Озодликдан маҳрум қилинган жабрланувчи ва гувоҳлар хавфсизлигини таъминлашга қаратилган чоралар тавсифи

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

2012

№

2

♦

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

40

қилиши

;

мотив

–

безорилик

жинояти

субъектив

томонининг

зарурий

белгиси

бўлиб

,

айбдорни

ҳеч

қандай

ташқи

сабабларсиз

ёки

арзимаган

сабаб

туфайли

ўзини

умум

тан

олган

ахлоқ

нормаларига

,

бошқа

шахсларнинг

ҳуқуқ

ва

манфаатларига

беписандлигини

намойиш

қилишга

ундовчи

ҳис

-

туйғу

;

ташқи

ҳолат

билан

боғлиқ

бўлмаган

айбдорнинг

безорилик

ҳаракатини

содир

этишга

бўлган

ички

эҳтиёжи

ушбу

жиноятнинг

мақсадидир

.

Ш

.

Ходжаев

ТДЮИ

тадқиқотчиси

ОЗОДЛИКДАН

МАҲРУМ

ҚИЛИНГАН

ЖАБРЛАНУВЧИ

ВА

ГУВОҲЛАР

ХАВФСИЗЛИГИНИ

ТАЪМИНЛАШГА

ҚАРАТИЛГАН

ЧОРАЛАР

ТАВСИФИ

Жиноятдан

жабрланганлар

,

гувоҳлар

ва

жиноят

процессининг

бошқа

иштирокчиларини

давлат

томонидан

ҳимоя

қилиш

ғоят

муҳим

вазифа

бўлиб

турган

бир

вақтда

озодликдан

маҳрум

қилиш

муассасаларида

сақланаётган

жабрланувчи

ва

гувоҳлар

хавфсизлигини

таъминлаш

янада

муҳимроқ

тус

олади

.

Озодликдан

маҳрум

қилинганлар

жумласидан

бўлган

жабрланувчилар

ва

гувоҳлар

хавфсизлигини

таъминлаш

масалалари

айрим

қонун

ости

актларида

айтилган

бўлсада

,

аммо

Ўзбекистонда

ушбу

масала

юзасидан

махсус

қонун

қабул

қилинган

эмас

.

Барча

қонун

ости

актлари

қабул

қилинган

қонун

асосида

бўлиши

керак

.

Ўзбекистон

Республикаси

Конституциясининг

25-

моддасида

“

Ҳар

ким

эркинлик

ва

шахсий

дахлсизлик

ҳуқуқига

эга

”

дейилган

.

Аммо

ана

шу

эркинлик

ва

шахсий

дахлсизликни

таъминлайдиган

махсус

қонун

қабул

қилинмас

экан

,

бу

Конституциявий

қоида

декларатив

қоида

бўлиб

қолаверади

.

Тўғри

Ўзбекистон

Конституциясининг

26,27, 43, 44, 45

ва

жазо

моддаларида

ҳамда

Жиноят

кодексининг

қатор

моддалари

орқали

шахснинг

ҳаёти

,

соғлиғи

,

шаъни

,

қадр

-

қиммати

ва

бошқа

ҳуқуқ

ва

эркинликлари

ҳимоя

қилинади

1

.

Конституция

мамлакатимизнинг

асосий

қонуни

ҳисобланиб

,

унда

энг

асосий

нормалар

мустаҳкамланиб

,

улар

қонунлар

ва

бошқа

норматив

ҳужжатларда

ривожлантирилади

.

Жабрланувчи

ва

гувоҳларга

нисбатан

бўладиган

хавф

-

хатарлар

рўйхати

ҳам

,

хавфсизлик

чоралари

ҳам

Конституцияда

белгиланмаган

ва

белгилашнинг

иложи

ҳам

йўқ

.

Аммо

Ўзбекистон

Республикаси

Конституциясига

мувофиқ

равишда

ишлаб

чиқилган

Ўзбекистон

Республикаси

Жиноят

кодексида

фуқаролик

бурчини

бажараётган

шахсларни

ҳимоя

қилиш

соҳасидаги

муҳим

ҳуқуқий

нормалар

белгиланган

.

Мазкур

нормалар

озодликдан

маҳрум

қилинган

жазони

ўтаётган

жабрланувчи

ва

гувоҳларга

ҳам

бевосита

тааллуқлидир

.

Бу

ҳақдаги

фикрлар

маълум

даражада

тадқиқотимизнинг

олдинги

бобида

баён

қилинган

.

Ўзбекистон

Республикасининг

Жиноят

-

процессуал

кодексининг

55-

моддасида

жабрланувчининг

ҳуқуқ

ва

мажбуриятлари

баён

қилинган

бўлиб

,

бу

нормада

унинг

фақат

мажбуриятлари

баён

қилинган

,

аммо

унинг

хавфсизлигини

таъминлаш

масаласида

ҳеч

нарса

айтилмаган

.

Мазкур

Кодекснинг

66-

моддасида

гувоҳнинг

ҳуқуқ

ва

мажбуриятлари

баён

қилинган

бўлиб

,

у

ана

шу

моддада

белгиланган

мажбуриятларни

бажармаганлиги

учун

қонунда

белгиланган

тарзда

жавобгар

бўлиши

тўғрисида

айтилган

.

Аммо

уни

ҳимоясини

таъминлаш

тўғрисида

ҳеч

нарса

айтилмаган

.

Ушбу

моддалардаги

қоидалар

озодликдан

1

Ҳамроев

Элдор

.

Ўзбекистон

Республикаси

Конституцияси

жиноят

ҳуқуқининг

манбаи

сифатида

.-

Тошкент

:

ТДЮИ

, 2011.

–

Б

. 7.

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

2012

№

2

♦

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

41

маҳрум

қилиш

жазосини

ўтаётган

жабрланувчи

ва

гувоҳларга

ҳам

тегишлидир

.

Жиноят

процессуал

кодексининг

114-, 121-

моддаларида

ҳам

гувоҳ

ва

жабрланувчига

тегишли

бўлган

нормалар

баён

қилинган

бўлиб

,

бу

нормаларда

ҳам

уларнинг

хавфсизлигини

таъминлашнинг

қонундаги

қоидалари

белгиланмаган

.

Озодликдан

маҳрум

қилинган

жабрланувчи

ва

гувоҳлар

хавфсизлигини

таъминлашнинг

чоралари

одатда

Жиноят

-

ижроия

кодексида

белгиланади

.

Маҳкумларнинг

шахсий

хавфсизлиги

тўғрисида

Ўзбекистон

Республикаси

Жиноят

-

ижроия

кодексининг

11-

моддасида

умумий

тарзда

баён

қилинган

.

Ушбу

моддада

“

Маҳкум

шахсий

хавфсизлик

ҳуқуқига

эга

”.

Қамоқ

жазосига

,

интизомий

қисмга

жўнатиш

ёки

озодликдан

маҳрум

қилишга

ҳукм

этилган

шахснинг

хавфсизлигига

тахдид

юзага

келган

тақдирда

у

ўз

шахсий

хавфсизлигини

тъминлаш

ҳақида

илтимос

билан

жазони

ижро

этувчи

муассаса

ёки

органининг

ҳар

қандай

мансабдор

шахсига

мурожаат

этишга

ҳақли

.

Маҳкум

мурожаат

этган

мансабдор

шахс

дархол

уни

шахсий

хавфсизлигини

таъминлаш

чораларини

кўришга

мажбур

деб

ёзилган

.

Ушбу

норма

жабрланувчи

ва

гувоҳларга

ҳам

тегишлидир

.

Аммо

Жиноят

кодексида

жабрланувчи

,

гувоҳ

ёки

жиноят

процессининг

бошқа

иштирокчиларини

хавфсизлигини

таъминлашга

қаратилган

алоҳида

қонун

нормаси

бўлмаганлиги

учун

бу

норма

декларатив

қоида

бўлиб

қолаверади

.

Жабрланувчи

ёки

гувоҳга

нисбатан

қилинган

таҳдид

Жиноят

кодексининг

бирор

моддасида

назарда

тутилган

жиноий

қилмишдан

иборат

бўлсагина

тахдид

қилувчи

ўша

норма

билан

жавобгар

қилиниши

мумкин

холос

.

Аммо

юқорида

баён

қилинганимиздек

,

оддий

ҳаёт

шароитидагига

нисбатан

озодликдан

маҳрум

қилиш

жойларида

жабрланувчи

ва

гувоҳларга

нисбатан

қилинадиган

таҳдид

ўзининг

моҳиятига

кўра

фарқ

қилади

.

Чунки

жазони

ўташ

шароитида

ёки

хибсда

сақланаётган

шароитда

хавфсизлигини

таъминлаш

тўғрисида

жазони

ўташ

муассаса

маъмуриятига

мурожаат

қилишнинг

ўзи

уларга

нисбатан

қилинадиган

хавфнинг

хусусиятини

янада

кучайтиради

.

Инсоннинг

онги

билан

бошқариладиган

ҳар

бир

ҳаракат

муайян

мотивда

,

муайян

мақсадга

қаратилган

бўлади

.

Таҳлил

этилаётган

жиноятнинг

мотиви

ва

мақсади

қасддан

содир

этиладиган

жиноятларнинг

мотиви

ва

мақсадидан

фарқ

қилади

.

Барча

тўғри

қасддан

содир

этиладиган

жиноятларда

“

Мотив

қилмишнинг

мақсадини

юзага

келтиради

ва

мақсад

,

ўз

навбатида

,

қилмиш

мотивини

мустаҳкамлайди

.

Мотив

ва

мақсад

бир

бутун

жиноятда

ижтимоий

хавфли

қилмишдаги

иродавий

жараён

мазмунини

ва

хусусиятини

,

айб

даражасини

тавсифлайди

”

1

.

Бу

айтилганлар

барча

тўғри

қасддан

содир

этиладиган

жиноятларнинг

мотив

ва

мақсади

учун

умумий

бўлган

тушунча

ҳисобланади

.

Жиноятнинг

мотиви

-

муайян

талаб

ва

манфаатларни

қондиришга

қаратилган

жиноят

содир

этишга

журъат

туғдирувчи

ички

қўзғатувчи

куч

экан

,

мақсад

-

жиноят

содир

қилиш

орқали

келажакда

муайян

натижага

эришишга

қаратилган

шахснинг

онгидаги

фикрига

интилишдир

.

Одатда

жиноятнинг

мотиви

ЖК

Махсус

қисми

моддаси

диспозициясида

кўрсатилади

.

1

Бакунов

П

.

Айб

жиноят

субъектив

томонининг

зарурий

белгиси

сифатида

. –

Т

.:

Адолат

, 2006. –

Б

. 95.

Жиноятнинг

мотиви

ва

мақсади

турли

-

туман

бўлиб

,

ҳар

бир

жиноятнинг

мотиви

ва

мақсади

индивидуал

аниқланади

.

Жиноятнинг

мотиви

ғаразгўйлик

,

рашқ

,

кўролмаслик

,

мансабпарастлик

,

душманлик

,

адоват

ва

ҳакозалар

бўлиши

мумкин

.

Аммо

жабрланувчи

ёки

гувоҳга

нисбатан

жиноят

содир

қилишнинг

мотиви

ва

мақсади

ўзига

хос

хусусиятга

эга

бўлиб

,

бунда

айбдор

ўзи

учун

сир

сақланиши

керак

бўлган

маълумотларни

ошкор

бўлишини

олдини

олиш

,

шундай

маълумотларни

ошкор

қилинганлиги

учун

жабрланувчи

ёки

гувоҳдан

ўч

олиш

,

ёлғон

кўрсатув

беришга

мажбур

қилиш

орқали

тергов

ҳаракатларини

нотўғри

йўлга

солиб

юбориши

мумкин

.

Жабрланувчи

ёки

гувоҳга

зўрлик

ишлатиш

мақсадининг

ўзига

хос

хусусияти

шундаки

,

бошқа

жиноятларнинг

мотиви

ва

мақсади

жиноят

содир

этилгунча

шаклланган

бўлса

,

жабрланувчи

ёки

гувоҳга

зўрлик

ишлатиш

жиноят

содир

этилганидан

кейин

пайдо

бўлади

.

Озодликдан

маҳрум

қилиш

жойларида

жабрланувчининг

ёки

гувоҳнинг

шароити

,

оддий

шароитдаги

гувоҳ

ва

жабрланувчиларнинг

шароитидан

фарқ

қилади

.

Агарда

оддий

шароитда

гувоҳ

ёки

жабрланувчи

ўзини

ҳимоя

қилишнинг

муайян

усулини

танлаш

(

ўзи

ёки

яқин

кишилари

билан

биргаликда

ўз

-

ўзини

ҳимоя

қилиш

,

ёрдам

сўраб

таниш

-

билишларига

мурожаат

қилиш

,

тегишли

давлат

органларига

(

милиция

,

прокуратура

,

суд

ва

бошқа

ҳуқуқни

муҳофаза

қилиш

органларига

бу

ҳақда

мурожаат

қилиш

)

ва

ҳоказо

имкониятларга

эга

бўлса

,

жазони

ўташ

муассасаларида

жабрланувчи

ва

гувоҳлар

бундай

имкониятларга

деярли

эга

эмаслар

.

Тўғри

колония

маъмурияти

жабрланувчи

ва

гувоҳнинг

хавфсизлигини

таъминлаш

учун

барча

чораларини

кўрадилар

.

Аммо

Эдвард

Максимовский

томонидан

нашр

қилинган

“

Империя

страха

”

2

китобида

ёзилишича

озодликдан

маҳрум

қилиш

муассасаларида

жиноятчиликни

касб

қилиб

олган

шахслар

(

профессиональные

преступники

)

томонидан

“

Жиноий

ҳамкорлик

”

гуруҳлари

тузилиб

,

бундай

гуруҳларга

рецидивистлар

,

жиноий

фаолиятни

касб

қилиб

олган

шахслар

,

чўнтак

ўғрилари

,

сейф

ўғрилари

ва

ҳоказолар

бирлашиб

жуда

мукаммал

структурага

эга

бўлган

норасмий

ташкилот

тузилиб

,

бундай

бирлашма

ўзининг

раҳбарига

(

пахзанга

)

эга

бўлиб

,

бирлашма

кичик

гуруҳларга

бўлинган

(

икки

–

беш

кишидан

иборат

)

бўлади

.

Бу

бирлашмаларда

муайян

норасмий

хулқ

нормалари

белгиланган

бўлиб

,

ушбу

бирлашмада

белгиланган

норасмий

хулқ

доирасида

чиқиш

мумкин

эмас

.

Собиқ

иттифоқ

даврида

жиноят

дунёси

учун

ўрнатилган

бундай

хулқий

нормалар

бутун

Иттифоқ

худудида

жойлашган

жазони

ўташ

муассасаларида

амал

қилган

.

Улар

ўртасидаги

криминал

ахборот

алмашиш

ёки

ахборот

бериш

жуда

яхши

йўлга

қўйилган

.

Бир

жойдан

иккинчи

жойга

ахборот

узатиш

тизими

кўп

йиллар

мобайнида

мукаммаллаштирилган

.

Бу

тизимни

кўплаб

жиноятчининг

дунёсининг

авлодлари

ривжлантириб

келган

.

Ахборот

беришнинг

кенг

тарқалган

усули

“

шифрланган

”

ахборот

бўлиб

,

улар

алоқачилар

орқали

етказиб

берилган

.

Маълумот

қоғозга

ёки

ҳар

қандай

матога

рақамлар

орқали

шифрланади

ва

шифрловчи

2

Эдвард

Максимовский

.

Империя

страха

. –

М

.:

Зеленый

па

-

рус

, 1992. –

С

. 3-256..

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

2012

№

2

♦

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

42

томонидан

имзо

қўйилади

.

Шуниси

диққатга

сазоворки

ҳар

бир

қонундаги

ўғри

(

вор

в

законе

)

нинг

ўз

имзо

белгиси

бўлиб

,

бу

имзо

ахборотни

қабул

қилувчига

олдиндан

маълум

бўлган

.

Ахборотни

узатиш

жуда

тез

амалга

оширилган

ва

қисқа

вақт

ичида

ахборот

олувчига

етказилади

.

Жазони

ўтаётган

ёки

ахборотни

ўтказишга

ёрдам

беришга

барча

мажбур

бўлган

.

Ахборот

узатиш

тизимини

ғоят

мукаммал

ишлаб

чиқилган

бўлиб

,

муайян

усулларини

ишлаб

чиқиш

ва

ривожлантиришда

октябрь

тўнтаришига

қадар

Чор

Россияси

турмаларида

сақланаётган

революционерлар

жуда

катта

хисса

қўшганлар

.

Агарда

маҳкумни

бир

колониядан

иккинчи

колонияга

ўтказиладиган

бўлса

,

бу

маҳкум

ўтказиладиган

колонияда

олдиндан

билганлар

.

Собиқ

иттифоқ

даврида

профессионал

жиноят

дунёси

нафақат

Собиқ

СССРни

,

балки

бошқа

давлат

полиция

идораларини

ташвишга

солиб

қўйган

эди

.

Шуни

ҳисобга

олиб

,

Эдвард

Максимовскийни

ёзишича

Франция

,

Германия

ва

бошқа

Европа

давлатларида

профессионал

жиноятчиларни

рўйхатга

олишнинг

янги

мукаммал

усуллари

ишлаб

чиқилди

.

“

Хабар

берувчилар

”, “

қопқонлар

”

ва

бошқа

махсус

чоралар

ишлаб

чиқилиши

муносабати

билан

профессионал

жиноятчиларни

фош

қилишда

жуда

катта

самара

бера

бошлади

.

Жумладан

Париж

шаҳрининг

махфий

полиция

бошлиғи

Ф

.

Э

.

Видакнинг

ихтиёрида

30

га

яқин

ёлланган

агентлар

ёрдамида

7

йил

мобайнида

4

мингга

яқин

профессионал

жиноятчиларни

қамоққа

олишга

мувоффақ

бўлган

1

.

Қонундаги

ўғрилар

(

ворами

в

законе

)

тушунчасининг

қачон

пайдо

бўлганлиги

ҳақида

аниқ

маълумотлар

йўқ

.

Ўғри

сиёсатга

аралашмаслиги

керак

,

ўғри

фақат

ўғрилик

қилиши

керак

ва

давлат

ишларига

аралашмаслиги

керак

бўлган

.

Бундай

жиноий

хулқ

қоидасига

амал

қилган

жиноятчилар

“

қонундаги

ўғрилар

” (“

ворами

в

законе

”)

деб

атала

бошланган

.

Собиқ

иттифоқ

даврида

юқорида

айтилган

жиноят

дунёсига

хос

бўлган

қоидалар

Ўзбекистон

худудида

жойлашган

жазони

ўташ

муассасаларида

ҳам

амал

қилган

.

Чунки

Ўзбекистон

худудида

жойлашган

жазони

ўташ

муассасаларга

СССР

таркибигакирувчи

барча

иттифоқдош

республикаларидан

жазони

ўташ

учун

маҳкумлар

келтирилган

ва

СССР

худудида

жойлашган

барча

жазони

ўташ

муассасалар

СССР

ахлоқ

тузатиш

Бош

бошқармаси

томонидан

бошқарилган

.

Ўзбекистон

ўз

мустақиллигига

эришганида

кейин

фақат

Ўзбекистон

худудида

жиноят

содир

қилган

маҳкумлар

жазони

ўташни

бошлади

.

Натижада

,

Россия

Федерацияси

худудидаги

жазони

ўташ

муассасаларидаги

профессионал

жиноятчилар

таъсирининг

пайи

қирқилди

.

Лекин

шунга

қарамасдан

Собиқ

иттифоқ

давридаги

қолган

жиноятчилар

дунёсининг

анъана

ва

удумлари

маълум

даражада

ўз

таъсирини

кўрсатмай

қолмайди

.

Ўзбекистонда

жиноятчиликка

,

жумладан

профессионал

жиноятчиликка

қарши

кураш

чоралари

анча

кескин

қўйилганлиги

боис

бу

борада

жиддий

ютуқларга

эришилди

.

Айниқса

,

суд

-

ҳуқуқ

тизимини

либераллаштирилиши

муносабати

билан

озодликдан

маҳрум

қилиш

жазосига

ҳукм

қилинганлар

миқдорининг

кескин

қисқариши

жазони

ўташ

1

Эдвард

Максимовский

.

Империя

страха

. –

М

.:

Зеленый

па

-

рус

, 1992. –

С

. 90.

колонияларда

норасмий

хулқ

нормаларга

эга

бўлган

бирлашмалар

кескин

камайди

.

Ана

шу

юқорида

айтилган

гаплар

тўғридан

-

тўғри

диссертация

тадқиқотимиз

доирасига

кирмасада

уларни

баён

қилиш

орқали

жазони

ўташ

муассасаларида

жиноят

дунёсининг

қандай

кучга

эга

эканлиги

,

жабрланувчи

ёки

гувоҳларнинг

аҳволи

қанчалик

оғир

бўлиб

қолишини

кўрсатиш

эди

,

холос

.

Маҳкумлар

хавфсизлигини

таъминлаш

тўғрисида

маълум

даражада

қонун

нормаларида

баён

қилинган

бўлсада

,

жабрланувчи

ва

гувоҳларнинг

хавфсизлигини

таъминлаш

борасида

қонун

деярли

йўқ

.

Қонунларда

ва

Жиноят

кодексига

ҳамда

Жиноят

-

ижроия

кодексларига

киритилаётган

қўшимча

ва

ўзгартиришлар

асосан

жиноят

содир

этишда

айбланаётган

шахслар

ва

маҳкумларни

қисмади

ва

аҳволини

енгиллаштиришга

қаратилган

.

Маҳкумлар

хавфсизлигини

таъминлаш

масаласида

юқорида

келтирилганимиздек

,

қонунларда

айрим

хавфсизлик

чоралари

назарда

тутилган

.

Жумладан

,

Жиноят

кодексининг

бир

қатор

моддаларида

(

масалан

, 97-

модданинг

2-

қисми

“

г

”-

банди

, 104-

моддаси

2-

қисмининг

“

б

”-

банди

105-

моддаси

2-

қисмининг

“

в

”

банди

ва

ҳоказолар

)

ўз

хизмат

ёки

фуқаролик

бурчини

бажариши

муносабати

билан

шахсга

ёки

унинг

яқин

қариндошига

нисбатан

жиноят

содир

этганлик

учун

жавобгарлик

назарда

тутилган

.

Аммо

бу

нормалар

умумий

тарздаги

нормалар

бўлиб

,

жабрланувчи

ёки

гувоҳнинг

гувохлик

бериб

,

фуқаровий

бурчини

бажарганлиги

муносабати

билан

унга

ёки

яқин

қариндошига

нисбатан

жиноят

содир

этилганликни

ҳам

қамраб

олади

,

холос

.

Ўз

соғлиғи

ёки

ҳаётини

хавф

остида

қолдириш

гувоҳлик

берганлиги

учун

унга

ёки

яқин

қариндошига

нисбатан

жиноят

содир

этганлик

учун

жиноий

жавобгарликни

белгиловчи

қонун

нормаси

умуман

йўқ

.

Маҳкумлар

хавфсизлигини

маълум

даражада

ҳуқуқий

тартибга

солишни

қонунда

тартибга

солиш

белгиланганига

унча

кўп

вақт

бўлгани

йўқ

.

1970

йили

қабул

қилинган

ЎзССР

Ахлоқ

-

тузатиш

меҳнат

кодексининг

81-

моддасида

озодликдан

маҳрум

қилинган

маҳкумлар

ахлоқ

тузатиш

-

меҳнат

муассасасининг

ходимига

қаршилик

кўрсатса

,

қаттиқ

тўполон

қилса

,

атрофидагиларга

ёки

ўзига

жисмоний

зарар

етказиш

хавфи

билан

зўрлик

ишлатса

,

улар

томонидан

келтирилиши

мумкин

бўлган

зарарни

олдини

олиш

мақсадида

унга

қўл

кишани

ёхуд

тинчлантирувчи

қўйлак

кийидирилиши

мумкинлиги

ҳақида

айтилган

2

.

Қонунда

ушбу

воситаларни

аёлларга

ва

вояга

етмаганларга

кийдирш

тақиқланган

.

1987

йил

22

сентябр

фармони

билан

ушбу

Кодекснинг

67-

моддаси

1-

қисми

ўнинчи

абзац

билан

тўлдирилиб

,

умумий

,

кучайтирилган

,

қаттиқ

тартибли

колониядан

олти

ойгача

муддатга

камера

типидаги

хоналарга

,

махсус

тартибли

колониянинг

камера

тартибли

хоналаридан

олти

ой

муддатга

махсус

камера

типидаги

хоналарга

ўтказиб

қўйиш

,

турмаларда

эса

,

умумий

тартибли

турмадан

икки

ойдан

олти

ойгача

муддатга

турманинг

қаттиқ

тартибли

турига

ўтказиб

қўйиш

белгиланган

эди

3

.

2

Ушбу

Ахлоқ

тузатиш

-

меҳнат

кодекси

1970

йил

1

ноябрда

тасдиқланиб

, 1970

йил

1

ноябрдан

амалга

киритилган

. –

Тошкент

:

Адолат

, 1988.

3

Ўзбекистон

Республикаси

ОЛий

советининг

ведомостлари

,

1987. -

№

30.

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

2012

№

2

♦

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

43

Ахлоқ

тузатиш

-

меҳнат

кодексига

киритилган

бу

қўшимчалар

маҳкумлар

хавфсизлигини

,

айниқса

жабрланувчи

ва

гувоҳлар

хавфсизлигини

таъминлашда

муҳим

аҳамиятга

эга

бўлди

.

Ушбу

қонунга

биноан

маҳкум

(

жабрланувчи

ёки

гувоҳ

мурожаат

қилган

вақтдан

дархол

мансабдор

шахс

дархол

унинг

шахсий

хавфсизлигини

таъминлаш

чораларини

кўриш

кераклиги

мажбурияти

юклатилди

.

Ахлоқ

тузатиш

-

меҳнат

колонияларида

жазони

ўташ

тартибини

(

режимини

)

белгиланганлиги

,

муассаса

маъмурияти

раҳбарига

озодликдан

маҳрум

қилиш

жойларида

жамоат

хавфсизлигига

,

шунингдек

маҳкумлар

ҳаёти

ва

соғлиғига

тахдид

солувчи

ҳаракатлар

ёки

тартибсизликлар

юз

берган

ҳолда

ишлаб

чиқариш

ва

бошқа

объектлар

фаолиятини

тўхтатиб

туриш

имконини

берди

.

Ўзбекистон

ўз

мустақиллигига

эришганидан

кейин

жазони

ижро

этиш

тўғрисида

янги

бозор

иқтисодиёти

тизимига

асосланган

давлатнинг

Жиноят

-

ижроия

кодекси

қабул

қилинди

1

.

Ушбу

кодекснинг

олдинги

,

Собиқ

Совет

иттифоқи

даврида

амалда

бўлган

ва

1970

йили

қабул

қилинган

Ахлоқ

тузатиш

-

меҳнат

кодексидан

фарқи

энг

аввало

бозор

иқтисодиёти

тизими

асосланган

жамиятнинг

Жиноят

-

ижроия

кодекси

эканлиги

билан

белгиланади

.

Мазкур

Кодекснинг

2-

моддасида

жиноят

-

ижроия

қонун

ҳужжатларининг

вазифалари

белгиланган

бўлиб

,

“

Жиноят

-

ижроия

қонун

ҳужжатларининг

вазифаси

жазо

ижросини

таъминлаш

,

маҳкумларни

ахлоқан

тузатиш

,

жиноят

содир

қилишининг

олдини

олиш

,

маҳкумларнинг

ҳуқуқлари

,

эркинликлари

ва

қонуний

манфаатларини

ҳимоя

қилишдан

иборат

”,

деб

белгилаб

қўйилди

.

Демак

,

Жиноят

-

ижроия

кодексининг

муҳим

вазифаларидан

бири

–

маҳкумларнинг

ҳуқу

ва

манфаатларини

ҳимоя

қилиш

эканлиги

биринчи

бор

Жиноят

-

ижроия

кодекси

мустаҳкамлаб

қўйилди

.

Маҳкумларнинг

ҳуқуқ

ва

манфаатларини

ҳимоя

қилиш

бевосита

жабрланувчи

ва

гувоҳларнинг

қонуний

ҳуқуқ

ва

манфаатларини

ҳимоя

қилишни

ҳам

қамраб

олади

.

“

Инсон

ҳуқуқлари

,

эркинликлари

ва

қонун

билан

чекланмаган

манфаатлари

ҳар

қандай

ҳолат

ва

шароитларда

эъзозланиши

Ўзбекистон

халқининг

азалий

хислатларидан

биридир

.

Маҳкумларнинг

тегишли

ҳаёт

шароитлари

таъминланиши

,

уларнинг

сихат

-

саломатлиги

,

меҳнат

ва

маърифатга

иштиёқлари

,

нодир

ихтидорларини

намоён

эта

олишлари

учун

зарур

имконият

ва

шарт

-

шароит

яратиб

берилмо

0

и

лозим

.

Юқорида

келтирилган

вазифалар

жазони

ижро

этиш

муассасалари

ва

барча

ҳуқуқни

муҳофаза

этиш

органлари

зиммасига

юклатилган

”

2

.

Шундай

қилиб

,

маҳкумлар

хавфсизлигини

таъминлаш

жиноят

-

ижроия

қонуни

тизими

вазифаси

даражасига

қўйилди

ва

алоҳида

мажбурият

даражасига

кўтарилди

.

Озодликдан

маҳрум

қилиш

муассасаларида

маҳкумларнинг

хавфсизлигини

(

шу

жумлада

жазони

ўтаётган

жабрланувчи

ва

гувоҳлар

хавфсизлигини

)

таъминлаш

Жиноят

-

ижроия

кодексининг

бир

қатор

моддалари

ва

нормалари

билан

қамраб

олинган

1

Мазкур

Кодекс

1997

йил

25

апрелда

тасдиқланган

.

Ўзбекистон

Республикаси

ОЛий

Мажлисининг

Ахборотномаси

, 1997. -6-

сон

, 175-

модда

.

2

Жиноят

-

ижроия

кодексига

шархлар

.

Муаллифлар

жамоаси

.

–

Тошкент

:

ТДЮИ

, 2007. -8

б

.

(

масалан

, 2-, 4-, 6-, 9-, 10-, 11-, 12-, 17-, 58-, 61-, 70-,

71-

ва

ҳоказо

моддалар

).

Жиноят

-

ижроия

кодекси

фақат

озодликдан

маҳрум

қилиш

жазосини

ижро

этиш

вақтида

маҳкумларнинг

ҳуқуқ

ва

манфаатларини

ҳимоя

қилишни

қамраб

олади

.

жиноят

содир

этишда

гумон

қилинувчилар

ва

айбланувчилар

сақланадиган

муассасалар

жазони

ижро

этиш

муассасаси

ҳисобланмагани

учун

уларда

сақланаётган

шахсларнинг

хавфсизлигини

таъминлаш

Жиноят

-

ижроия

кодекси

билан

таъминланмай

“

Жиноят

содир

этишда

гумон

қилинувчилар

ва

жиноят

содир

этишда

айбланувчиларни

қамоқда

сақлаш

тўғрисида

”

ги

Қонун

ҳужжати

билан

таъминланади

.

Ўзбекистон

Республикасининг

Жиноят

-

процессуал

кодексининг

бир

қанча

моддаларида

шахснинг

шаъни

ва

қадр

-

қимматини

ҳурмат

қилиш

,

фуқароларнинг

ҳуқуқ

ва

эркинликларини

муҳофаза

қилиш

тўғрисида

айтилади

.

Жумладан

,

ЎзР

ЖПКнинг

2, 17, 18, 251, 270

ва

ҳоказо

моддаларида

жабрланувчи

ва

гувоҳларнинг

хавфсизлигини

таъминланиши

тўғрисида

баён

қилинади

.

Жумладан

,

ЖПКнинг

270-

моддасида

(

жиноят

процесси

иштирокчиларининг

хавфсизлигини

таъминлаш

) “

Жабрланувчи

,

гувоҳ

ёки

ишда

иштирок

этаётган

бошқа

шахсларга

,

шунингдек

,

уларнинг

оила

аъзолари

ёки

яқин

қариндошларига

ўлдириш

,

куч

ишлатиш

,

мол

-

мулкини

йўқ

қилиб

ташлаш

ёхуд

мол

-

мулкига

шикаст

етказиш

билан

ёки

ўзга

ғайриҳуқуқий

хатти

-

ҳаракатлар

билан

тахдид

қилинаётир

дейиш

учун

етарли

маълумотлар

мавжуд

бўлган

тақдирда

суриштирувчи

,

терговчи

,

прокурор

,

суд

бу

шахсларнинг

ҳаёти

,

саломатлиги

,

шаъни

,

қадр

-

қиммати

ва

мол

-

мулкини

муҳофаза

қилиш

,

шунингдек

,

айбдорларни

аниқлаш

ҳамда

уларни

жавобгарликка

тортиш

чораларини

кўришлари

тўғрисида

баён

қилинган

.

Ўзбекистон

Республикасининг

Жиноят

-

ижроия

кодекси

жиноий

жазони

ўтаётган

шахсларнинг

,

шу

жумладан

жазони

ўтаётган

жабрланувчи

ва

гувоҳларнинг

хавфсизлигини

таъминлашда

асосий

ҳужжат

ҳисобланади

.

Мазкур

ҳужжат

жиноий

жазоларни

,

шу

жумладан

озодликдан

маҳрум

қилиш

қилиш

тариқасидаги

жазоларни

ижро

этиш

вақтида

юз

берадиган

барча

жараёнларга

бевосита

таъсир

кўрсатади

.

Бу

ҳужжат

умуминсоний

қадриятларнинг

устунлиги

,

маҳкумларнинг

инсоний

қадриятларини

камситилиши

истисно

қилади

.

Шахслар

хавфсизлигини

таъминлашни

кафолатлайди

.

Шунинг

билан

бирга

жазони

ўташ

ва

маҳкумлар

билан

муомалада

бўлиш

шароитлари

ва

тартибини

мавжуд

халқаро

стандартларга

мувофиқ

равишда

таъминлайди

.

Ўзбекистон

Республикасининг

Жиноят

-

ижроия

кодекси

озодликдан

маҳрум

қилиш

жазосини

ўтаётган

шахсларнинг

хавфсизлигини

таъминлаш

муаммосига

доир

нормаларнинг

ўз

ичига

олган

бўлсада

,

аммо

жазони

ўтаётган

жабрланувчи

ёки

гувоҳ

бўлган

шахсларнинг

хавфсизлигини

таъминлашни

махсус

чоралари

алоҳида

назарда

тутилмаган

.

Жиноят

-

ижроия

кодексининг

11-

моддасининг

мазмунига

кўра

маҳкум

ўз

хавфсизлигини

таъминланишини

сўраб

мурожаат

қилсагина

мансабдор

шахс

тегишли

чораларни

кўради

.

Маҳкум

мурожаат

қилмасачи

?

Жиноят

дунёсининг

ғоят

қаттиқ

қоида

удумлар

шафқатсиз

бўлганлиги

учун

жабрланувчи

ва

гувоҳлар

ҳар

доим

ҳам

муассаса

маъмуриятига

мурожаат

қилишга

журъат

этавермайди

.

Айрим

ҳолларда

жабрланувчи

ва

гувоҳ

бу

ҳақда

мурожаат

қилишга

журъат

этмайди

.

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

2012

№

2

♦

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

44

Айниқса

жазони

ўташ

тартиби

(

режимга

қатъий

риоя

қилинмаслиги

,

интизомни

бўшашига

хатто

айрим

ҳолларда

маҳкумлар

ўртасида

айрим

шахсларнинг

(

пахан

)

ларнинг

ҳукмронлигини

ўрнатилишига

олиб

келиши

мумкин

.

Бундай

шароитда

жабрланувчи

ва

гувоҳларнинг

хавфсизлигига

таҳдид

янада

кучаяда

.

Жазони

ўташ

муассасаларида

жазони

ўташ

муассасаси

ходимлари

томонидан

жазони

ўташ

режими

талабларига

қатъий

ва

маҳкумлардан

бундай

талабларга

риоя

этишларини

тўғри

талаб

қилиши

маҳкумларнинг

интизомини

мустаҳкамлашга

ёрдам

беради

.

Қонун

ана

шундай

нормаларнинг

назарда

тутилганлиги

маҳкумлар

хавфсизлигини

таъминлашга

кўмаклашади

.

1

Тадқиқ

этилаётган

мавзуни

ўрганиш

мақсадида

жазони

ижро

этиш

муассасалари

ходимларининг

озодликдан

маҳрум

қилиш

жойларидаги

жабрланувчилар

ва

гувоҳлар

хавфсизлигини

таъминлаш

ҳақидаги

фикрларини

ўрганиш

бўйича

махсус

анкеталар

ишлаб

чиқиб

,

жазони

ўташ

муассасалари

ходимларига

тарқатилган

эди

.

Анкеталар

асосан

умумий

тартибли

ва

қаттиқ

тартибли

жазони

ўташ

колонияларда

ишлаётган

ходимларга

тарқатилди

.

Анкета

тарқатилган

ходимларнинг

42

фоизи

(21

та

)

умумий

тартибли

жазони

ўташ

колонияси

58

фоизи

(29

та

)

қаттиқ

тартибли

колонияда

ишлайдиган

ходимлар

эди

.

Уларнинг

38

фоизи

туркум

(

отряд

)

бошлиғи

,

қолганлари

тарбиявий

ишларда

,

тезкор

қидирув

ишларда

,

тартиб

(

режим

)

бўйича

ишлайдиган

ходимлар

эди

.

Анкета

тарқатилган

ходимлар

мазкур

жазони

ижро

этиш

муассасасида

6

йилдан

кам

бўлмаган

ва

10

йилдан

кўп

муддат

мобайнида

ишлаб

келаётган

шахслардир

.

Сўров

натижаларидан

маълум

бўлишича

жазони

ўташ

колониясида

содир

этиладиган

жиноятлар

кўпроқ

оғир

ва

ўта

оғир

жиноятлардан

иборат

бўлар

эди

.

50

дона

тарқатилган

анкеталарнинг

100

фоиз

деб

олсак

,

уларнинг

46

фоизида

қасдан

одам

ўлдириш

, 60

фоизи

қасддан

баданга

оғир

шикаст

етказиш

,

жинсий

эҳтиёжни

зўрлик

ишлатиб

ғайритабиий

усулда

қондириш

,

34

фоизни

,

гиёҳванд

воситаларнинг

ғайриқонуний

муомиласи

билан

боғлиқ

жиноятлар

22

фоизни

ташкил

қилган

.

Ушбу

рақамлардан

кўриниб

турибдики

,

жазони

ўташ

колонияларида

ҳам

жиноятлар

содир

этилиб

,

жабрланувчи

ва

гувоҳлар

ҳам

жиноят

содир

этган

шахслар

билан

бирга

жазони

ўтайдилар

.

Бундай

ҳолда

жабрланувчи

ва

гувоҳларнинг

хавфсизлигини

таъминлаш

зарурат

келиб

чиқади

.

Қайси

тоифадаги

маҳкумлар

жиноятдан

жабрланувчи

бўлиб

қоладилар

деган

саволга

анкета

тарқатилган

шахслар

қуйидагича

жавоб

берганлар

:

1.

Руҳий

ҳолати

бузилган

маҳкумлар

19 (38

фоизни

);

2.

Жиноий

ўтмиши

билан

хайрлашишга

ҳаракат

қилувчи

маҳкумлар

-3 (6

фоизни

);

3.

Лидерлар

– 2 (4

фоизни

);

4.

Хўрланганлар

-4 (8

фоизни

);

5.

Хаваскорлик

ташаббускор

ташкилотларида

иштирок

этувчи

маҳкумлар

-2 (4

фоизни

);

6.

Жанжалкаш

маҳкумлар

-18 (36

фоизни

);

7.

Бошқа

маҳкумлар

-2 (2

фоизни

)

ташкил

1

Чорный

В

.

Н

.

Безопасность

осужденных

в

условиях

лишения

свободы

:

Дисс

.

канд

.

юрид

.

наук

. –

Рязань

:

РИПЭ

МВД

РФ

,

1996. –

С

. 150.

этмоқда

.

Ушбу

рақамлардан

кўриниб

турибдики

,

жиноятдан

жабрланганларнинг

энг

кўпини

руҳий

ҳолати

бузилган

маҳкумлар

(38%)

ва

жанжалкаш

маҳкумлар

ташкил

қилар

экан

.

Бундан

маълум

бўлишига

бу

ҳар

икки

тоифадаги

шахсларда

табиий

руҳий

ҳолатдан

тез

чиқиш

рўй

беради

ва

уларнинг

ўзлари

жиноят

содир

этилишига

сабабчи

бўлиб

қоладилар

.

Шунга

кўра

жазони

ижро

этиш

муассасасининг

маъмурияти

бундай

шахслардаги

руҳий

ҳолатни

бузилишига

йўл

қўймаслик

учун

алоҳида

назорат

ўрнатиши

ва

нисбатан

тинч

ақл

-

идроқ

билан

иш

кўрадиган

маҳкумлар

кўпроқ

бўлган

жамоага

ўтказишлари

мақсадга

мувофиқ

бўлади

.

Жиноятдан

жабрланган

маҳкумларни

(

жами

50

дона

)

ёшига

қараб

таҳлил

қилганимизда

қуйидаги

маълумотларга

эга

бўлдик

:

1)

18-24

ёшдагилар

-16

фоизни

;

2)

25-30

ёшдагилар

-20

фоизни

;

3)

31-35

ёшдагилар

-22

фоизни

;

4)

36-45

ёшдагилар

-16

фоизни

;

5)

46-55

ёшдагилар

-16

фоизни

;

6)

56

ёшдан

ошганлар

-4

фоизни

ташкил

қилар

экан

.

Ушбу

рақамлардан

кўриниб

турибдики

,

жиноятдан

энг

кўп

жабрланганлар

25-35

ёшдагилар

экан

.

Бундай

ҳолат

ўз

ўзидан

тушунарли

.

Чунки

бу

ёшдаги

инсоннинг

энг

кучга

тўлган

ва

ўзига

ишонган

,

маълум

даражада

ўзини

ҳимоя

қила

олишига

ишонган

ёш

бўлганлиги

учун

жиноят

гирдобига

жабрланувчи

бўлиб

тушиб

қоладилар

.

Шунга

кўра

колония

маъмурияти

ана

шу

ёшдаги

маҳкумларни

назоратини

кучайтириши

,

қонун

талаблари

доирасида

тарбиявий

ишларни

индивидуал

олиб

боришга

алоҳида

аҳамият

беришлари

керак

.

Сизнинг

муассасангизда

жабрланувчилар

ва

гувоҳларга

нисбатан

қандай

хавфсизлик

чоралари

кўрилади

деган

саволга

қуйидагича

жавоб

берганлар

:

1.

Шахсни

хавфсиз

жой

(

шизо

,

ПКТ

,

ЕПКТ

,

ДИЗО

)

га

,

бир

кишилик

камера

ёки

карцерга

жойлаштириш

-16 (32

фоизни

);

2.

Жабрланувчи

,

гувоҳни

ёки

таҳдид

қилаётган

шахсни

маъмуриятнинг

назорати

остидаги

бошқа

отрядга

(

камерага

)

ўтказиш

-10 (20

фоизни

);

3.

Ҳимоя

қилинаётган

шахсни

ёки

тахдид

қилаётган

шахсни

бошқа

жазони

ижро

этиш

муассасасига

(

тергов

хибсхонасига

)

ўтказиш

-2 (4

фоизни

);

4.

Маълумотлар

сир

тутилишини

таъминлаш

-13 (26

фоизни

);

5.

Қиёфани

ўзгартириш

–

6.

Ҳужжатларни

алмаштириш

–

7.

Ҳимоя

қилинаётган

ва

тахдид

қилаётган

шахсларни

алоҳида

сақлаш

-9 (18

фоизни

)

ташкил

қилган

.

Анкета

тарқатилган

жазони

ижро

этиш

муассасасининг

ходимлар

жабрланувчи

ва

гувоҳларнинг

хавфсизлигини

таъминлашнинг

энг

самарали

чораси

шахсни

вақтинчалик

сақлаш

хоналарига

киритиб

қўйиш

(32%)

ва

ҳимоя

қилинаётган

шахсни

ва

таъдид

қилаётганни

алоҳида

сақлаш

ва

маълумотларни

сир

тутилишини

таъминлаш

(26%)

деб

ҳисоблайдилар

.

Қиёфани

ўзгартириш

ва

ҳужжатларни

алмаштиришни

энг

самарасиз

чора

деб

ҳисоблайдилар

.

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

2012

№

2

♦

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

45

Ўзбекистонда

жиноят

процесси

иштирокчиларини

давлат

томонидан

ҳимоя

қилиш

тўғрисидаги

қонун

ҳам

қабул

қилинмаганлиги

учун

гувоҳ

ёки

жабрланувчини

қиёфасини

ўзгартириш

анча

мураккаб

ва

жиддий

харажатларга

талаб

қилганлиги

учун

бўлса

керак

,

анкета

тарқатилган

ходимлар

бу

саволга

жавоб

бермаганлар

.

Бундан

ташқари

мамлактимизда

жабрланувчи

ва

гувоҳларни

жуда

мураккаб

бўлган

пластик

операциялар

орқали

қиёфасини

ўзгартириш

орқали

уларнинг

хавфсизлигини

таъминлаш

мумкинлиги

даражасида

хавфга

эҳтиёж

йўқ

ва

мамлакатимиз

бошқа

чоралар

орқали

улар

хавфсизлигини

таъминлашга

қодир

.

Россия

Федерациясида

“

Жабрланувчи

,

гувоҳ

ва

бошқа

жиноят

-

судлови

ишларини

юритишнинг

бошқа

иштирокчиларини

давлат

ҳимояси

тўғрисида

”

ги

Федерация

қонун

2004

йил

31

июлда

қабул

қилинган

бўлиб

,

ушбу

қонуннинг

6-

моддасининг

6-

бандида

“

Ташқи

кўринишни

ўзгартириш

”

тўғрисида

айтилган

1

.

Россия

Федерациясида

жабрланувчи

ва

гувоҳларни

шундай

даражада

ҳимоя

қилинишига

асослар

бор

.

Чунки

Россия

Федерациясидаги

кескин

ўзгаришлар

,

бир

ижтимоий

тузумдан

иккинчи

бозор

иқтисодиёти

тизимига

ўтиш

анча

мураккаб

кечмоқда

.

Кўплаб

содир

этилган

террористик

ҳаракатлар

,

Чечен

уруши

,

Грузия

билан

бўлган

можоролар

,

Россиянинг

ўзидаги

жиноятчиликнинг

ўсиб

кетганлиги

ана

шундай

қонунни

қабул

қилинишига

олиб

келди

.

Бизнинг

мамлакатимизда

нисбатан

тинчлик

ва

осойишталикни

,

мамлакат

худудий

яхлитлигини

,

аҳолининг

тинч

-

тотув

ҳаётини

таъминлаганлиги

туфайли

ҳозирча

бундай

қонун

қабул

қилинмади

.

Аммо

чегараларнинг

очиқлиги

жиноятчиликнинг

халқаро

тус

олганлиги

,

уюшган

жиноятчилик

ва

жиноий

уюшмалар

томонидан

жиноятлар

содир

қилинаётганлиги

,

Ўзбекистонда

ҳам

шундай

қонун

қабул

қилишни

тақозо

қилади

.

Анкетада

қўйилган

жазони

ижро

этиш

муассасасида

содир

этилган

жиноят

ҳақида

хабар

қайси

манбалардан

кўпроқ

олинади

деган

саволга

қуйидагича

жавоб

олинди

:

1.

жабрланувчилардан

-38 (71

фоизи

);

2.

жиноят

содир

этган

шахсдан

-45 (90

фоизи

)

3.

гувоҳлардан

-42 (81

фоизи

);

4.

маъмуриятнинг

ўзи

аниқлаган

-37 (74

фоизи

);

5.

бошқа

турли

манбалардан

-43 (86

фоизи

)

Тарқатилган

50

анкетада

қўйилган

ушбу

саволга

энг

кам

маълумотни

жабрланувчилардан

олинганлиги

ҳақида

айтилган

.

Ҳақиқатдан

ҳам

озодликдан

маҳрум

қилиш

шароитида

жабрланувчи

ўзига

нисбатан

қилинган

тахдид

ҳақида

муассаса

маъмуриятига

мурожаат

қилиши

унинг

учун

қандай

салбий

оқибатларга

олиб

келиши

мумкинлигидан

қўрққанлиги

туфайли

мурожаат

этмайди

.

Бизнинг

назаримизда

қонунда

жабрланувчи

ва

гувоҳларнинг

хавфсизлигини

таъминловчи

махсус

норманинг

йўқлиги

ҳам

шундай

аҳволга

сабаб

бўлмоқда

.

Бундан

ташқари

озодликдан

маҳрум

қилиш

муассасалардаги

микро

муҳитнинг

ўзига

хослиги

жабрланувчиларнинг

ўз

хавфсизлигини

таъминлашга

1

Федеральный

закон

о

государственной

защите

потерпев

-

ших

,

свидетелей

и

иных

участников

уголовного

судопроиз

-

водство

. 2004

йил

31

июл

.

энг

аввало

ўзи

ҳаракат

қилиши

кўп

ҳолларда

муассаса

маъмуриятига

мурожаат

қилмасликни

тақозо

этади

.

Озодликдан

маҳрум

қилиш

жойларида

аёллар

жиноятчилигининг

криминологик

муаммоларини

тадқиқ

қилган

Қ

.

Р

.

Абдурасулова

“...

озодликдан

маҳрум

этиш

жойларида

,

айниқса

кескин

хис

қилинадиган

бу

жойлардаги

ижтимоий

муҳит

фақат

шу

жойнинг

ўзигагина

хос

бўлган

муҳит

бўлиб

,

оддий

муҳитдан

жиддий

фарқ

қилади

”

2

,

дейди

.

М

.

Усмоналиевнинг

ёзишича

зўрлик

ишлатувчи

маҳкумлар

,

маҳкумларнинг

“

олий

”

табақасига

мансуб

бўлганлиги

учун

ҳам

жабрланувчилар

бу

ҳақда

шикоят

қилмайдилар

.

3

Озодликдан

маҳрум

қилиш

жазосини

ўтаётган

маҳкумлар

жумласидан

бўлган

жабрланувчи

ва

гувоҳлар

хавфсизлигини

таъминлаш

масалаларини

жазони

ижро

этиш

муассасасларидаги

обрўси

баланд

(

авторитет

)

маҳкумлар

томонидан

таъминланиши

мумкинми

,

деган

савол

билан

мурожаат

қилиниб

,

жами

50

тарқатилган

анкетада

ҳам

худди

шундай

савол

қўйилган

эди

.

Бу

саволнинг

84

фоизига

“

йўқ

”

деб

жавоб

берилган

, 16

фоизига

эса

“

билмайман

”

деб

жавоб

берилган

.

Авторитетлар

ҳал

қилиши

мумкин

деган

бирорта

ҳам

жавоб

йўқ

.

Демак

,

озодликдан

маҳрум

қилиш

жойларидаги

авторитетлар

маҳкумларни

қўрқитиш

орқали

ўз

шахсий

муаммоларини

ҳал

қилишга

интилади

ва

жабрланувчи

ва

гувоҳлар

хавфсизлигини

таъминлаш

масаласини

ҳал

қилмайди

ва

ҳал

қила

олмайди

ҳам

.

Чунки

жабрланувчи

ва

гувоҳлар

хавфсизлигини

таъминлаш

уларнинг

удумларига

хилоф

ҳисобланади

.

Анкетада

қўйилган

“

Сизнингча

озодликдан

маҳрум

қилинган

жабрланувчилар

ва

гувоҳларга

нисбатан

қандай

хавфсизлик

чораларини

самаралироқ

қўллаш

мумкин

”

деган

саволга

,

суралганларнинг

19

фоизи

суд

,

прокурор

,

суриштирув

органининг

бошлиғи

ёки

терговчининг

асослантирилган

қарори

(

ажрими

)

деб

жавоб

берилган

.

Ўз

шахсни

хавфсизлигини

таъминлашни

сўраб

мурожаат

этиш

орқали

,

деб

26%

жавоб

берилган

.

Сўралганларнинг

54,4

фоизи

озодликдан

маҳрум

қилинган

жабрланувчи

ва

гувоҳлар

хавфсизлигини

таъминлаш

тўғрисидаги

қонун

қабул

қилиниши

лозим

деб

ҳисоблаганлар

.

Демак

,

жабрланувчи

ва

гувоҳлар

хавфсизлигини

давлат

томонидан

ҳимоя

қилиниши

тўғрисидаги

махсус

қонун

қабул

қилиниши

улар

хавфсизлигини

таъминлашнинг

энг

самарали

чораси

ҳисобланади

.

Ана

шу

фикрларга

асоланиб

биз

ҳам

жабрланувчи

ва

гувоҳлар

хавфсизлигини

давлат

томонидан

ҳимоя

қилишни

таъминлаш

тўғрисидаги

қонун

қабул

қилиниши

энг

самарали

чора

деб

ҳисоблаймиз

.

Тергов

ҳаракатларини

ўтказиш

пайтида

жабрланувчи

ва

гувоҳларнинг

яқинлари

хавфсизлигига

тахдид

хавфи

юзага

келиши

мумкин

.

Одамларни

тутқинликка

олиб

ўз

талабларини

қўйиш

юз

бераётган

даврда

,

жабрланувчи

ва

гувоҳларнинг

яқинларига

тахдид

бўлиши

мумкинлигини

инкор

қилиб

бўлмайди

.

Мамлакатимиз

мустақиллигининг

дастлбаки

йилларида

ва

собиқ

иттифоқнинг

охирги

ўн

йиллиги

2

Абдурасулова

Қ

.

Р

.

Аёллар

жиноятчилигининг

жиноят

-

ҳуқуқий

ва

криминологик

муаммолари

.

Автореф

.

юрид

.

фан

.

докт

. –

Тошкент

, 2006. –26

б

. (

Б

.3-42)

3

Усмоналиев

М

.,

Каракетов

Й

.

Озодликдан

маҳрум

қилиш

жойларидаги

жиноятчиликнинг

криминологик

тавсифи

.

Криминология

дарслиги

. –

Тошкент

:

Янги

аср

авлоди

, 2001. -

439

б

.