National University of Uzbekistan
Volume 4 | NUU Conference 2 | 2023
Google Scholar indexed
Current Issues of Social Sciences and Humanities
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-111-115
Ijtimoiy-gumanitar fanlarning dolzarb masalalari
111
April, 2023
https://nuu.uz/ International Scientific and Practical Conference
ТУНДАЛИКЛАР ЁКИ ФАЛСАФИЙ МУШОҲАДАЛАР
Насиба Бўроновна Абдуллаева
ЎзМУ Фалсафа фанлари доктори, проф.в.б
nasiba.abdullayeva.1969@mail.ru
АННОТАЦИЯ
Ушбу мақолада ўзбек адиби ва шоири Асқад Мухтор “Тундаликлар”
асарининг фалсафий-эстетик жиҳатлари таҳлил этилган. Ёзувчининг бадиий
адабиѐт, бадиий ижоднинг моҳиятини ўзига хос афоризмлар орқали баѐн этгани
кўрсатиб ўтилган. Шарқ ва ғарб мутафаккирларининг бадиий ижодга доир
фалсафий қарашларига Асқад Мухторнинг ѐндошуви тадқиқ этилган.
Калит сўзлар
: адабиѐт, бадиий ижод, фалсафа, эстетика, ахлоқ, тафаккур,
мушоҳада
ABSTRACT
This article analyzes the philosophical and aesthetic aspects of the work of the
Uzbek writer and poet Askad Mukhtar. The essence of fiction, artistic creativity is
revealed with the help of specific aphorisms of the writer. The connection between
the philosophical views of Eastern and Western thinkers on artistic creativity is
studied and the position of the writer is determined.
Keywords
: literature, artistic perception, philosophy, aesthetics, ethics,
thinking, observation
АННОТАЦИЯ
В данной статье анализируются философско-эстетические аспекты
творчества узбекского писателья и поэта Аскада Мухтара. Раскрыто суть
художественной литературы, художественного творчества с помощью
конкретных афоризмов писателя. Изучена связь философские взгляды
восточных и западных мыслителей на художественное творчество и определено
подход писателя.
Ключевые слова:
литература, художественная литература, философия,
эстетика, этика, мышление, наблюдение
Ижтимоий-сиѐсий ҳаѐтимизнинг барча соҳалари қатори
халқ маънавиятининг кўзгуси бўлмиш бадиий ижод, хусусан
бадиий адабиѐт ривожи ҳам давлатимиз, жамиятимизнинг
National University of Uzbekistan
Volume 4 | NUU Conference 2 | 2023
Google Scholar indexed
Current Issues of Social Sciences and Humanities
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-111-115
Ijtimoiy-gumanitar fanlarning dolzarb masalalari
112
April, 2023
https://nuu.uz/ International Scientific and Practical Conference
доимий эътиборида бўлиб келмоқда. Буни ўзбек адабиѐтига эътиборнинг
умуммиллат ва умумдавлат даражасига кўтарилгани билан ҳам изоҳлаш
мумкин. Ўзбекистон ѐзувчилар уюшмаси ҳузурида “Ижод” фондини ташкил
этиш тўғрисидаги қарор адабиѐтга бўлган эътиборнинг юксак намунаси
сифатида қабул қилинганини эътироф этмоқ лозим. Ушбу қарорда ўзбек
адабиѐтини янада ривожлантириш, адабиѐтимиз ривожига ҳисса қўшган кекса
авлод вакилларига эътибор қаратиш, қадимий тарихимиз бой маданиятимиз
асрий қадриятларимизни тараннум этган мумтоз ва замонавий адабиѐт
намуналарини хорижий тилларга таржима қилиш каби вазифалар қўйилди.
Кўплаб ѐзувчи ва шоирларимизнинг хотираси эъзозланиб, уларнинг адабий
мероси қайтадан тиклангани, таваллуд саналари кенг нишонланиб келинмоқда.
Айниқса ХХ асрнинг фавқулодда оғир қийинчиликлар ва синовлари ичида
шаклланган ва тобланган истеъдодли адиб ва шоирлар ижодига ҳаққоний баҳо
бериш, уларнинг асарларини нафақат бадиий, балки ахлоқий-эстетик жиҳатдан
тадқиқ этиш бугун долзарб масалалардандир.
ХХ аср ўзбек адабиѐтининг йирик вакилларидан бири Асқад Мухтор
ижоди серқирра ва ранг-баранглиги, фалсафийлиги билан нафақат
адабиѐтшунослар, балки файласуфларни ҳам ўзига жалб этиб келмоқда. Зеро,
адибнинг меросини фалсафий-эстетик жиҳатдан тадқиқ этиш адабиѐт учун ҳам,
эстетика учун ҳам бирдай аҳамият касб этади. Адиб ҳаѐтни фалсафий англаши,
эзгулик ва ѐвузлик, яхшилик ва ѐмонлик, севги ва нафрат, гўзаллик ва
хунуклик, улуғворлик ва тубанлик, фожеавийлик ва кулгилик каби ахлоқий-
эстетик тушунчаларнинг моҳиятини чуқур тушуниши, улар ҳақида ўз
хулосаларига эгалиги айниқса унинг “Тундаликлар” асарида яққол намоѐн
бўлади. Адиб таъбири билан “Тундаликлар” яъни “Уйқу қочганда” асари
муаллифнинг тунги кечинмалари, фикр-мулоҳазалари маҳсулидир. Бу ҳақида
Асқад Мухтор “Кейинги вақтда кексалик, хасталик сабаб жуда кам уйқу бўлиб
қолдим. Уйқу қочганда боши-кети йўқ, узуқ-юлуқ ўй-хаѐл қалашиб
келавераркан. Шунда тунчироқ остида турган дафтарга тасодифий фикрларни
ѐзиб қўядиган бўлдим” [1.3] деб айтади. Аммо тасодифий фикрлар деб атаган
бу битикларда адибнинг гўзал қалби, мушоҳадакор тафаккури, катта ҳаѐтий
тажрибаси намоѐн бўлади.
Адабиѐтшунос олим Наим Каримов: “Тундалик “Тафаккур” журнали
саҳифаларига эълон қилиниши билан адабиѐтимизда Асқад
Мухторнинг бошқа бирорта асарига ўхшамаган ҳатто минг
йиллик адабиѐтимиз шу пайтгача кўрмаган янги бир жанр
National University of Uzbekistan
Volume 4 | NUU Conference 2 | 2023
Google Scholar indexed
Current Issues of Social Sciences and Humanities
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-111-115
Ijtimoiy-gumanitar fanlarning dolzarb masalalari
113
April, 2023
https://nuu.uz/ International Scientific and Practical Conference
янги бир адабий дурдона пайдо бўлди” [2.35] деб тўғри таъкидлайди.
“Тундаликлар” ахлоқий-эстетик мазмун уйғун бўлган янги бир жанр, панднома
асар десак хато қилмаймиз. Асқад Мухтор ҳаѐт ҳақида ўзининг ахлоқий-эстетик
қарашларини чиройли, самимий баѐн этади. Бу қарашлар асл ҳаѐтдан, адибнинг
тажрибаларидан келиб чиққан хулосалар эканлиги ва сиз-у-биз учун ҳам
фойдали ва кераклигини эканлигини ҳис қиласиз. “Мен камтарман” деган
одамни камтар экан деб ўйламанг”, одамлар сени билмаса ҳам, сен одамларни
бил”,”Физикада оқибат сабабга тенг. Ахлоқ ҳам шундай” [1.16] каби доно
ўгитларида фикрнинг қисқалиги, таъсирчанлиги, мантиқий изчиллиги, улардан
керакли хулоса чиқариб, ахлоқшуносликнинг муҳим мезоний тушунча ва
меъѐрларлари таҳлил этилганида ҳам намоѐн бўлади.
Асқад Мухтор “Уйқу қочганда” асарининг иккинчи дафтарида асосан
адабиѐт масалаларига тўхтаб ўтади. У шоир ва шеърий сўз хусусида буюк
файласуфларнинг фикрларига ҳам мурожаат этади. “Шоирнинг қалб бойлиги
реал ҳаѐтий вазиятлардан устунлигини Гегел ҳам айтади. Шеллингнинг
ѐзишича, шеърий сўз туғдирган идеал дунѐнинг бизга объектив дунѐ бўлиб
кўриниши инсоннинг Илоҳ ҳақидаги абадий тушунчаси билан боғлиқ.
Файласуф Новалис айтадики,”Шоир ва авлиѐ азалдан бир бўлган, лекин
чинакам шоир ҳали ҳам авлиѐ ва чинакам авлиѐ ҳалиям шоирдир” [1.17] каби
фикрлари билан шеърнинг илоҳиѐт билан боғлиқлиги, ақл воситасида
бошқариб бўлмайдиган ҳодиса сифатида ҳам намоѐн бўлишига эътибор
қаратади. Адиб “Ҳақиқат, эзгулик, гўзаллик” деган учликни Рабиндранат Тагор
Кантдан олган дейдилар. Бу- хато. Бу “учлик” аслида қадимий ҳинд адабиѐтига
хосдир. Шеърий сўз ва умуман санъатдан завқ олиш илоҳий ҳис экани,
инсондаги тасаввур сеҳри азалий муқаддас ҳодиса эканини Санскрит
эстетикасининг асоси бўлган” [1.17] дея таъкидлайди.
Бу ҳақида файласуф шоир Абдулла Шер ҳам илҳом ва унинг бадиий ижод
жараѐнидаги ўрнини таҳлил этар экан “Бадиий ижод жараѐнида тасаввур билан
бирга илҳом ҳам ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Уни илоҳий, мўъжизавий пари(
қадимий юнонларда музалар) тарзида тасаввур қилиш одатга айланган. Лекин у
асл ижодкорнинг илмий жиҳатдан нима эканини аниқлаб, хусусиятларини
белгилаб бўлмайдиган руҳий ҳолат. Тўғрироғи у ниҳоятда кўтаринки руҳ [3.64]
эканини таъкидлайди.
Асқад Мухтор бадиий сўзнинг илоҳий эканлигини
айтиб ўтади. Шоирнинг фалсафани, файласуфлар меросини
яхши билиши асарлари фалсафий мушоҳадага бойлиги
National University of Uzbekistan
Volume 4 | NUU Conference 2 | 2023
Google Scholar indexed
Current Issues of Social Sciences and Humanities
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-111-115
Ijtimoiy-gumanitar fanlarning dolzarb masalalari
114
April, 2023
https://nuu.uz/ International Scientific and Practical Conference
донолар ҳикматини севиши билан изоҳланади. Асқад Мухтор сўз санъати
борасида алоҳида тўхталар экан Шарқ адабиѐтининг Ғарбга, айниқса, мумтоз
шеъриятга таъсири ҳақида теран фикр юритади. “Шарқ шеърияти-муҳаббат ва
меҳр тўла, гўзал ва ҳассос, юксак бадиий рамз ва ташбеҳларга бой, эркин,
инсоний, теран фалсафий, анъанавий романтик шеърият. Қадимдан шундай. У
асрлар давомида Ғарб адабиѐтининг романтик руҳини бир неча бор қутқариб
қолди. Ғарбда аввал эллиниизм таъсиридаги романтика жонланди. Лекин, бу
юксак ва бақувват эстетик оқимни дастлаб хоч юришлари, қилич-қалқонли
рицарлар,
инквизиция
гулханлари,
қонли
қирғинлар
бўғиб
ташлади…Кузатишларимизга қараганда Ғарб романтикасини бу балолардан
ҳам ўша “табиий дунѐ”, ўша ориентал оқим” яъни Шарқнинг беназир гўзал,
эркин, романтик шеърияти сақлаб қолди” [1.24] дейди. Нафақат Шарқ ва Ғарб
адабиѐти, санъати балки қадим юнон файласуфларидан тортиб, олмон мумтоз
фалсафаси, тасаввуф фалсафасини яхши билган кишигина ушбу фикрларни
айтиши мумкин. Асқад Мухтор ана шундай кенг билимга эга файласуф,
таҳлилий идрокка эга бўлган шоир ва олим эди. У фикрлаш, тафаккур ривожига
катта эътибор қаратган. Бу ҳақида адибнинг: Биз нимаики ѐзсак, кимдандир
иқтибос оламиз. Фалон донишманд бундай деган, фалон классик ундай
деган..Улуғларнинг “афоризм”ларини бутун-бутун китоблар ҳолида нашр
этамиз. Ваҳоланки, уларнинг кўпи аллақачон ҳеч қанақа “суянчиққа” муҳтож
бўлмаган, ҳаммага маълум оддий ҳақиқатлар. Бу дидактик консерватизм
оригинал тафаккур ривожига халақит бермайдими? Мен улуғларга қарши
эмасман, аммо ўз фикрлаш салоҳиятимизни ҳам ишга солишимиз керак-
да…”[1.25] дейди.
Асқад Мухторнинг ҳаѐтий кузатишлари асосида юзага келган
“Тундаликлар”и
ҳикматли
сўзларларгина
эмас,
балки
фалсафий
мушоҳадалардир. Адиб олам ва одамнинг ўзаро муносабатини, инсонга хос
фазилат ва иллатлар, унинг фаолияти ва ҳаѐтий моҳиятини очишга ҳаракат
қилади.
Асқад Мухтор ижодий ҳаѐти мобайнида назм ва насрда бир қанча
асарлар яратди. Адиб ижоди асосан ўзбек адабиѐтшунос ва филолог
олимларидан О.Шарафиддинов, Н.Каримов, П.Шермуҳамедов, О.Тоғаев,
М.Қўшжонов, Б.Сайимов, Ғ.Саломов, Н.Каримов А.Сабирдинов, М.Жўраева,
З.Тошпўлатовлар
томонидан
ўрганилган.
Ушбу
тадқиқотларда унинг шеърий ва насрий асарлари адабий-
танқидий нуқтаи назардан таҳлил этилган. Аммо улар
National University of Uzbekistan
Volume 4 | NUU Conference 2 | 2023
Google Scholar indexed
Current Issues of Social Sciences and Humanities
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-111-115
Ijtimoiy-gumanitar fanlarning dolzarb masalalari
115
April, 2023
https://nuu.uz/ International Scientific and Practical Conference
орасида “Тундаликлар” асари фалсафий моҳияти билан ҳам муҳим аҳамиятга
эга. Адиб асарларини фалсафий, ахлоқий-эстетик жиҳатдан тадқиқ этиш
нафақат адабиѐт балки фалсафа илмини ҳам бойитади ва ѐшларни эстетик
тарбиялашда ўзининг катта ҳиссасини қўшади.
Маълумки ижодкор учун икки умр мавжуд. Асқад Мухтор
“Тундаликлари” да ҳаѐтининг асл мазмуни давом этмоқда. Бу асар ижодкорлар,
адабиѐтшунослар, файласуфлар томонидан эъзозланар экан файласуф шоир,
адиб, драматург Асқад Мухторнинг умри давом этаверади. Хулоса қиладиган
бўлсак, Асқад Мухтор “Тундаликлар”и нафақат ўзбек адабиѐти балки ўзбек
фалсафасида аҳамиятга эга бўлган асар ҳисобланади.
REFERENCES
1.
Асқад Мухтор. Уйқу қочганда. Тошкент: Маънавият, 1982, 3-бет
2.
З. Тошпўлатов. Асқад Мухтор афоризмлари.// Тил ва адбиѐт таълими.- 2008,
№2, 35 бет
3.
A.SHer,B. Husanov. Estetika.-Toshkent: Osbekiston faylasuflari milliy jamiyti
nashriyoti.- 2010, 164 b
