ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
5
Н
.
Х
.
Раҳмонкулова
Юридик
фанлар
номзоди
ЎЗБЕКИСТОН
РЕСПУБЛИКАСИ
ВА
ХОРИЖИЙ
МАМЛАКАТЛАР
ҚОНУНЧИЛИГИДА
НИКОҲДАН
АЖРАТИШНИНГ
МОДДИЙ
-
ҲУҚУҚИЙ
АСОСЛАРИ
Ҳар
қандай
ижтимоий
жараённинг
ўзига
хос
ижобий
ва
салбий
томонлари
мавжуд
бўлганидек
,
оилаларда
ҳам
ўзига
хос
келишмовчиликларнинг
бўлиши
табиий
ҳолдир
.
Чунки
ҳаёт
мураккаб
,
турмуш
эса
тасодифлардан
ҳоли
эмас
.
Келишмовчилик
негизида
эр
-
хотин
ва
оиладаги
бошқа
кишиларнинг
дунёқараши
,
қизиқишлари
ва
талабларининг
мос
келмаслиги
ётади
.
Оиладаги
зиддиятли
ҳолатлар
кўпинча
ажралишга
сабаб
бўлади
.
Никоҳдан
ажратишда
чет
эл
элементи
асосан
икки
ҳолатда
мавжуд
бўлади
:
-
эр
-
хотиннинг
турли
фуқароликка
эгалиги
;
-
бир
фуқароликка
эга
эр
-
хотинларнинг
бошқа
мамлакатда
никоҳдан
ажрашмоқчилиги
.
Эр
-
хотинларнинг
турли
фуқароликка
эга
бўлиш
ҳолати
,
кўпчилик
мамлакатлар
фуқаролик
қонунчилиги
аёлнинг
никоҳга
киришини
автоматик
равишда
эрнинг
фуқаролигига
ўтиши
билан
боғлашни
тўхтатганлиги
билан
белгиланади
.
Аёлнинг
ўз
фуқаролигини
сақлаб
қолиши
қоидаси
нафақат
давлатларнинг
ички
қонунчилик
нормаларида
,
балки
“
Турмуш
қурган
аёлнинг
фуқаролиги
тўғрисида
”
ги
1957
йилда
Нью
-
Йоркда
имзоланган
халқаро
Конвенцияда
ҳам
акс
этган
.
Ушбу
Конвенция
никоҳнинг
тузилиши
ҳам
,
ажратиш
ҳам
,
эрнинг
фуқаролигининг
ўзгариши
ҳам
аёлнинг
фуқаролигига
таъсир
кўрсатмаслигини
назарда
тутади
.
Ушбу
муносабатларда
коллизион
муаммо
асосан
,
турли
мамлакатларда
никоҳдан
ажратишга
йўл
қўйилишининг
турлича
ҳал
этилиши
билан
асосланади
.
Бу
ҳолатда
асосан
учта
асосий
ёндашувлар
кузатилади
.
Бир
қатор
мамлакатларда
(
Испания
,
Аргентина
,
Колумбия
)
никоҳдан
ажратиш
ман
этилади
.
Бошқаларида
эса
,
никоҳдан
ажратиш
аниқ
белгиланган
асосларга
кўра
,
шу
билан
бирга
эр
-
хотинларнинг
ўзаро
розилиги
ушбу
асослар
қаторига
киритилмаган
ҳолда
йўл
қўйилади
(
Италия
).
Учинчи
гуруҳ
мамлакатларда
(
Англия
,
Бельгия
,
Дания
,
Германия
,
Норвегия
,
Франция
)
никоҳдан
ажратиш
қонуний
шартлари
ва
асослари
шу
қаторда
тарафларнинг
розилиги
асосида
йўл
қўйилади
.
Узоқ
давр
мобайнида
никоҳдан
ажратиш
эр
ёки
хотиннинг
айбли
ҳаракати
оқибатидаги
санкция
сифатида
қаралар
эди
.
Бироқ
,
оила
ҳуқуқининг
ривожланиши
ҳамда
никоҳ
ва
ундан
ажратиш
тўғрисидаги
янги
қонунларнинг
қабул
қилиниши
туфайли
Англия
,
Франция
,
Германия
,
Скандинавия
мамлакатлари
ва
АҚШнинг
кўпчилик
штатлари
ҳамда
бошқа
мамлакатларда
никоҳдан
ажратиш
оила
ва
никоҳнинг
амалда
тугатилиши
(
бузилиши
)
нинг
қонуний
оқибати
сифатида
қаралмоқда
.
Никоҳдан
ажратиш
ишларини
қўзғатишда
тарафларнинг
тенг
ҳуқуқлилиги
аксарият
мамлакатларда
асосий
тамойил
ҳисоблансада
,
бу
борада
ҳам
якдил
қарашлар
мавжуд
эмас
.
Айрим
мамлакатларда
(
мусулмон
ҳуқуқига
оид
)
аёллар
ҳақ
-
ҳуқуқларининг
чекланиш
ҳолатлари
кузатилади
.
Никоҳдан
ажратишда
никоҳнинг
амалда
тугаганлиги
асосий
асос
саналсада
,
турли
мамлакатлар
қонунчилигида
бошқа
асослар
ҳам
белгиланган
.
Масалан
, 1970
йилда
Италияда
қабул
қилинган
қонунга
биноан
эр
-
хотиндан
бирининг
узоқ
муддатли
жиноий
жазога
тортилиши
;
никоҳ
ҳаётига
лаёқатсизлиги
;
сепарация
шартлари
бўйича
беш
йилдан
кам
бўлмаган
муддат
давомида
алоҳида
яшаши
;
хорижда
никоҳдан
ажралиш
никоҳдан
ажралиш
асослари
ҳисобланади
1
.
Францияда
1975
йилдан
бошлаб
,
никоҳдан
ажратиш
учун
,
эр
-
хотинларнинг
ўзаро
розилиги
,
эр
-
хотиндан
бирининг
айбли
ҳаракати
ҳам
асос
бўлиши
сақланиб
қолди
2
.
Агарда
эр
-
хотинлардан
бири
никоҳдан
ажралишга
розилик
бермаса
, 6
йилдан
кам
бўлмаган
муддат
давомида
алоҳида
яшаганлик
бир
томоннинг
аризасига
кўра
никоҳдан
ажратишга
асос
бўлиши
мумкин
3
.
Буюк
Британияда
1973
йилда
қабул
қилинган
“
Никоҳ
масалалари
тўғрисида
”"
ги
Қонунга
кўра
никоҳдан
ажратиш
асослари
:
1)
жавобгарнинг
хиёнати
ва
бу
ҳолат
даъвогарнинг
жавобгар
билан
бирга
ҳаёт
кечиришига
тўсқинлик
қилса
;
2)
даъвогарнинг
жавобгар
билан
келгусида
бирга
яшашига
монелик
қиладиган
ҳатти
-
ҳаракати
;
3)
жавобгар
томонидан
даъвогар
эр
(
хотин
)
нинг
сабабсиз
(
асоссиз
)
равишда
икки
йилдан
кам
бўлмаган
муддатга
ташлаб
кетиши
(
яъни
,
алоҳида
яшаш
мақсадида
эр
(
хотин
)
нинг
розилигисиз
,
адолатсиз
равишда
оиладан
чиқиб
кетиши
);
4)
эр
-
хотиннинг
икки
йил
давомида
биргаликда
ҳаёт
кечирмаслиги
ва
ҳар
иккала
томоннинг
ажралишга
розилиги
;
5)
эр
-
хотиннинг
беш
йил
давомида
алоҳида
яшаганлиги
1
ҳисобланади
.
АҚШ
федерал
қонунчилиги
никоҳдан
ажратиш
учун
зарур
бўлган
асосларнинг
икки
тоифасини
назарда
тутади
.
Булар
:
томонлардан
бирининг
айбсиз
ажралиш
ва
томонлардан
бирининг
айби
мавжуд
бўлган
ажралишлар
.
Эр
хотиндан
бирининг
никоҳ
бузилишида
айбланмаслиги
айбсиз
ажралиш
(
ёки
унинг
эквиваленти
)
ҳар
бир
штат
қонунларида
назарда
тутилган
.
Бундай
ажралиш
асослари
бўлиб
:
1)
эр
-
хотиннинг
маълум
муддат
давомида
алоҳида
яшаши
;
2)
бир
-
бирига
ўзаро
мос
келмаслиги
(
эр
-
хотин
ўртасидаги
биргаликда
яшашга
монелик
қиладиган
келишмовчиликлар
ва
низолар
);
3)
ҳал
қилиб
бўлмайдиган
низолар
ёки
никоҳни
сақлаб
қолишни
имконияти
йўқлиги
хизмат
қилади
2
.
Германия
Гражданлик
Тузукларининг
1565-
параграфига
кўра
,
қуйидаги
ҳолларда
никоҳдан
ажратиш
мумкин
:
1)
никоҳ
агар
у
амалда
тугатилган
бўлса
,
бекор
қилиниши
мумкин
.
Никоҳ
амалда
тугаган
,
эр
-
хотинларнинг
иттифоқи
бошқа
мавжуд
эмас
ва
эр
-
хотинлар
уни
тиклашларини
кутиб
ҳам
бўлмаса
;
2)
агар
эр
-
хотинлар
бир
йилдан
кам
бўлган
давр
мобайнида
бирга
яшамаётган
бўлсалар
,
никоҳ
унинг
1
Ануфриева
Л
.
П
.
Международное
частное
право
. –
С
.583.
2
Ўша
ерда
. –
Б
.584.
3
Пятин
С
.
Ю
.
Гражданское
и
торговое
право
зарубежных
стран
.
Учеб
.
пособие
. –
М
.:
Дашков
и
К
о
, 2009. –
С
.76
1
Lowe
N.,Douglas
G.
Bromley'sFamily
Law.9
th
ed.Butterworths.London,Edin.,Dublin.1998. –P.251.
2
William P. Statsky. Family Law. 5
th
ed. West Thomson Learning.
2002. –P. 181.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
6
давом
этиши
мурожаат
этган
шахсга
нисбатан
иккинчи
тараф
билан
боғлиқ
сабаблар
туфайли
,
ниҳоятда
адолатсиз
1
бўлиши
шарти
билан
бекор
қилиниши
мумкин
2
.
Швециянинг
никоҳдан
ажралишни
тартибга
солувчи
қонунчилиги
бир
мунча
либераллиги
билан
ажралиб
туради
. 1974
йилда
қабул
қилинган
Қонунга
мувофиқ
никоҳ
томонлардан
бирининг
аризасига
кўра
тугатилиши
мумкин
.
Бу
ҳолда
даъвогар
судга
ажралиш
сабабини
тушунтиришга
,
суд
эса
никоҳ
ҳақиқатдан
ҳам
тугаганлигини
текширишга
мажбур
эмас
.
Агар
эр
-
хотиннинг
вояга
етмаган
фарзандлари
бўлса
,
суд
олти
ойлик
ярашув
муддатини
белгилайди
.
Бу
муддат
тугагач
,
даъвогар
аввалги
илтимоси
билан
яна
мурожаат
этса
,
суд
ажралиш
сабабини
ўрганмай
никоҳдан
ажратиши
шарт
3
.
Мусулмон
ҳуқуқи
ҳукмрон
бўлган
давлатларда
никоҳдан
ажралиш
масаласига
бошқача
ёндашилади
.
Мусулмон
ҳуқуқининг
ажралишга
бўлган
муносабати
хусусида
Хадисда
шундай
берилган
: “
Ажралиш
-
Оллоҳ
томонидан
йўл
қўйилган
қилмишларнинг
энг
жирканжидир
.”
4
Бундан
кўриниб
турибдики
,
ажралиш
салбий
характерга
эга
бўлган
ҳаракат
бўлгани
билан
,
агар
никоҳдан
ажралишнинг
ҳамма
шартларига
риоя
қилинган
бўлса
,
ҳеч
ким
унга
тўсқинлик
қилишга
ҳақли
эмас
.
Мусулмон
ҳуқуқида
никоҳдан
ажралишга
эрнинг
ажралиш
,
яъни
"
талоқ
"
сўзини
айтиши
ёки
суднинг
қарори
асос
бўлиб
ҳисобланади
.
Судда
ажралиш
шакли
аксарият
араб
мамлакатларида
мавжуд
бўлса
ҳам
,
алоҳида
мамлакатларнинг
қонунчилиги
кесимида
айрим
фарқлар
мавжуд
.
Кўпчилик
мамлакатларда
ажралиш
тўғрисидаги
даъво
бериш
ҳуқуқига
иккала
тараф
ҳам
эга
бўлади
аммо
кўп
ҳолларда
бу
ҳуқуқдан
хотин
фойдаланади
.
Чунки
эр
суднинг
иштирокисиз
ҳам
никоҳдан
ажралиши
мумкин
.
Аммо
мусулмон
давлатлари
бўлмиш
Миср
,
Ливан
ва
Жануби
-
Шарқий
Осиё
давлатларида
бу
ҳуқуқ
фақатгина
хотинга
берилган
.
Мусулмон
ҳуқуқи
давлатларида
никоҳдан
ажратиш
асослари
деярли
бир
хил
.
Улар
:
-
эрнинг
касаллиги
ёки
жисмоний
жиҳатдан
камчиликлари
;
-
хотинига
маънавий
зарар
етказадиган
,
асоссиз
равишда
эрнинг
узоқ
муддат
(1-2
йил
)
бирга
яшамаслиги
;
-
эр
-
хотинлар
ўртасида
низо
ёки
улардан
бирининг
иккинчисига
маънавий
зарар
етказиши
.
Айрим
мамлакатларда
никоҳдан
ажратиш
асоси
эр
ёки
хотиннинг
хиёнати
(
Ироқ
);
суднинг
рухсатисиз
эрнинг
янги
никоҳ
тузиши
;
эрнинг
барча
ҳотинларини
таъминлашга
қодир
эмаслиги
(
ЯАР
)
ҳисобланади
.
1
1
Адолатсизлик
(H
ä
rteklausel)
тўғрисида
изоҳ
–
эр
-
хотинлардан
бири
томонидан
шафқатсизлик
ҳаракатлари
қилинган
ҳолларда
никоҳдан
ажратишга
йўл
қўювчи
ёки
аксинча
зарур
ҳоллар
сабабли
никоҳни
сақлаб
қолишни
йўл
қўювчи
изоҳ
.
2
Гражданское
уложение
Германии
/
Пер
.
с
нем
.;
науч
.
ред
.
А
.
Л
.
Маковский
и
др
. –
М
.:
Волтерс
-
Клувер
, 2009. –
С
.383-384.
3
Скаридов
А
.
С
.
Международное
частное
право
.
Изд
.
СПБ
.,
2000. –
С
.269-270.
4
Саййид
Муджтаба
Рукни
Мусави
Лари
.
Западная
цивилизация
глазами
мусульманина
. 1994. –
С
.175.
1
Гражданское
и
семейное
право
развивающихся
стран
.
Учеб
.
пособие
. –
М
.:
Издательство
Ун
-
та
дружбы
народов
, 1989. –
С
.187-188
Хиндистон
қонунида
аёлнинг
никоҳдан
ажратишни
талаб
қилиш
асосларининг
кенг
доираси
белгиланган
.
“
Мусулмон
никоҳидан
ажратиш
тўғрисида
”
ги
1939
йил
қонунининг
2-
моддасига
кўра
бундай
асослар
:
- 4
йилдан
кам
бўлмаган
муддат
давомида
эрнинг
қаердалигини
аниқ
эмаслиги
;
- 2
йил
давомида
хотинни
таъминланмаганлиги
;
- 3
йил
мобайнида
эрнинг
асоссиз
равишда
эрлик
вазифаларини
бажаришдан
бош
тортганлиги
;
-
никоҳ
тузиш
муддатида
эрнинг
жинсий
лаёқатсизлиги
;
-
охирги
2
йил
мобайнида
эрнинг
руҳий
касаллиги
,
унинг
венерик
касаллик
билан
касалланганлиги
;
-
никоҳ
тузиш
лаёқатлилиги
ёшига
етмасдан
аёлнинг
никоҳ
тузганлиги
;
-
эрнинг
шафқатсиз
муносабатда
бўлганлиги
;
-
бошқа
хотинларга
нисбатан
унга
ёмон
муносабатда
бўлганлиги
.
2
Япония
,
Россия
Федерацияси
,
Ўзбекистон
Республикаси
оила
қонунчилигида
никоҳдан
ажратиш
асослари
белгиланмаган
.
Масалан
,
Ўзбекистон
Республикаси
Оила
Кодексининг
41-
моддасига
кўра
,
“
Агар
суд
эр
ва
хотиннинг
бундан
буён
биргаликда
яшашига
ва
оилани
сақлаб
қолишга
имконият
йўқ
деб
топса
,
уларни
никоҳдан
ажратади
”,
деб
белгиланган
.
Никоҳдан
ажратиш
учун
аниқ
асослар
кўрсатилмаган
.
Бундан
ташқари
,
никоҳдан
ажратиш
тартиби
бўйича
ҳам
фарқланади
.
Масалан
,
АҚШ
,
Франция
,
Германия
,
Англия
каби
мамлакатларда
ажралишнинг
суд
тартиби
белгиланган
.
Ўзбекистон
Республикаси
,
Япония
,
Россия
Федерациясида
тарафларнинг
ўзаро
розилиги
асосида
судсиз
ажралиш
,
яъни
ФҲДЁ
органларида
никоҳдан
ажратиш
тартиби
мавжуд
.
Дания
,
Норвегияда
никоҳ
қиролнинг
қарори
асосида
ёки
маъмурий
органда
ажратилади
.
Ирландия
ҳамда
Канада
провинцияси
Квебекда
парламент
қарори
билан
ажратилади
.
Никоҳдан
ажратиш
жараёни
айрим
мамлакатларда
жуда
мураккаблаштирилган
бўлса
(
ГФР
–
адвокатнинг
мажбурий
иштироки
,
АҚШнинг
баъзи
штатларида
–
никоҳдан
ажратилаётган
штатда
узоқ
муддат
яшаганлик
),
айримларида
жуда
осон
(
Мексиканинг
айрим
штатларида
эр
-
хотинлар
почта
орқали
ариза
юбориб
никоҳдан
ажралишлари
мумкин
)
1
.
Турли
мамлакатлар
ички
моддий
қонунчилигида
никоҳдан
ажратиш
асослари
,
тартиби
борасидаги
фарқлар
ҳамда
айрим
мамлакатлар
қонунчилигида
ушбу
институтнинг
умуман
мавжуд
эмаслиги
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
никоҳларни
ажратишда
,
чет
мамлакатларда
қабул
қилинган
никоҳдан
ажратиш
тўғрисидаги
қарорларни
тан
олишда
коллизион
муаммоларнинг
вужудга
келишига
сабаб
бўлади
.
2
Ўша
ерда
. –
Б
.188.
1
Зенин
И
.
А
.
Гражданское
и
торговое
право
зарубежных
стран
:
Учеб
.
пособие
. –
М
.:
Юрайт
-
Издат
, 2009. –
С
.199.
