbu oʼzgarishlar elektr energetikasi korxonalari
tomonidan taqdim etiladigan elektr energiyasini
ishlab chiqarishga, uzatishga va isteʼmolchilar
talabini oʼsishi bilan bogʼliq.
Yillar davomida energetika tizimidagi issiqlik
va gidroelektr stansiyalari asosan bitta joydan, ya'ni
Milliy dispetcherlik markazidan telefon aloqasi orqali
— mutaxassislarning o’zaro muloqoti yordamida
boshqarib kelinar edi. Endilikda energetika tizimida
zamonaviy, yuqori samardorlikka ega bo’lgan bug’-
gaz qurilmali uskunalar hamda shamol va quyosh
energiyasidan foydalanuvchi yirik quvvatli qayta
tiklanuvchi elektr energiyasi ishlab chiqaruvchi
stansiyalarini
operativ
boshqarish
jarayonini
amaliyotga
tadbiq
etish
bosqichma-bosqich
takomillashtirib borilmoqda.
Shu o’rinda bir narsani alohida ta'kidlash
lozimki, SCADA/EMS tizimining tadbiq etilishi
Milliy dispetcherlik markazi operatorining ish
faoliyatini birmuncha yengillashtirish bilan birga
samaradorlik
ko’rsatkichini
keskin
oshiradi.
Shuningdek, zamonaviy texnologiya axborot uzatish
sifatini oshiradi va yuqorida sanab o’tilgan stansiyalar,
energetika tizimiga kiritilishi mo’ljallangan raqamli
podstansiyalarni masofadan turib elektron dastur
orqali boshqarish imkonini beradi.
TARMOQNING
RAQAMLASH-
TIRISH JARAYONI TARIXI
O’zbekiston Respublikasining energetika
sohasida, xususan elektr energetika tarmog’ida
raqamlashtirish 1992-yilda birinchi
mikroprotsessorga asoslangan RHA qurilmalari
o’rnatilishi bilan boshlangan edi.
Elektr energetika tarmog’iga raqamli ish
dasturiga
ega
elektr
uskunalari
kirib
kelish
bosqichining xronologiyasi quyidagicha:
❖
1992-yili 500/220/10
kVli
«Toshkent»
podstansiyasiga
«EKRA»
rusumli
favqulodda
vaziyatlarni qayd etuvchi registratorlarga «FPM-1M»
tipidagi ShJAQ — shikastlangan joyni aniqlovchi
qurilmalar o’rnatilgan;
❖
1995-yili 220/110/6 kVli «Sho’rtan» va
220/110/6 kVli «Ko’kdumaloq» podstansiyalarida
elektron dasturlarning dastlabki ko’rinishlariga ega
«Bresler» rusumli avariyaviy hodisalarni qayd etib
borish moslamalari ishga tushirildi;
❖
2003-yili «PVZU-ye» va «UPASK AKA-16
«Kedr» rusumli mikroprotsessorli elektron signallarni
qabul qilish va uzatish xususiyatiga ega moslamalar
bosqichma-bosqich
o
’
rnatilishi
boshlandi.
Shuningdek, «Retom-21» va «Retom-VCh» rusumli
sinov moslamalari xarid qilinib, amaliyotda qo’llanila
boshladi. Misol uchun, o’sha yilda 500/220/10 kV
kuchlanishli «Qorako’l» podstansiyasida «Neva»
tipidagi mikroprotsessorli favqulodda hodisalarni
qayd etuvchi qurilmalar o’rnatilgan edi;
❖
2009–2012-yillarda esa
500 kVli havo
liniyalari
va
500
kV
kuchlanishli
avtotransformatorlarga
avariya
va
nonormal
holatlardan himoya qiladigan «EKRA» tipidagi
mikroprotsessorli himoya shkaflari hamda «Neva» va
«Bresler» tipidagi favqulodda hodisalarni qayd etish
moslamalari
500/220/10
kVli
«O’zbekiston»,
500/220/10 kVli «Lochin», 500/220/10 kVli
«Qorako’l» va 500/220/10 kV «Sug’diyona»
podstansiyalarida keng foydalaniladigan bo’ldi. Shu
bilan birga, 110–220 kVli havo liniyalarida «ITS
Bresler» rusumli mikroprotsessorlar asosida himoya
terminallari 220/110/10 kVli «Ishtixon», 220/110 kV
«Samarqand» va 220/110/35 kVli «Kattaqo’rg’on»
podstansiyalarida samarali ishga tushirildi;
❖
2020-yilda «O’zbekiston
MET»
AJ
tomonidan O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
2018-yil
29-martdagi
hamda
O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 28-
iyundagi tegishli qarorlariga asosida «Toshkent
metallurgiya zavodining tashqi ob'ektlarini qurishda
elektr energiyasi bilan ta'minlash» loyihasi
muvaffaqiyatli yakunlanib, 220 kV li yangi yuqori
kuchlanishli «Sirg’ali» podstansiyasi foydalanishga
topshirildi. Mazkur podstansiyani biz shartli ravishda
“yarim raqamlashtirilgan podstansiya” deb atashimiz
mumkin.
❖
2023-yilda O’zbekiston
Respublikasida
birinchi yuqori kuchlanishli raqamli podstansiya
Jizzax viloyatida foydalanishga topshiriladi. 220 kV
kuchlanishli
“Zafarobod”
podstansiyasi
ish
faoliyatining texnologik jarayonlarni boshqarish
to
’
liq yuqori darajada avtomatlashtirilgan bo
’
ladi.
Hozirgi vaqtda energetika inshootlarini qurish
va modernizatsiya qilish bo’yicha loyihalar tarkibiga
mikroprotsessorlar asosida himoya terminallari,
avariyaviy himoya tizimi, shu bilan birga, raqamli
axborot
almanishuviga
asoslangan
favqulodda
vaziyatlarni qayd etish moslamalari kiradi. Misol
uchun, ayni paytda «O’zbekiston MET» AJ «Retom-
21», «Retom-VCh», «Retom-61» va «Omicron-SMS-
356» rusumli mikroprotsessorli qurilmalarni xarid
qilinib, rele himoyasi va avtomatika tizimida samarali
foydalanmoqda.
Bu, avvalo, xavfsizlik choralari, sovngra
foydali ish unumdorligi va bugungi kun — zamon
talabi! Shuning uchun ham bugungi kunda Energetika
vazirligi tasarrufidagi Yoqilg’i-energetika kompleksi
korxonalari faoliyati ham to’liq raqamlashtirilish
bosqichida. Misol uchun, 2021-yilda mamlakatimiz
yoqilg’i-energetika
kompleksini
raqamli
transformatsiya qilish loyihasi muhokamasi yuzasidan
O’zbekiston Energetika vazirligi va Rossiyaning “IKS
Xolding” kompaniyasi rahbariyati o’rtasida uchrashuv
o’tkazilib, raqamlashtirish dasturlanini joriy etish
bo’yicha hamkorlik yo‘lga qo‘yildi.
Shu o’rinda bir narsani alohida ta'kidlash
lozimki, «O’zbekiston MET» AJ mutaxassis
xodimlari o’z malakalarini oshirgan holda elektr
ta'minotida muhim ahamiyat kasb etadigan rele
himoyasi
va
avtomatika
tizimini
raqamli
texnologiyalarning sovnggi avlodi bilan boyitib borish
ustida bir qancha yutuqlarga erishgan.
O’zbekiston
Respublikasi
Prezidentining 2020-yil
28-apreldagi
4699-sonli
qaroriga
asosan
«O’zbekiston
MET»
AJda
raqamlashtirish bo’yicha bir nechta loyihalar amalga
oshirilmoqda. Aniqrog’i, Aksiyadorlik jamiyatining
moliyaviy-iqtisodiy faoliyat tizimi samaradorligini
oshirish, korporativ boshqaruvni optimallashtirish
maqsadida
ishlab
chiqarish
va
boshqarish
jarayonlarini
avtomatlashtirish
tizimi
—
ERP
(Enterprise Resource Planning) dasturi,
shu bilan
birga, dispetcherlik boshqaruvi va ma'lumotlarni
yig’ish
dasturiy-apparat
kompleksi
—
SCADA
(Supervisory Control And Data Acquisition)
dasturini joriy qilish
ustida bosqichli ish jarayonlari
olib borilmoqda.
Osiyo taraqqiyot banki (OTB) O
’
zbekistonga
energiya samaradorligi va elektr energiyasi xizmatlari
ishonchliligini oshirish uchun energiya taqsimlash
tizimini modernizatsiya qilish va raqamlashtirishga
yordam beruvchi 200 million dollar miqdoridagi
qarzni ma’qulladi.
“Taqsimlash
tarmog
’
ini
raqamli
transformatsiya qilish va barqarorligini oshirish”
loyihasi doirasida respublika hududlaridagi 26
ta taqsimlovchi
podstansiyalar
raqamli
podstansiyalarga, jumladan, dispetcher nazorati
va ma’lumotlarni
yig
’
ish
(SCADA)
tizimiga
modernizatsiya qilinadi. Raqamli himoya relesi va
iqlimga chidamli loyiha podstansiyalarning tabiiy
ofatlar va ekstremal ob-havo hodisalari paytida ishlash
ishonchliligi va chidamliligini oshiradi, shuningdek,
mintaqaviy elektr ta’minotidagi uzilishlarning oldini
oladi.
O
’
zbekistonning taqsimlash tizimi 7,6 million
maishiy va sanoat iste’molchilariga xizmat ko
’
rsatadi.
Xonadonlarni 100 foiz elektrlashtirishga erishilganiga
qaramay, mamlakat asosan 1960-yillarda qurilgan
eskirayotgan
va
haddan
tashqari
yuklangan
infratuzilma tufayli ishonchsiz elektr ta’minotidan
aziyat chekmoqda. Elektr ta’minotidagi uzilishlar
hozir ham davom etmoqda va ular ayniqsa qishda, past
haroratlarda isitish uchun elektr energiyasiga bo
’
lgan
ehtiyoj yuqori bo
’
lgan vaqtda yuqori darajada bo
’
ladi,
bu esa o
’
z navbatida maktab va poliklinikalar kabi
muhim ijtimoiy xizmatlarining faoliyat yuritishi
murakkablashtirishiga olib kelmoqda.
MUHOKAMA
O
’
zbekistonda energetika bozorini tartibga
soluvchi
organ —
Vazirlar
Mahkamasiga
bo
’
ysunadigan Energetika bozorini rivojlantirish
va tartibga solish
agentligi tashkil etilmoqda.
Bu prezidentning 2023 yil 28-sentabrdagi “Energetika
sohasini isloh qilishning navbatdagi bosqichini amalga
oshirish chora-tadbirlari to
’
g
’
risida”gi qarorida ko
’
zda
tutilgan.
Agentlikning asosiy vazifalari quyidagilardan
iborat:
1.
Bosqichma-bosqich elektr energiyasining
raqobatbardosh
ulgurji
va chakana
bozorlarini яратишни ta’minlash;
2.
Elektr
energiyasi
bozorida
raqobatni
qo’llab-quvvatlash,
bozorning
jozibadorligini
hamda
talab
va taklif
mutanosibligini ta’minlash;
3.
Elektr energiyasining ulgurji va chakana
savdo
bozorlari
faoliyatining
barcha
ishtirokchilari uchun teng huquqliligini
hamda
raqobatbardoshligini
ta’minlovchi qonun
hujjatlariga
rioya
etilishi ustidan davlat nazoratini amalga
oshirish;
4.
Elektr energiyasining ulgurji va chakana
savdo
bozorlarida qatnashchilarning
raqobat asosidagi faoliyatini litsenziyalash,
shuningdek ularning litsenziya shartlariga
rioya etishini nazorat qilish;
5.
2026-yildan elektr energiyasini yetkazib
berish va taqsimlash tariflari va to’lovlarini
tasdiqlash;
6.
Elektr energiyasini uzatish va taqsimlashda
magistral
va taqsimlovchi
elektr
tarmoqlarida elektr energiyasining yo’l
qo’yiladigan texnologik
yo’qotishlari
me’yorlarini tasdiqlash;
7.
Bozor
kon’yunkturasi
va energiya
resurslariga bo’lgan ehtiyojdan kelib
chiqqan holda, ishlab chiqarish hajmlarini
ko’paytirishni
rejalashtirish va infratuzilmani yaratishga
qaratilgan uzoq muddatli investitsiya
siyosatini shakllantirish hamda amalga
oshirishda ishtirok etish;
8.
Energetika sohasida qurilish-ta’mirlash
ishlarini
amalga
oshirishda mahalliy
tovarlar va xizmatlarni xarid qilishni
rag
’
batlantirish mexanizmlarini
ishlab
chiqish.
Agentlik tomonidan o
’
z vakolatlari doirasida
qabul
qilingan
qarorlar
vazirliklar,
idoralar,
hokimliklar
va boshqa
tashkilotlar,
shuningdek
mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi
majburiydir.
Agentlik faoliyati to
’
g’risidagi nizomni 2024-
yil 1-yanvargacha ishlab chiqish rejalashtirilgan.
Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Idoralararo
tarif komissiyasiga agentlik bilan birgalikda 2024-yil
1-fevralga qadar xalqaro moliya institutlarining texnik
ko
’
magida xalqaro ekspertlarni jalb qilgan holda
elektr energiyasi tariflarini belgilashning yangi
metodologiyasini ishlab chiqish va hukumatga
tasdiqlash uchun kiritish topshirildi.
Prezident
qarori
bilan 2023−2030-yillarga
mo
’
ljallangan elektr energiyasi ulgurji va chakana
bozorlari mexanizmlariga bosqichma-bosqich o
’
tish
konsepsiyasi ham tasdiqlandi.
Ulgurji bozor
O’zbekiston 2025-yilga borib uch bosqichda
raqobatbardosh
elektr
energiyasi
bozoriga
o’tishi rejalashtirilgan edi.
Birinchi bosqichda
elektr
energetikasi korxonalarini liberallashtirish va elektr
energiyasini sotishni xohlovchi xususiy korxonalar
uchun litsenziyalar olish nazarda tutildi. Bunday bozor
yondashuvi mahsulot sifatini yaxshilaydi va narxlarni
pasaytiradi, deb taxmin qilingan edi.
Ikkinchi
bosqichda
elektr
energiyasini
taqsimlash
tizimi
operatori
yaratilishi,
iste’molchilarga elektr energiyasini sotish funksiyalari
bosqichma-bosqich
yetkazib
beruvchilarga
o
’
tkazilishi
kutilgan
edi.
Ushbu
yetkazib
beruvchilarga litsenziya asosida iste’molchilarga
elektr energiyasini sotish huquqi berilishi mumkin.
Uchinchi bosqich
— “Bir kunlik (soatlik)
savdo”. Soatlik elektr energiyasini ishlab chiqarish
va iste’mol qilishning ortiqcha yoki taqchil hajmlari
savdo maydonchasida onlayn tarzda sotiladi.
Yangi konsepsiyaga ko’ra, raqobatbardosh
elektr energiyasi bozorining ulgurji va chakana
savdosiga o
’
tish uchun to
’
rt bosqich kerak bo
’
lib,
prezident bozorga kirmoqchi bo
’
lgan har qanday
tadbirkorlik subyektiga litsenziya berilishi, o
’
zining
ishlab chiqarishini boshlashi mumkin bo
’
lgan
tushunarli tartiblar belgilanishini kovzda tutgan bozor
qoidalarini tasdiqlashga ruxsat bergan.
2023-yildan xususiy kompaniyalar uchun
elektr
energiyasini
sotish
bozorini
ochish
rejalashtirilgan edi. 14 ta tuman va shaharda ular
yuridik shaxslarga elektr energiyasini sotish huquqini
olishlari kerak edi. Shuningdek, energiya bozorini
boshqarishning yangi tizimiga o
’
tish, energiyani
ulgurji xarid qilish va sotish kompaniyasi hamda
sohani
tartibga
solish
agentligini
tashkil
etish rejalashtirilgandi. Biroq bu rejalar hali amalga
oshirilgani yovq.
XULOSA
Shunday qilib, raqamlar va dalillarga tayanib
aytish mumkinki, so’nggi bir necha yilda O‘zbekiston
energetikasini eng yaxshi xalqaro tajriba asosida
rivojlantirish, energetika sohasi bozor munosabatlari
sharoitida ishlashga o‘tishini taʼminlash borasida
muhim ilgarilash ro‘y berdi. Bularning bari o
’
sib
borayotgan isteʼmol talablariga javob berib, hozirgi va
keyingi davrda mamlakat energiya xavfsizligini
taʼminlash uchun imkon yaratishi shubhasiz.
Energetika
sohasidagi
davlat
munosabatlarining keskin kamayishi bilan bozor
munosabatlariga
oʼtish
elektr
energetikasini
boshqarish tizimini takomillashtirishga xizmat qiladi.
Natijada
mamlakatning
energetika
xavfsizligi,
respublika energetika taʼminoti ishonchliligi va
barqarorligi taʼminlanadi. Аsosiysi – aholining
turmush sifati yaxshilanadi.
FOYDLANILGAN ADABIYOTLAR
RO'YXATI
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
24.05.2023
yildagi
“YOQILG‘I-
ENERGETIKA
SOHASIDA
DAVLAT
NAZORATI
MEXANIZMLARINI
TAKOMILLASHTIRISH VA “RAQAMLI
ENERGONAZORAT” TIZIMINI JORIY
ETISH TO‘G‘RISIDA”
PF-77-son Farmoni.
2.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining
2022 yil 2 dekabrdagi “2030 yilgacha
o'zbekiston
respublikasining
«yashil»
iqtisodiyotga o'tishiga qaratilgan islohotlar
samaradorligini oshirish bo'yicha chora-
tadbirlar to'g'risida” PQ-436-son qarori.
3.
A review of renewable energy sources,
sustainability issues and -ScienceDirect, Aug
14, 2020
4.
Data Centers and Data Transmission
Networks Analysis -IEA, June 16, 2021
5.
THE FUTURE IS NOW -Development
Report 2019 -United Nations, New York,
2019
6.
Global Energy Transformation: A Roadmap
to 2050 -IRENA, Apr 4, 2018
7.
https://yuz.uz/news/jahon-energetika-
haftaligida-ozbekiston-islohotlari-taqdim-
etildi
