ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
313
DEKORATIV GÚLALSHILIQ TARIYХINIŃ RAWAJLANIWI
Aynazar Uzakbaev
Ámeliy kórkem óner qániygeligi 1-kurs student.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10962798
Anotatsiya. Bul maqalada dekorativ gúlalshılıq tarıyхınıń rawajlanıwı, shiǵis xalqiniń eń
áyyemgi ónerleri hám ol boyınsha jumıs alıp barǵan ustalardıń jumısları haqqında sóz etilgen.
Gilt sóz: Gúlalshiliq, dekorativ, óner, tabaq, gúze, tandir, buyimlar.
THE DEVELOPMENT OF THE HISTORY OF DECORATIVE CERAMICS
Abstract. This article describes the history of decorative ceramics, the most famous crafts
of the people of the East, and the work of craftsmen who worked on it.
Key words: pottery, decorative, art, pot, bowl, oven, products
РАЗВИТИЕ ИСТОРИИ ДЕКОРАТИВНОЙ КЕРАМИКИ.
Аннотация. В данной статье описывается история декоративной керамики,
наиболее известные ремесла народов Востока, а также творчество мастеров,
работавших над ней.
Ключевые слова: гончарное дело, декоративное, художественное, горшок, чаша,
печь, изделия.
Gúlalshiliq-qara ilaydan tan qalarliq gozzallıq jaratqan shiǵis xalqiniń eń áyyemgi
ónerleriniń biri bolip esaplanadi.Bul qara ilay keń peyillik, hadalliq, jaqsiliq timsali. Topiraq
adamlardin bárshe iqtiyajlarin ózine alǵan tinishliq, nesiybe,gózalliqtiń eń joqari
kórinisi.Gúlalshiliq penen dúnyaniń bárshe xalqlari shuǵillanadi. Olar ózine tán qásiyetleri menen
bir-birinen pariqlanadi. Ózbek gúlalshiliǵI bolsa uzaq tariyxi, ájayip dástúrleri, formasi, mazmuni,
jumis islew barisi hám ózine tán usillarina iye. Sapal buyimlari ápiwayi bolsada oniń kórinisi
qismlariniń aniqliǵi uyǵinlasiwiniń saqlaniwi, naǵislariniń óz ara jaylasiwi, forma hám
mazmuniniń birligi ózbek gúlaların dúnyaǵa tanitip barmaqta. Gúlalshiliq óneri ilaydan kese,
tabaq, gúze, lágen, hum, tandir, buyimlar, oyinshiqlar, qurilis materiallari hám basqada zatlar
tayarlaytuǵin taraw bolip, ol óziniń uzaq tariyxina iye.
Arnawlı topiraqti qatti qizdirǵanda tas tarizli bolip pisiwin, onnan hár turli buyimlar
tayyarlaniwin adamlar juda ayyemnen neolit dawirinen baslap bilgen. Olar ilaydan birinshi idis-
tabaqlar soǵip, otta qizdirip pisirgen.Topiraq jáhande hámme jerde bar bolǵanliǵi sebepli
kúlalshiliq keń tarqalǵan bolip, dáslep bul óner menen háyeller shuǵillanǵan.Gúlalshiliq óneri
b.e.sh 3 mıń jilliqtiń baslarinda oylap tabilǵannan keyin gúlalshiliq penen erkekler shuǵillana
baslaǵan. Neolit dáwirinde idislardin ushin ushqir etip soǵip jerde sanship qoyatuǵin bolǵan.
Enolit dáwirinde bolsa shiǵis mámleketlerinde hám áyyemgi Greciyada gúlalshiliq
buyimlari rawajlanǵan hám arxitekturada sapaldan ken paydalanilǵan. VIII-XII ásirlerde ol Orta
aziyada keń rawajlanǵan. Buni Afrqasiyobta hám orta aziyaniń basqa jerlerinde tabilǵan buyimlar
isbatlap beredi. Sol dáwirlerde orta aziya mádeniyati da rawajlandi. Jańa kóteriliw dáwiri boldi.
Kóp ǵana alimlar, jaziwshi ham ilimpazlar yaǵniy Abu Ali Inb Sino, Beruniy, Firdawisiy,
Rudakiyler jetisip shiqti. Putkil dunyaǵa belgili bolǵan Arxitekturaliq esteliklerin bunyad etildi.
Buxarada Ismayil Samaniy maqbarası qurildı. XIII ásirde Mangollar basqinshiliǵi
nátiyjesinde Buxara, Samarqand, Urgenish, Mawr, balq órt astinda qaldi.Nátiyjede gulalshiliq
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
314
óneri rawajina ziyan keldi.XIV ásirden baslap orta aziya teretoriyasinda gulalshiliq tez pát penen
rawajlangan.Amir Temur xalq ámeliy ónerine úlken xizmet kórsetti.
Ózi basip alǵan jerlerinen ustalardi alip kelip, olar ushin ustaxanalar qurip berdi. Dúnyaǵa
belgili gózzal, biyik imaratlar, qasirlar, saraylar qurdirdi.Amir Tumur óliminen soń ishki
kelispewshilikler nátiyjesinde Temuryiler xanliǵinda mámlekettin orayi kushsizlenip
qaldi.Nátiyjede Buxara, Qoqan, Urgenish xanliqlari payda boldi. Orta aziyada bunday bir neshe
feodal mámleketlerinin ajiraliwi nátiyjesinde oz ara baylanislar tómenlep ketiwine sebep boldi.
XIX ásirde gulalshiliq mámleketleri payda bola basladi. Orta aziyada suwǵa bolǵan talap
joqari bolgani ushin sapal buyimlar islep shiǵariwǵa bolǵan talap kusheydi. Ásirler otip idislardagi
naǵislar gózzallasip bardi. Ustalar turli idislardi jasawdan tisqari olardi suliwlap bezey basladi.
XIX ásirde arzan sapal idislarin islep shiǵariw hám olardi Rossiyaǵa jiberiw nátiyjesinde
orta aziya sapal buyimlardi islep shiǵariliwi birqansha tómenley basladi. Biraq arzan sapal
idislarida gulalshiliqta keń paydalaniliwiniń aqibetinde gulalshiliqtin rawajlaniwina tosiq bola
almadi. XIX ásirde Orta aziyada Tajik ham Ózbek xaliqlariniń ortasinda kgulalshiliq keń
rawajlanip, Gijdiwan, Panjikent, Samarqand, SHaxrisabz, Tashkent, Rishtonda gulalshiliq
oraylari payda boldi. Olar sapal idislarin ózine tan bezetiwdi jolǵa qoydi. Ásirese islep shiǵarilip
atirǵan idislarinin sipatliliǵi, suliwliǵi hám naǵislariniń tásirshenligi menen húrmetlendi.1930-
jilda Tashkentte eksperemental keramika hám Samarqandta keramika ustaxanalari ashildi. 1932-
jilda Tashkentte oqiw-islep shiǵariw ustaxanalari qurilip, bul jerlerde gúlalshiliq boyinsha sabaqlar
uyretilip basladi.1943-jili Shaxrisabzda da bunday oqiw orini ashildi. gúlalshiliqtin sirlari jaslarga
shin kewilden uyretken. Bularga: Uzaq SHermatov, Holmat Yunusov, Gijdiwanliq Muhammed
Siddiq,Usman Umarov,Tashkentlik Turob Miraliev,Shaxrisabzdan Rustem Egamberdiev, Karim
Hazratqulov hám basqalar edi. Kópshilik gúlalshilq ustaxanalari, artellari qurildi.1940-jillarda
GijdiwandaǵI “Namuna”, Rishtonda “Yangi hayot” artellari putkil dunyaga belgili edi.Asirese
kulalshiliqti rawajlandiriwda Ózbek xalq xudojnigi Muhiddin Rahimovtin xizmetleri ayriqsha edi.
Ol bir qansha mektepler aship óziniń izinen birqansha shagirdlerin qaldirgan.
Muhiddin Rahimov-Tashkent gulalshiliq mektebiniń belgili gulallariniń biri (1903).
gúlal,usta,Xudojnikler birlespesiniń aǵzasi, Ózbekstan xalq xudojnigi, kulalshiliqti bolsa
jaqinlarinan uyrengen.Turkistan xalq xojaliǵi kenesinin janindagi Tashkent ámeliy
ónermentshiligi mektebi (1918-1920), Moskva silikatlar institute (1924-26)da havm Leningrad
Keramika Instituti (1927-29)da oqiǵan.Ol Samarqand ham Tashkenttegi áyyemgi arxitekturaliq
esteliklerdi jaqsilawga qatnasqan.Rahimov jumislarinda ózbek kulalshilgi menen zamanagoy
sovet gulalshiligi uyǵunlasqan.Dóretiwshiliginiń baslarinda jaratqan buyimlari ( iri formali erkin
hamde quyiq boyalgan nagis bezewleri) da jariq úlkedegi kók, jasil, sari gúller uyginlasiwi ajayip
kompoziciya payda etedi.Ol orta aziya gulalshiligin jaqsi uyrenip,lágen, vaza hám jańa formadaǵi
bezew idislar, portretli sawǵa buyimlarin jaratti, ol óziniń dóretpelerinde ósimlikler menen
birgelikte haywanlardiń formalarin sheberlik penen paydalandi.Sopol materiallari ham boyawlarin
uyreniw jolindagi izleniwler natiyjesinde kópǵana dóretpeler payda boldi, misali, 1961-jilda rus
tilinde “художественная керамика Узбекистана” dóretpesi hám basqalar.Ol Hamza atindaǵI
Kórkem óner taniw institutinda ilimiy jumisshi bolip islegen(1965-71), Tashkent teatr ham
xudojnik tarawi institutinda (1958-61)ham P.Benkov atindaǵI Jamhuriyat ilimiy bilim jurtinda
sabaq Bergen (1952-76) Xarezm gúlalshiliq ónerine úken úles qosqan ustalardiń biri Raimberdi
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
315
Matjanov.Raimberdi Matjanov-Xarezm ilimiy gúlalshiliq mektebi ham Óbekstan ámeliy bezew
ónerinde ayriqsha orindi iyelegen. Gúlalshiliq mektebi Tashkent, Andijan, Ferǵana, Samarqand,
Buxara ham basqa qalalar kúlalshiliq mekteplerinen ózine tán usili, texnologiyasi, naǵis
kompoziciyalari, dinamikligi adamlarga estetik tasirshenligi menen ayriqsha orin tutadi.
Xarezmde bul oner awladtan awladqa ótip, házirgi kunge shekem saqlanip kelmekte.
R.Matjanovta bul ónerdi rawajlanip keliwine úles qosqan aǵzalariniń biri bolip esaplanadi.
Raimberdi Matjanov Xarezmniń áyyemgi gúlalshiliq oraylariniń bir bolǵan Madir awilinda
1909-jilda tuwilǵan. Sol dáwirde Madir awilinda 15 gúlalshiliq ustaxanalari bolip, olarda 80-nen
artiq gúlallar isleytuǵin edi. Gúze pisiriwde sol dáwirde belgili bolǵan ustalar Bolta Matrizaev,
Bolta Vaisov, Matjan Kulmatovlar bar edi. Matjan gúlaldin balasi Raimberdi akesinen gúlalshiliq
sirlarin úyrene basladi. Ol aldin ilaydan har qiyli oyinshiqlar, formalar islegen bolsa, keyin ala
iqsham badiya ham gúze soǵiwdi úyrendi. gúlalshiliqtin sirlarin 6 jil degende úyrenip Eshim
kúlaldin duasin aldi. Ózi mustaqil idis ham guzeler soǵa basladi.1930-jili R.Matjanov kooperativ
arteline jumisqa kirip gulalshiliqti sol jerlerde dawam ettire basladi.Sol dáwirde gulallar azayip
ketken edi. Onin bul awir islerine ómir joldasi jardem berettuǵin edi. Usta naǵis soǵiwdida jaqsi
uyrendi. Ol sol uyrengen naǵislardi ozi soqqan kúlalshiliq buyimlarina soǵiwǵa háreket etetugin
edi. XIX-XX ásirde Xiywa mádeniyatin bayitiw maqsetinde biq qansha sapal buyimlarin jaratti.
gúlalshiliqta da gúze islewde da usta 3 turli aq, jasil, ham lojuvard reńlerden keń paydalanatugvin
edi. Ol reńlerdi tayarlaw texnologiyasinda jaqsi biletuǵin edi. Idis tayar bolǵannan soń qolda ham
shtamp járdeminde naǵis siziladi, oǵan sir berilip quyashta quritilip, pechda qizdiradi. Usta
idislardin sirinda ózi tayarlaytugin edi. Qaraqumǵa barip ot lar jiynap, sol jerde oni jaǵip, kúlin
ustaxanaǵa alip kelip maydalaanǵan shiysha unina qosadi. Yaǵniy úsh qism kúlge bir qism shiysha
kúkinin qosadi. Oni basqa idista suw menen aralastirip, tayarlanǵan badiyaǵa jaǵiladi. Keyin
badiyani otta pisiriwde sol domalaq suyiqliq otqa taslanadi.Ol otta badiyaǵa urilip, oniń reńin
ózgertedi. Sol qum kúkinin suw menen aralastirip, suwitiladi ham tazalanadi. Oǵan un ham azǵana
mis oksidin qosip tayarlaydi, soń badiya sirtina súrtiledi. gúlal Raimberdi Matjanov sol
texnologiya tiykarinda ilaydan gúze, tabaq, shaynek, kese, badiya ham de taǵi da basqa buyimlar
tayarlaydi. Xalqimiz “Shágirtsiz ustaz miywesiz terek” dep biykarǵa aytpaǵan. Ustani Xarezmdegi
miyweli terekke uqsatadi, sebebi ol oziniń izinen júda kop shagirdler jetistirip shigarǵan. Oniń
shaǵirdleri Dawran Sadullaev, Amin Mirzaev, Maryamjan Matjanova, Mukarrama Sadullaevalar
hazirde gulalsgiliq óneriniń rawajlaniwina úlken uleslerin qosip atir. Tariyxiy esteliklerdi qayta
tiklewde ustaniń xizmetleri ayriqsha orindi iyelleydi.1956-jili XiywadaǵI Palwan Maxmud
maqbarasin qayta tiklewde qatnasqan. gúlal jańe Kohne ark darwasinińeki minarasina hám basqa
arxitekturaliq esteliklerdi qayta tiklewde qatnasqan.
1975-jili Xalq xojaliǵi jetiskenlikleri kórgizbesi Bas komiteti xalq ustasin gúmis medal
menen siyliqladi.1970-jildan berli xudojnikler birlespesi aǵzasi Usta Raimberdi Matjanov sehirli
qollarind sayqal tapqan gulalshiliq buyimlari mámleketimizdin turli qalalarinda hám Vengriya,
Franciya, Chexoslovakiya, Hindistan, Italiya, Mongoliya siyaqli shet ellerindegi korgezbelerge
qatnasip siyli orinlardi aliwǵa miyassar boldi.
REFERENCES
1.
Abduraxmanov G`. M. Kompozitsiya asoslari T., 2003
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
316
2.
ARХIV.UZ
3.
4.
Orinbaevich A. J. An Integrative Approach to Teaching Students to Understand Fine Art
Samples //Journal of Pedagogical Inventions and Practices. – 2023. – Т. 24. – С. 49-53.
5.
Orınbaevich A. J., Muratbaevich I. A., Alimovich T. M. THE MEANING OF THE COLOR
COMPOSITION IN THE VISUAL ARTS //Spectrum Journal of Innovation, Reforms and
Development. – 2022. – Т. 3. – С. 67-69.
6.
Абатов Ж. О. ТАРИХНИ БИЛИШ ОРКАЛИ ТАСВИРИЙ САНЪАТ НАМУНАЛАРИНИ
ТУШУНИШГА ЎРГАТИШ УСУЛЛАРИ. – 2023.
7.
ИНТЕГРАЦИОН ЁНДАШУВ АСОСИДА ТАСВИРИЙ САНЪАТ ДАРСЛАРИНИ
ЎҚИТИШ
8.
Larysa B. et al. Higher Education During the Pandemic: The Experience of Ukraine and
Uzbekistan. – 2021.
