ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
18
Р
.
Кенджаев
ТДЮИ
кичик
илмий
ходими
,
Т
.
Бекмуратов
ҚДУ
ҳуқуқшунослик
факультети
талабаси
ЎЗБЕКИСТОН
РЕСПУБЛИКАСИДА
ФУҚАРОЛАРНИНГ
ЎЗИНИ
ЎЗИ
БОШҚАРИШ
ОРГАНЛАРИНИНГ
ФУҚАРОЛИК
ҲУҚУҚИЙ
ЛАЁҚАТИ
ВА
МУОМАЛА
ЛАЁҚАТИНИНГ
ЎЗИГА
ХОС
ХУСУСИЯТЛАРИ
Мустақиллигимиз
шарофати
туфайли
,
мамлакатимизда
ҳуқуқнинг
барча
соҳаларида
энг
аввало
,
фуқаролик
ҳуқуқий
муносабатларнинг
шаклидан
қатъи
назар
,
уларнинг
ҳуқуқий
асосларининг
яратилганлиги
ҳамда
мустаҳкамланганлигидан
далолатдир
.
Маълумки
,
фуқаролик
ҳуқуқий
лаёқати
ва
муомала
лаёқати
нафақат
фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
нуқтаи
назардан
балки
,
ҳар
бир
инсон
учун
унинг
ҳаёт
тарзи
билан
боғлиқ
бўлган
муҳим
элементлардан
бири
ҳисобланади
.
Айтайлик
масалан
,
фуқаро
мулкий
муносабатларда
иштирок
этиши
учун
икки
муҳим
элементга
–
ҳуқуқий
лаёқат
ва
муомала
лаёқатига
эга
бўлиши
зарур
.
Зеро
,
қонунда
белгиланган
ҳоллар
ва
тартибдан
ташқари
,
ҳеч
кимнинг
ҳуқуқий
лаёқати
ва
муомала
лаёқатини
чекланиши
мумкин
эмас
.
Фақатгина
айтиш
керакки
,
мустақил
Ўзбекистон
Республикамиз
Конституциясининг
19-
моддаси
“
Ўзбекистон
Республикаси
фуқароси
ва
давлат
бир
-
бирига
нисбатан
бўлган
ҳуқуқлари
ва
бурчлари
билан
ўзаро
боғлиқдирлар
.
Фуқароларнинг
Конституция
ва
қонунларда
мустаҳкамлаб
қўйилган
ҳуқуқ
ва
эркинликлари
дахлсиздир
,
улардан
суд
қарорисиз
маҳрум
этишга
ёки
уларни
чеклаб
қўйишга
ҳеч
ким
ҳақли
эмас
”
1
–
деб
ёзиб
қўйилган
.
Фуқароларнинг
ҳуқуқий
лаёқати
ва
муомала
лаёқатини
чеклашнинг
қонунда
белгилаб
қўйилган
норма
ва
тартибига
риоя
қилмаслик
давлат
органининг
тегишли
чеклашни
белгилайдиган
ҳужжати
ҳақиқий
эмаслигига
сабаб
бўлади
.
Шу
боис
ҳам
,
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
кодекси
22-
моддасида
фуқаронинг
муомала
лаёқати
тўғрисидаги
норма
мустаҳкамланган
.
Унга
кўра
,
фуқаронинг
ўз
ҳаракатлари
билан
фуқаролик
ҳуқуқларига
эга
бўлиш
ва
уларни
амалга
ошириш
,
ўзи
учун
фуқаролик
бурчларини
вужудга
келтириш
ва
уларни
бажариш
лаёқати
(
муомала
лаёқати
)
у
вояга
етгач
,
яъни
ўн
саккиз
ёшга
тўлгач
тўла
ҳажмда
вужудга
келади
.
Вояга
етгунга
қадар
қонуний
асосда
никоҳдан
ўтган
фуқаро
никоҳдан
ўтган
вақтдан
эътиборан
тўла
ҳажмда
муомала
лаёқатига
эга
бўлади
.
Никоҳ
тузиш
натижасида
эга
бўлинган
муомала
лаёқати
ўн
саккиз
ёшга
тўлмасдан
туриб
никоҳ
бекор
қилинган
тақдирда
ҳам
тўла
сақланиб
қолади
.
Никоҳ
ҳақиқий
эмас
деб
топилганида
суд
вояга
етмаган
эр
(
хотин
)
суд
белгилаган
пайтдан
бошлаб
тўла
муомала
лаёқатини
йўқотганлиги
ҳақида
қарор
қабул
қилиши
мумкин
2
.
Шунингдек
,
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
кодексининг
23-
модда
.
(
Фуқаронинг
ҳуқуқ
лаёқати
ва
муомала
лаёқатини
чеклашга
йўл
қўйилмаслиги
), 27-
модда
. (
Ўн
тўрт
ёшдан
1
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституцияси
.
–
Т
.:
“
Ўзбекистон
”, 2012. –
Б
.6.
2
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
кодекси
. –
Т
.:
“
Адолат
”, 1996
йил
29
август
.
ўн
саккиз
ёшгача
бўлган
вояга
етмаганларнинг
муомала
лаёқати
), 28-
модда
. (
Эмансипация
), 29-
модда
. (
Ўн
тўрт
ёшга
тўлмаган
вояга
етмаганларнинг
муомала
лаёқати
), 30-
модда
. (
Фуқарони
муомалага
лаёқатсиз
деб
топиш
), 31-
модда
. (
Фуқаронинг
муомала
лаёқатини
чеклаш
), 118-
модда
. (
Ўн
тўрт
ёшдан
ўн
саккиз
ёшгача
бўлган
вояга
етмаган
шахс
томонидан
тузилган
битимнинг
ҳақиқий
эмаслиги
), 119-
модда
.
(
Муомалага
лаёқатсиз
деб
топилган
фуқаро
томонидан
тузилган
битимнинг
ҳақиқий
эмаслиги
), 120-
модда
.
(
Муомала
лаёқати
чекланган
фуқаро
томонидан
тузилган
битимнинг
ҳақиқий
эмаслиги
), 125-
модда
.
(
Юридик
шахс
ҳуқуқий
лаёқатидан
ташқарига
чиқадиган
битимнинг
ҳақиқий
эмаслиги
)
ва
141-
модда
.
(
Ишончноманинг
бекор
бўлиши
)
фуқаролик
ҳуқуқий
лаёқати
ва
муомала
лаёқати
тўғрисидаги
нормалар
киритилган
бўлиб
,
улар
ушбу
тушунчаларни
кенгроқ
ёритишга
ва
бир
-
бирини
тўлдиришга
хизмат
қилади
.
Маълумки
,
ҳар
қандай
фуқаро
тегишли
ҳуқуқ
ва
муомала
лаёқатига
эга
,
унинг
ҳуқуқ
ва
эркинликлари
,
манфаатлари
,
шунингдек
,
бурчлари
мустақил
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституцияси
ва
қонунлари
билан
белгиланади
.
Шунингдек
,
бир
қанча
юридик
адабиёт
ва
юридик
атамалар
қомусий
луғатларида
ўзбек
ҳуқуқшунос
олимларининг
ҳуқуқий
лаёқат
ва
муомала
лаёқати
тушунчаларини
умумлаштириб
ўзларининг
таърифларини
берганлар
.
Ҳуқуқий
лаёқат
–
фуқароларнинг
мавжуд
ҳуқуқ
ва
бурчларга
эга
бўлиш
лаёқатидир
.
Ҳуқуқий
лаёқат
барча
учун
тенг
равишда
эътироф
этилади
.
Фуқароларнинг
ҳуқуқий
лаёқати
у
туғилган
пайтдан
эътиборан
вужудга
келади
ва
вафот
этиши
билан
тугайди
.
Ҳуқуқий
лаёқат
баъзи
ҳолларда
фуқаро
туғилмасдан
ҳам
вужудга
келиши
мумкин
.
Масалан
,
туғилмаган
фарзанд
номига
қолдирилган
мерос
кабилар
3
.
Муомала
лаёқати
–
фуқароларнинг
ўз
ҳаракатлари
билан
фуқаролик
ҳуқуқлари
олиш
ва
ўзларига
фуқаролик
бурчлари
вужудга
келтириш
лаёқатидир
.
Муомала
лаёқати
тўла
ҳамжда
шахс
вояга
етганидан
кейин
,
яъни
ўн
саккиз
ёшга
тўлгач
вужудга
келади
4
.
Айтиш
мумкинки
,
бу
икки
тушунчалар
инсон
ҳаёти
учун
энг
муҳим
элемент
бўлиб
,
инсон
тақдирини
белгилайди
десак
муболаға
бўлмайди
ва
албатта
ушбу
тушунчаларни
кенгроқ
маънода
мушоҳада
қилиш
мақсадга
мувофиқ
деб
ўйлаймиз
.
Инсоннинг
иқтисодий
,
сиёсий
,
ижтимоий
ва
ҳуқуқий
муносабатларда
субъект
сифатида
мавжуд
бўлишининг
асосий
шарти
уларнинг
маълум
ҳуқуқларга
эга
эканлиги
,
ҳуқуқ
соҳиби
сифатида
қонун
томонидан
эътироф
этилиши
ҳисобланади
.
Шу
нуқтаи
назардан
“
ҳуқуқ
”
ибораси
этимологик
маъноси
ҳақида
бир
оз
тўхтаб
ўтиш
мақасадга
мувофиқдир
.
Ҳуқуқ
–
давлат
томонидан
ҳимоя
қилинади
ва
таъминланади
,
ҳуқуқ
нормаларида
баён
этилган
талаблар
бузилган
тақдирда
,
давлатнинг
мажбурлаш
чоралари
билан
қўллаб
-
қувватланади
.
Ҳуқуқ
умумий
мажбурий
характердаги
нормалар
ёки
феъл
-
атвор
қоидалари
тизимидан
иборат
.
Умумий
мажбурий
деган
тушунча
ҳуқуқ
нормаларида
баён
этилган
талабларнинг
жамият
барча
аъзолари
томонидан
3
Қаранг
:
Юридик
атамалар
қомусий
луғати
. –
Т
.: “
Шарқ
”
нашриёти
, 2003. –
Б
.428.
4
Қаранг
:
Юридик
атамалар
қомусий
луғати
. –
Т
.: “
Шарқ
”
нашриёти
, 2003. –
Б
.245.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
19
албатта
бажарилишини
билдиради
.
Бу
тушунча
ҳуқуқ
нормаси
билан
бирга
вужудга
келади
,
у
билан
бирга
ривожланади
ва
ўзгариб
боради
.
Ҳуқуқ
–
давлат
белгилаб
қўйган
ёки
ижозат
берган
нормалар
тизими
.
Кўпдан
-
кўп
турли
ижтимоий
нормалар
мавжуд
,
аммо
фақат
ҳуқуқий
нормаларни
давлат
белгилаб
беради
.
Бошқа
нормаларнинг
ҳаммаси
турли
нодавлат
ташкилотлар
-
жамоат
бирлашмалари
,
партия
ташкилотлари
,
бошқа
органлар
ва
ташкилотлар
томонидан
белгиланади
ва
ривожлантирилади
.
Қонунда
муомала
лаёқати
фуқаронинг
ўз
ҳаракатлари
билан
Фуқаролик
ҳуқуқларига
эга
бўлиш
ва
уларни
амалга
ошириш
,
ўзи
учун
Фуқаролик
бурчларини
вужудга
келтириш
ва
уларни
бажариш
лаёқати
тушунилади
.
Муомала
лаёқатининг
муҳим
элементи
мустақил
битим
тузиш
қобилияти
ва
мустақил
мулкий
жавобгар
бўлиш
имконияти
ҳисобланади
1
.
Фуқаролик
Кодексига
асосан
фуқаронинг
муомала
лаёқатининг
вужудга
келиш
вақти
белгилангандир
.
Ҳуқуқий
жиҳатдан
фуқаронинг
туғилган
вақтли
аҳамиятли
бўлиб
,
бола
шу
даврдан
бошлаб
Фуқаролик
ҳуқуқ
лаёқатига
эга
бўлади
.
Қонун
нормаларини
таҳлил
этиш
шуни
кўрсатадики
,
ҳали
туғилмаган
бола
меросхўр
бўлиши
мумкин
.
Мерос
қолдирувчининг
ҳаётлигида
ҳомила
боласи
ҳуқуқ
лаёқатига
эга
бўлмаса
-
да
,
Фуқаролик
ҳуқуқий
лаёқти
жиҳатдан
ҳуқуқдан
фойдаланишга
ҳақли
бўлади
.
Қонун
бўлажак
меросхўрнинг
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
ҳимоя
қилишни
назарда
тутади
.
Бинобарин
,
ҳали
туғилмаган
бола
мулкка
ёки
меросга
нисбатан
ҳеч
қандай
ҳуқуққа
эга
эмас
2
.
И
.
Б
.
Зокировнинг
таъкидлашича
,
давлат
ҳам
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатларда
бошқа
иштирокчилар
каби
муайян
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларга
эга
бўлади
.
Чунки
ҳуқуқий
муносабатнинг
мазмунини
унда
иштирок
этувчи
шахсларнинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
ташкил
этади
.
Зеро
,
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатларда
қатнашувчи
шахслар
,
фуқаролик
ҳуқуқ
лаёқатига
,
яъни
фуқаролик
ҳуқуқлари
ва
бурчларига
эга
бўлиш
лаёқатига
молик
бўлишлари
лозим
3
.
Шу
ўринда
, “
Эмансипация
”
атамаси
лотинча
,
“emancipatio”
сўзидан
олинган
бўлиб
,
қарамликдан
ёки
камситишдан
озод
қилиш
,
мустақиллик
ва
тенг
ҳуқуқлилик
олиш
деган
маънони
билдиради
4
.
Эмансипация
—
ўн
олти
ёшга
тўлган
,
лекин
вояга
етмаган
шахс
меҳнат
шартномаси
бўйича
ишлаётган
бўлса
ёки
ота
-
онаси
,
фарзандликка
олувчилари
ёхуд
ҳомийсининг
розилигига
биноан
тадбиркорлик
фаолияти
билан
шуғулланаётган
бўлса
,
бу
унинг
тўла
муомала
лаёқатига
эга
бўлишлигидир
.
Эмансипация
ҳолатидаги
шахс
фуқаролик
ҳуқуқий
муносабатда
тўлақонли
субъект
бўлиб
иштирок
эта
олади
.
Т
.
А
.
Умаровнинг
фикрича
,
ҳуқуқ
лаёқати
бу
ҳуқуққа
эга
бўла
олиш
,
муомала
лаёқати
эса
шахснинг
ўз
хатти
-
ҳаракатлари
билан
фуқаролик
ҳуқуқларини
қўлга
1
Шапакидзе
И
.
Д
.
Правовые
проблемы
,
дееспособности
граж
-
дан
в
советском
гражданском
праве
//
Автореф
.
дисс
. …
к
.
ю
.
н
. –
Тбилиси
, 1986.
2
Мананикова
Р
.
П
.
Правовой
статус
членов
семы
по
совет
-
скому
законодательству
(
цивилистический
аспект
):
Автореф
.
дисс
. …
д
.
ю
.
н
. –
М
.: 1990. –
С
.13.
3
Зокиров
И
.
Б
.
Фуқаролик
ҳуқуқи
. –
Т
.:
ТДЮИ
, 2006. –
Б
.27.
4
Зокиров
И
.
Б
.,
Оқюлов
О
.,
Боротов
М
.
Х
.
Фуқаролик
ҳуқуқи
:
саволлар
ва
жавоблар
. –
Т
.:
ТДЮИ
нашриёти
, 2002. –
Б
.35.
киритиши
ва
ўзи
учун
фуқаролик
мажбурятларини
вужудга
келтира
олишидир
5
.
М
.
Х
.
Боротовнинг
таъкидлашича
,
маҳаллий
давлат
ҳокимияти
органлари
фуқаролик
ҳуқуқининг
субъекти
сифатида
ҳуқуқ
ва
муомала
лаёқатига
эга
эканлиги
давлатнинг
ҳуқуқ
ва
муомала
лаёқати
каби
бўлади
6
.
М
.
Х
.
Боротов
ўз
фикрини
давом
эттириб
қуйидагиларни
таъкидлайди
:
ҳуқуқ
субъектисиз
ижтимоий
муносабатларни
ҳуқуқий
тартибга
солишни
амалга
ошириш
мумкин
эмас
.
Бу
эса
ўз
навбатида
,
ҳуқуқий
жиҳатдан
тартибга
солинаётган
ижтимоий
муносабатларда
иштирок
этувчининг
ҳуқуқ
субъектлилиги
мақомига
эга
бўлишини
талаб
этади
.
Ҳуқуқ
субъектлилиги
эса
ўз
навбатида
,
ҳуқуқий
лаёқат
тушунчаси
билан
боғлиқдир
.
Ҳуқуқий
лаёқат
эса
–
ҳуқуқ
лаёқати
ва
муомала
лаёқати
каби
икки
таркибий
қисмдан
ташкил
топади
.
Шахс
ҳуқуқ
лаёқатининг
ана
шу
икки
таркибий
қисмига
бир
вақтнинг
ўзида
эга
бўлишидан
келиб
чиқиб
унинг
тўлақонли
ҳуқуқ
субъектлилиги
англашилади
7
.
Т
.
М
.
Турабековнинг
фикрига
кўра
,
ҳуқуқ
субъектлилиги
субъектда
ҳуқуқ
ва
муомала
лаёқати
мавжуд
бўлиши
ифодалайди
.
Ҳуқуқ
лаёқати
фуқаронинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларга
эга
бўлиш
имконияти
бўлса
,
муомала
лаёқати
ўзининг
ҳаракатлари
билан
ҳуқуқларга
эга
бўлиш
ва
уларни
амалга
ошириш
,
ўзи
учун
мажбуриятлар
олиш
ва
уларни
бажариш
имкониятидир
8
.
Фуқаролик
ҳуқуқи
субъектлари
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
субъекти
бўлишлари
учун
фуқаролик
муомала
лаёқатига
эга
бўлишлари
керак
.
Бундай
талаб
,
одатда
,
фуқароларга
нисбатан
қўлланилади
.
Фуқаролик
муомала
лаёқати
деганда
,
фуқаронинг
ўз
ҳаракатлари
билан
фуқаролик
ҳуқуқларига
эга
бўлиши
ва
уларни
амалга
ошириши
,
ўзи
учун
фуқаролик
бурчларини
вужудга
келтириши
ва
уларни
бажариш
лаёқати
тушунилади
.
Фуқаронинг
фуқаролик
муомала
лаёқатига
эга
бўлиши
,
унга
ўз
ҳаракатлари
билан
нафақат
ҳуқуқларга
эга
бўлиши
,
шу
билан
бирга
,
бурчлар
(
мажбуриятлар
)
ни
вужудга
келтирар
экан
,
бу
мажбуриятлар
ўз
навбатида
(
агар
шу
мажбуриятни
ўзи
вужудга
келтирган
муомалага
лаёқатли
шахс
томонидан
бузилса
)
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарликни
вужудга
келтиради
9
.
Маълумки
,
фуқаролик
муомала
лаёқати
алоҳида
тарзда
уч
босқичга
бўлинади
:
а
) 14
ёшга
тўлмаган
вояга
етмаганларнинг
муомала
лаёқати
(
ФКнинг
29-
моддаси
);
б
) 14
ёшдан
18
ёшгача
бўлган
вояга
етмаганларнинг
муомала
лаёқати
(
ФКнинг
27-
моддаси
);
в
)
тўла
муомала
лаёқати
(
ФКнинг
22, 28-
моддалари
).
Муомала
лаёқатини
бундай
босқичларга
бўлиниши
инсоннинг
туғилиши
билан
(
баъзан
ундан
олдин
)
ҳуқуқ
лаёқатига
эга
бўлган
фуқаронинг
кундалик
ҳаёт
учун
зарур
бўлган
,
турмуш
5
Умаров
Т
.
А
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
:
Жисмоний
шахснинг
ҳуқуқий
ҳолати
. –
Т
.:
Ижод
дунёси
, 2003. –
Б
.96.
6
Боротов
М
.
Х
.
Фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатларда
давлатнинг
иштироки
:
назария
ва
амалиёт
. –
Т
.:
ТДЮИ
, 2008.
–
Б
.17.
7
Боротов
М
.
Х
.
Фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатлар
субъекти
сифатида
давлат
иштирокининг
назарий
ва
амалий
муаммолари
:
ю
.
ф
.
д
. …
дисс
. –
Т
., 2008.–
Б
.28.
8
Турабеков
Т
.
М
.
Общественные
объединения
как
субъекты
гражданского
права
.
Автореф
.
дисс
…
к
.
ю
.
н
. –
Т
., 2002. –
С
.14.
9
Эгамбердиева
Н
.
Х
.
Фуқаролик
ҳуқуқий
–
жавобгарликнинг
асослари
ва
шакллари
.
Ю
.
ф
.
н
. …
дисс
. –
Т
., 2006. –
Б
.46.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
20
эҳтиёжларини
қондириш
ёки
ўз
яқинларига
(
ота
-
онаси
,
ака
-
укалари
,
васий
ёки
ҳомийлари
,
фарзандликка
олувчилар
ва
бошқалар
)
ёрдам
бериш
учун
одатдаги
фуқаролик
муомаласида
иштироки
ҳолатидан
келиб
чиқади
1
.
Юқоридаги
фикрларга
қўшилган
ҳолда
,
шуни
таъкидлаш
жоизки
,
фуқаролар
ҳуқуқий
муносабатларнинг
субъекти
сифатида
ҳуқуқий
лаёқат
ва
муомала
лаёқатига
эга
бўладилар
.
Ҳақиқатдан
ҳам
,
барча
фуқаролар
ҳуқуқий
лаёқатга
эга
бўлиб
,
улар
туғилиши
билан
бу
лаёқатга
эга
бўладилар
.
Аммо
ҳар
бир
фуқаро
ҳам
муомала
лаёқатига
эга
бўлавермайди
.
Муомала
лаёқати
деганда
,
шахснинг
ўз
ҳуқуқларни
амалга
ошира
олиши
ва
мажбуриятларни
шахсан
бажара
олиши
тушунилади
.
Ҳуқуқий
нормалар
нуқтаи
назаридан
фуқаролар
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодекси
22-
модда
.
Фуқаронинг
муомала
лаёқати
18
ёшдан
бошлаб
тўла
муомала
лаёқатига
эга
бўладилар
.
Меҳнат
-
ҳуқуқий
муносабатларида
яъни
,
Ўзбекистон
Республикаси
Меҳнат
кодекси
77-
модда
.
Ишга
қабул
қилишга
йўл
қўйиладиган
ёш
эса
улар
16
(15)
ёшдан
,
никоҳ
-
оила
ҳуқуқий
муносабатларида
яъни
,
Ўзбекистон
Республикаси
Оила
кодекси
15-
модда
.
Никоҳ
ёши
18 (17)
ёшдан
,
жиноят
-
ҳуқуқий
муносабатларида
яъни
,
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодекси
17-
модда
.
Жисмоний
шахсларнинг
жавобгарлиги
асосан
16
ёшдан
,
шунингдек
97-
модданинг
иккинчи
қисми
айрим
жиноятлар
учун
13
ёшдан
муомала
лаёқати
вужудга
келади
.
Хулоса
қилганда
,
шахснинг
ҳуқуқ
лаёқати
ва
муомала
лаёқати
бу
инсонга
энг
аввало
ҳуқуқ
,
бурч
,
мажбурият
ва
жавобгарликни
юклайди
.
Ҳуқуқ
лаёқати
ва
муомала
лаёқати
инсонга
хос
хусусият
бўлиб
,
у
инсондан
ажралмасдир
.
1
Эгамбердиева
Н
.
Х
.
Фуқаролик
ҳуқуқий
–
жавобгарликнинг
асослари
ва
шакллари
.
Ю
.
ф
.
н
. ….
дисс
. –
Т
., 2006. –
Б
.46.
Х
.
А
.
Қучқаров
ТДЮИ
катта
ўқитувчиси
ФУҚАРОЛИК
ПРОЦЕССИДА
КЕЛИШУВ
БИТИМИ
ТУЗИШ
ТАРТИБИ
(
миллий
ва
хорижий
тажриба
)
Ҳар
бир
шахс
ўз
ҳуқуқ
ва
эркинликларини
суд
орқали
ҳимоя
қилиш
ҳуқуқига
эга
бўлиши
билан
бир
қаторда
суд
томонидан
ушбу
ҳуқуқларни
тўғри
ва
ўз
вақтида
,
самарали
тарзда
тикланиш
ҳуқуқига
ҳам
эгадир
.
Хусусан
,
Инсон
ҳуқуқлари
Умумжахон
Декларациясининг
8-
моддасида
ҳар
бир
инсон
,
мободо
Конституция
,
қонун
бериб
қўйган
асосий
ҳуқуқлари
бузилгудек
бўлса
,
нуфузли
миллий
судлар
томонидан
ўз
ҳуқуқларини
самарали
тарзда
тикланиш
ҳуқуқига
эга
эканлиги
мустаҳкамланган
.
2
Миллий
қонунчилигимизда
ҳам
судлар
томонидан
инсон
ҳуқуқларини
самарали
ҳимоя
қилишни
кафолатловчи
нормалар
мавжудлигини
алоҳида
эътироф
этиш
лозим
.
Хусусан
,
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
4-
моддасида
фуқаролик
суд
ишларини
юритишнинг
вазифалари
ўз
ифодасини
топган
бўлиб
,
унга
кўра
,
фуқароларнинг
бузилган
ҳуқуқлари
ва
қонун
билан
қўриқланадиган
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
мақсадида
фуқаролик
ишларини
тўғри
,
ўз
вақтида
кўриб
чиқиш
ва
ҳал
этиш
,
шунингдек
фуқароларни
қонунлар
,
ҳуқуқ
нормаларини
бажаришга
онгли
муносабатда
бўлиш
руҳида
тарбиялашни
назарда
тутади
.
Бироқ
фуқароларнинг
қонуний
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
суд
орқали
ҳимоя
қилиш
механизмининг
самарадорлигини
ошириш
мақсадида
,
айрим
фуқаролик
ишларини
ўзига
хос
моддий
-
ҳуқуқий
хусусиятларини
ҳисобга
олган
ҳолда
кўриб
чиқишнинг
янги
процессуал
тартиблари
босқичма
-
босқич
жорий
этиш
тақозо
этилмоқда
.
Бинобарин
,
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
И
.
А
.
Каримов
ҳам
ўз
асарларида
суд
ислоҳотини
чуқурлаштириш
,
ҳокимиятнинг
учинчи
,
мустақил
ва
қарам
бўлмаган
тармоғи
сифатида
бутун
одил
судлов
тизимини
демократлаштириш
-
ҳуқуқий
давлатни
мустаҳкамлашнинг
яна
бир
муҳим
йўналиши
эканлигини
таъкидлаб
,
бу
борада
фуқаролик
ишларини
кўриб
чиқаришда
,
бу
жараённинг
истисносиз
барча
босқичларида
тарафларнинг
ҳақиқий
тенглигини
ва
ўзаро
тортиша
олиши
учун
шароит
яратиш
,
даъво
аризалари
ва
шикоятларни
қабул
қилиш
ҳамда
уларни
кўриб
чиқиш
борасидаги
дастлабки
жараёнларни
янада
соддалаштириш
3
муҳим
аҳамият
касб
этишини
алоҳида
қайд
қилган
.
Судлар
томонидан
фуқаролик
ишларини
кўриб
ҳал
этишнинг
самарали
усулларидан
бири
сифатида
келишув
битими
алоҳида
аҳамият
касб
этади
.
Зеро
,
бузилган
ҳуқуқ
ва
қонуний
манфаатларни
тикланишида
низолашувчи
тарафларнинг
ўзаро
муросага
келишлари
муҳим
ҳисобланади
.
Ҳуқуқий
адабиётларда
тўғри
таъкидланганидек
,
тарафларни
муросага
келтириш
ва
низоларни
самарали
ҳал
қилишнинг
2
Инсон
ҳуқуқлари
:
Инсон
ҳуқуқлари
Умумжахон
Декларацияси
.
Иқтисодий
,
ижтимоий
ва
маданий
ҳуқуқлар
тўғрисида
халқаро
пакт
.
Фуқаролик
ҳуқуқлари
ва
сиёсий
ҳуқуқлар
тўғрисида
халқаро
пакт
ва
факультатив
протокол
. –
Тошкент
:
Адолат
, 1992. –
Б
.12.
3
Каримов
И
.
А
.
Ўзбекистонда
демократик
ўзгаришларни
янада
чуқурлаштириш
ва
фуқаролик
жамияти
асосларини
шакллантиришнинг
асосий
йўналишлари
.
Тошкент
оқшоми
.
2002
йил
, 30-
август
. –
№
102–103.
