ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
984
FIZIK FORMULA QANDAY ISHLAB CHIQILADI
Atashov I.A
Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti,
fizika fakulteti bakalavriat 3-kurs talabasi, Nukus shahri.
A.A.Abdreymov
Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti,
fizika kafedrasınıń stajyorı, Nukus shahri.
https://doi.org/10.5281/zenodo.11044804
Annotatsiya
. Bugingi kunda oliy talim mussasalarida fizika mutaxasisligida fizika
bo‘yicha masalalarni yechishni talabalarga o‘rgatish katta ahamiyatga ega. Fizika fanida
qollanildigan formulalarmi keltirib chiqarishni o’rganish masalalarning yechimini topishda eng
asosiy qadam hisoblanadi.
Kalit so‘zlar:
Fizik formula,ish,fizika,jismoniy qonunlar,matematika, miqdorlar va o'lchov
birliklari, fizik miqdorlar, o'zaro ta'sir, tenglama, o'qish, tajriba, model, nazariya, ilova, yechim,
xususiyatlari, jarayon.
HOW THE PHYSICAL FORMULA WORKS
Abstract.
Today, teaching students to solve physical problems in physics majors in higher
educational institutions is of great importance. Learning to derive the formulas used in physics is
a critical step in finding solutions to problems.
Key words:
Physical formula, work, physics, physical laws, mathematics, quantities and
units of measurement, physical quantities, interaction, equation, reading, experiment, model,
theory, application, solution, features, process.
КАК РАБОТАЕТ ФИЗИЧЕСКАЯ ФОРМУЛА
Аннотация.
Сегодня большое значение имеет обучение студентов решению
физических задач по специальностям физики в высших учебных заведениях. Научиться
выводить формулы, используемые в физике, — важнейший шаг в поиске решения проблем.
Ключевые слова:
Физическая формула, работа, физика, физические законы,
математика, величины и единицы измерения, физические величины, взаимодействие,
уравнение, чтение, эксперимент, модель, теория, применение, решение, особенности,
процесс.
Har qanday fizik formula shunday joylashtirilganki, birinchidan, chap tomonning o'lchami
o'ng tomonning o'lchamiga teng bo'lsa, ikkinchidan, har qanday funktsiyaning argumenti
o'lchovsiz kattalik bo'lishi kerak.
Bu talablarga muvofiq
𝑌
fizik kattalikning boshqa
𝑥
kattalikka bog'liqligi
𝑌 = 𝐴𝑓(𝑥/𝑏)
ko'rinishga ega bo'lishi kerak. Bu erda
𝑌
ning o'lchami A o'lchamiga,
𝑥
ning o'lchamiga teng
bo'lishi kerak
𝑏
o'lchami, shuning uchun
𝑥/𝑏
nisbati o'lchovsiz kattalikdir.
Masalan, chiziqli garmonik tebranish amplitudasining
𝑡
vaqtga bog’liqligi
𝑥(𝑡) =
𝐴𝑠𝑖𝑛(𝜔𝑡 + 𝜑)
formula bilan ifodalanadi. Agar
𝑥(𝑡)
qiymati metrlarda o‘lchanadigan bo‘lsa, u
holda
𝐴
qiymati ham metrlarda ifodalanishi kerak va
𝜔
parametrining qiymati (tebranish
chastotasi) vaqt o‘lchami
[𝜔] 𝜔 1/𝑇
teskari o‘lchamiga ega bo‘lishi kerak.
𝜑
qiymati
(tebranishning dastlabki fazasi), mos ravishda bu qoidalar bilan o'lchovsiz bo'lishi kerak.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
985
𝝅
-teoremaning qo‘llanilishi. O'lchovsiz o'zgaruvchilarga o'tish.
Amalda,
𝑌
fizik kattaligi bir
𝑥
kattalikka emas, balki bir vaqtning o'zida bir nechtasiga
bog'liq bo'lgan holatlar tez-tez uchraydi, ya'ni:
𝑌 = 𝑓( 𝑥1 , 𝑥2 , … … 𝑥𝑛 )
Qanday qilib, bu holda, yuqoridagi talablarga muvofiq, fizik formulani to'g'ri yozish kerak?
Bu savolga javob
𝜋
-teorema [1-8] orqali beriladi, u quyidagicha formulalanadi:
Keling, qiymatlar orasidan tanlaylik
𝑥1 , 𝑥2 , … … 𝑥𝑛 𝑘
dona, mustaqil (ya'ni,
o'lchamlarini bir-biri orqali ifodalab bo'lmaydiganlar). Keyin qolgan
𝑛– 𝑘
kattaliklardan
𝑛– 𝑘
oʻlchamsiz birikmalar hosil boʻlishi mumkin, ular asl formulani shaklga aylantiradi.
𝑌 = 𝐴𝑓( П
1
, П
2
, … … П
𝑛−𝑘
)
Bu erda П
1
, П
2
,…… П
n-k
kattaliklari allaqachon o'lchamsizdir.
[𝑌]
o'lchami
[𝐴]
o'lchamiga teng bo'lishi kerak, ya'ni
[𝑌]/[𝐴] = П
nisbati o'lchovsiz kattalikdir.
k ning qiymati birliklar tizimini tanlashga bog'liq. Agar biz SI birliklar tizimiga rioya
qilsangiz, unda ifodalash uchun etarli bo'lgan mustaqil o'lchamlar soni ixtiyoriy mexanik
kattalikning o'lchami uchga teng. Bular: massa birligi kilogramm
(𝑀)
, uzunlik birligi metr
(𝐿)
,
vaqt birligi sekundta
(𝑇)
. Boshqa mexanik kattaliklarning o'lchamlari quyidagicha ifodalanishi
mumkin
[
𝑥
𝑖
] = 𝑀
𝑎
𝑖
𝐿
𝑏
𝑖
𝑇
𝑐
𝑖
(𝑖 = 1,2 … . . 𝑛),
Bunda darajalar a
i
, b
i
, c
i
ma'lum bir x fizik kattalikka miqdorga bog'liq.
Bu erda tez-tez uchraydigan mexanik kattaliklarning o'lchamlari uchun a, b, c darajalar
jadvali keltirilgan, ularning birliklari asosiylari - massa M (a=1, b=0, c=0), uzunlik L (a=0, b=1,
c=0) va vaqt T (a=0, b=0, c=1) dan olingan. E'tibor bering, ba'zi miqdorlar bir xil o'lchamlarga
ega. Siz o'lchamsiz kombinatsiyalarni tuzish uchun o'lchovlar nazariyasidagi bir qator
muammolarni hal qilishingiz mumkin.
O'lchovsiz kombinatsiyalarni kompisatsiya qilish muammosini hal qilishdan oldin, o'zingiz
uchun asosiy harakatlarni o'z ichiga olgan algoritm yaratish foydali bo'ladi.
π -teorema talablariga muvofiq formulalarni fizik qayd etishga olib keladigan asosiy
harakatlar bo'yicha ko'rsatmalar.
1. Ko‘rib chiqilayotgan hodisaga ta’sir etuvchi fizik miqdorlar to‘plamini aniqlang (n ni
toping). Muammoda bevosita mavjud bo'lishi mumkin bo'lgan jismoniy konstantalarga e'tibor
bering. Miqdorlarning dastlabki tanlovi noaniq va fizik tahlildan keyin aniqlanishi mumkin.
2. Asosiy o'lchamlar tizimini tanlang (k ni toping). Bu MLT, FLT, EFLT va boshqalar
tizimi bo'lishi mumkin.
3. Asosiy o‘lchamsiz birikmalar sonini formula bo‘yicha aniqlang: m=n–k.
4. Formulaga muvofiq m qolgan miqdorlarni keltiring
П
𝑚
=
𝑥
𝑚
𝑥
1
𝑎𝑚
𝑥
2
𝑏𝑚
𝑥
3
𝑐𝑚
(Uchun aniq, biz x deb faraz qilamiz x
1
, x
2
, x
3
mustaqil miqdorlardir, ya'ni ularning
o'lchamlarini bir-biri orqali ifodalab bo'lmaydi).
5. Yangi shartga asoslanib noma’lum darajalarni toping qiymatlari П
m
o'lchovsizdir.
6. Olingan fizik birikmani tahlil qiling. Agar fizik qarama-qarshilik topilsa, u holda n
sonini kamaytirib yoki oshirib, boshqa fizik kattaliklarni tanlashga harakat qiling.
O'lchamlar nazariyasini qo'llash masalalariga misollar
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
986
Misol 1. Sayyora orbitasining radiusini uning Quyosh atrofida aylanish davri bilan
bog'lang.
1. Sayyoralar va Quyosh elektr jihatdan neytraldir, shuning uchun ular tortishish orqali
o'zaro ta'sir qiladi. T sayyoralarning aylanish davri Quyoshgacha bo'lgan r masofasiga va m va
Quyosh M sayyorasining massalariga bog'liq. Sayyoralarning tortishish kuchini tortishish
doimiysi γ qiymati bilan bog'lash mumkin (bu taxminni oqlashga harakat qiling!). Aytaylik, (n=4)
T=f(m, M, r, γ).
2. Avtomatik ravishda k=3 sonini aniqlaydigan SI tizimini tanlaymiz.
3. Mustaqil fizik kattaliklar m, r, γ.
4.Qiymat
П
1
=
𝑀
𝑚
𝑎1
𝑟
𝑏1
𝛾
𝑐1
,
П
2
=
𝑇
𝑚
𝑎2
𝑟
𝑏2
𝛾
𝑐2
5.Qiymat П
1
bo'lishi shartidan o'lchovsiz, biz buni topamiz a
1
=1 b
1
=c
1
=0
. Xuddi shu talabdan П
2
miqdori o'lchovsiz bo'lishi kerak olamiz daraja qiymatlarini topish
uchun chiziqli tenglamalar tizimi a
2
, b
2
, c
2
𝑀
0
𝐿
0
𝑇
1
= 𝑀
𝑎
2
𝐿
𝑏
2
𝑀
−𝑐
2
𝐿
3𝑐
2
𝑇
−2𝑐
2
Qayerda a
2
-c
2
=0 , b
2
+3c
2
=0 , -2c
2
=1
Ushbu tenglamalar tizimidan biz quyidagilarni topamiz: a
2
=c
2
=1/2 b
2
=3/2
6. π -teoremaga muvofiq,
П
2
= 𝑓(П
1
)
yoki
𝑇 =
𝑟
3
2
√𝑚𝛾
𝑓 (
𝑀
𝑚
)
olamiz
Tahlil shuni ko'rsatadiki, ma'lum taxminlarga ko'ra, oxirgi formula Keplerning uchinchi
qonunini takrorlaydi:
𝑇
2
𝑟
3
= 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡
Demak yuqoridagilarni umumlashtirib shuni aytish kerakki asosiy fizik kattaliklar fizik
masalalarni eshishda katta ahamiyatga ega bulib fizik masalaning formulasini keltirib chiqarishda
katta yordam beradi.
REFERENCES
1.
Сена Л. А. Единицы физических величин и их размерности.- М., Наука, 1988
2.
Чертов А. Г. Физические величины-М.: Высшая школа, 1990
3.
Ерохин В. В. Абсолютная система физических единиц-2008
4.
Власов А. Д., Мурин Б. П. Единицы физических величин в науке и технике-
М., Энергоатомиздат, 1990
5.
Брянский Л. Н. Непричесанная метрология. М.: ПОТОК-ТЕСТ, 2002
6.
Коган И. Ш. Обобщение и систематизация физических величин-2008
7.
Коган И. Ш. Какие именно физические величины являются основными-2009
