30
#08 (189) 2023
VETERINARIYA
MEDITSINASI
ВЕТЕРИНАРИЯ ДОРИШУНОСЛИГИ (ФАРМОКОПЕЯСИ)
ВА ТОКСИКОЛОГИЯ
Kirish:
Keyingi yillarda mamlakatimizda chorvachilik-
ni rivojlantirish, oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, chor-
vachilik mahsulotlariga (go‘sht, sut, tuxum) bo‘lgan ta’labni
qondirish maqsadida hukumatimiz tomonidan bir qator qa-
rorlar ishlab chiqildi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2019-yil 28-martdagi «Vet-
erinariya va chorvachilik sohasida davlat boshqaruvi tizimini
tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PF-
5696-sonli farmoni, 2019-yil 28-martdagi «O‘zbekiston Res-
publikasi Veterinariya va chorvachilikni rivojlantirish davlat
qo‘mitasi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida»gi PQ-4254-
sonli qarori ijrosini ta’minlash maqsadida chorvachilikni
jadal rivojlan tirish, xalqimizni kundan-kun o‘sib borayotgan
chorva mahsulotlariga bo‘lgan talabini qondirishga qaratil-
gan. Ammo, sohani jadal rivojlantirishda chorva hayvonlari
orasida uch ray digan geliotrop o‘simligidan zaharlanish nati-
jasida qo‘y va qo‘zilarning o‘lishi natijasida katta iqtisodiy
zarar keltirmoqda [1, 2].
Geliotrop
–
ko‘k begona o‘tlar, oddiy yoki yovvoyi gelio-
troplar deb ataladi. U XIX asrda Avstraliyada aniqlangan va
Shimoliy hududdan tashqari hamma joyda o‘sishi aniqlan-
gan.
Geliotrop – yozgi ekish uchun bir yillik o‘t, yaylovlar-
da yoki ochiq, ekin maydonlarida o‘sadi. Poyasi shoxlan-
gan, balandligi 300 mm gacha o‘sadi, dag‘al oq tuklar bilan
qoplangan. Barglari kulrang-yashil rangda, ovalsimon shakl-
da, poyada navbatma-navbat joylashgan va mayda oq gullar-
ga ega.
Urug‘lar har bir kech bahor yoki yoz yomg‘iridan keyin
iliq, nam sharoitda unib chiqadi va ko‘chatlar soyalanma-
gan va ko‘p yillik o‘simliklar bilan raqobat bo‘lmagan joyda
o‘sadi. Asosan bug‘doy ekiladigan joylarda yaylovlarga qara-
ganda ko‘proq uchraydi va bug;doy o‘rimi vaqtida muammo
tug‘diradi. Geliotrop juda katta urug‘lik salohiyatiga ega va
urug‘lar ko‘p yillar davomida yashashga qodir.
Bu o‘simlikda pirolizidin alkaloidlari deb nomlanuvchi
zahar yoki toksinlar mavjud. Toksinlar o‘sishning barcha
bosqichlarida va o‘simlikning barcha qismlarida, shu jum-
ladan urug‘da mavjud [6].
Tukli geliotrop (Heliotropium dasyocarpum Ldb.).
Poya si yelkali shoxli, balandligi 20-50 sm, barglari tuxum-
simon yoki cho‘zinchoq, novdasimon, ustki qismi o‘simta-
simon gullari poya va novdalar uchida oqartirilgan, to‘rtta
yong‘oq mevasi bor.
1-rasm. Heliotropium dasyocarpum Ldb.
Elliptik geliotrop (N. ellipticum Ldb.).
Poyasi balandligi
10-40 sm, tukli uzun petioles ustida tuxumsimon-cho‘zin-
choq-oval barglari, gullar bitta to‘rtta yong‘oq mevasi bor.
Kavkazda, O‘rta Osiyoda tarqalgan. Yarim cho‘l, yarim
dashtlarda ko‘pincha begona o‘t sifatida o‘sadi (1-rasm).
Tukli Geliotrop (N. ellipticum var. lasiocarpum M.
Pop., N. lasiocarpum Fisch. et Mey.).
Poyasi shoxlangan,
baland ligi 20-50 sm, barglari oval-elliptik yoki deyarli yum-
aloq, gullari gullaydigan novdaning bir tomonida joylashgan
poya va shoxlarning tepalarida barglar kichik, mevasi kichik,
tetraedral, pishganida to‘rtta tukli yong‘oqlarga bo‘linadi.
O‘rta Osiyo respublikalari, janubiy-sharqidagi qum-
liklarda tarqalgan. Bug‘doy, arpa ekilgan maydonlar gelio-
trop bilan zararlanadi, bog‘larda, dashtlarda, yo‘llar bo‘ylab
ham o‘sadi.
2-rasm. Heliotropium Olgae Bge.
Olga geliotropi (N. Olgae Bge.).
Poyasi 10-40 sm
ba landlikda, shoxlangan, momiq tukli, barglari tuxumsi-
UDK: 632.523:615.9.
Abduraimova Gulniso Tohir qizi, tayanch doktorant,
Elmurodov Bozorboy Aktamovich v.f.d, professor, ilmiy rahbar
Veterinariya ilmiy-tadqiqot instituti
GELIOTROP O‘SIMLIGI TURLARI VA UNDAN SAHARLANISH
(GELIOTROPOTOKSIKOZ)
(Adabiyotlar tahlili)
Аннотация
Данная статья подготовлена на основании литературных
данных, в статье приведены сведения о видах гелиотропного
растения и клинических признаках отравления гелиотропом у
сельскохозяйственных животных.
Summary
This article was prepared on the basis of literature data the
article contains information about heliotrope plant species and live-
stock poisoning from heliotrope.
Kalit so‘zlar:
geliotrop, zaharlanish, tukli geliotrop, elliptik geliotrop, olga geliotropi, prostrat geliotrop, alkaloid.
31
#08 (189) 2023
VETERINARIYA
MEDITSINASI
ВЕТЕРИНАРИЯ ДОРИШУНОСЛИГИ (ФАРМОКОПЕЯСИ)
ВА ТОКСИКОЛОГИЯ
mon yoki yumaloq tuxumsimon bir yoki juft, bir tomon-
lama, uzunligi 5 sm, mevasi – tuxumsimon, yalang‘och
yong‘oqlari bor. Markaziy Osiyo mamlakatlarida uchrashi
qayd etilgan [2,3].
Prostrat geliotrop (N. supinum L.).
Bir yillik o‘simlik.
Poyasi shoxlangan, ko‘tarilgan, uzunligi 5-20 sm, oq-kul-
rang-momiq barglari tuxumsimon yoki cho‘zinchoq, tukli
gullari oq rangda, lateral yoki terminal burmalarda turg‘un
meva yong‘oqlari bittadan uchraydi.
Geliotrop bilan zaharlanish (geliotropotoksikoz).
Geliotroplar alkaloid o‘simliklardir. Heliotrin C
16
H
27
NO
5
,
liziokarpin C
2l
H
33
NO
7
(GP Menshikov, 1932) elliptik (pu-
bescent) geliotropda topilgan; prostrat geliotropida, supinin
C
15
H
25
NO
4
alkaloidi (G.P. Menshikov, E.L. Gurevich, 1949).
Alkaloidlar tukli geliotroplarda ham xushbo‘y hidli bo‘ladi
(A. A. Ataev, 1958) [4,5].
Qurigan o‘simlikda geliotrining miqdori 0,3 - 0,4%, li-
ziokarpin - 0,03%; urug‘lardagi alkaloidlarning miqdori se-
zilarliroqdir (D.N.Sahibov, 1957).
Geliotrop pubescent (Heliotropium lasiocarpum) urug‘-
lari aralashgan don mahsulotlarini iste’mol qilish natijasida
rivojlanadigan kasallik.
Kasallik birinchi marta XX asrning 30-yillarida Marka-
ziy Osiyoda qayd etilgan (qo‘ylar o‘limi 20-30% gacha kuza-
tilgan). Geliotrop urug‘lari aralashgan dondan tayyorlangan
non va bo‘tqa iste’mol qilish oqibatida ham zaharlanishlar
qayd etilgan.
1945-yilda X.X.Zener tomonidan o‘tkazilgan tadqiqot-
larda kasallangan hayvonlarga ozuqasiga ishlatilgan donni
o‘rganish, unda geliotrop urug‘lari aralashmasi mavjudli-
gini ko‘rsatdi. O‘simlikning tuproq qismida (va urug‘larida)
1932-1934-yillarda G.P.Menshikov tomonidan kashf etilgan
geliotrin va lasiokarpin alkaloidlari mavjud bo‘lib, ular hay-
vonning jigar parenximasi va tomirlariga jiddiy zarar yet-
kazadi. Jigarning shikastlanishi oqsil sintezining pasayishi,
jigarda parchalanishining kuchayishi, glikogenning pasayishi
va jigar deposidan yog‘ning mobilizatsiyasining parallel ra-
vishda oshishi, so‘ngra o‘rtacha yog‘li jigarning rivojlanishi
bilan bog‘liq. Lipolitik fermentlar va jigarda gaz almashinu-
vining pasayishi bilan harakterlanadi.
Etiologiyasi.
Intoksikatsiya cho‘chqalarda ko‘proq,
kamroq bo‘rdoqi qoramol, qo‘y va tovuqlarda, 5% gacha va
undan ortiq geliotrop urug‘lari aralashgan dondan tayyorlan-
gan yem bilan oziqlanishi natijasida kuzatiladi. Yaylovdagi
qorako‘l qo‘ylarining o‘simlikning kurtaklanish bosqichi-
da, vegetativ qismlarini yeyishi natijasida zaharlanish kelib
chiqadi.
Patogenezi.
Geliotrop bilan zaharlanishni boshlanishi
urug‘larda 0,02% dan 3% gacha yoki undan ko‘p bo‘lgan,
ozroq darajada o‘simlikning vegetativ qismlarida bo‘lgan ge-
liotrin va liziokarpin alkaloidlari bo‘lib, asosan neyrohepato-
trop ta’sirga ega.
Klinik belgilari.
Qoramolda kasallikning boshlanishi-
da ovqatdan bosh tortish, umumiy zaifl ik, letargiya, shilliq
pardalarning sarg‘ayishi, gil rangli najas massalari qayd
etiladi. Kasallikning 8-9 kunida yurak faoliyatining zai-
fl igi teri osti to‘qimalarining shishishi bilan birga keladi.
Ko‘rinadigan shilliq pardalar giperemik, qon ketishi bilan.
Kasallikning boshida cho‘chqalar sust bo‘ladi, uzoq vaqt
yotadi, ishtahasi yomon yoki yo‘q, najaslari quyuq rang,
yoqimsiz hidga ega.
Kasallikning o‘tkir davrida depressiya kuchayadi,
atrof-muhitga reaksiya zaifl ashadi, og‘riq sezuvchanligi pa-
sayadi, qusish kuzatiladi va o‘rnidan turmoqchi bo‘lganida,
yiqilib tushadi. Vaqti-vaqti bilan tananing individual mushak-
larining siqilishi qayd etiladi. Hayvonlar uzluksiz klonik-to-
nik konvulsiyalar, oyoqlarining suzish harakatlari bilan o‘li-
shadi.
Qo‘ylarda intoksikatsiya boshlanishida so‘lak oqishi, qu-
sish va jigar sohasida og‘riqlar kuzatiladi. Intoksikatsiyaning
5-7 kunida og‘riqli siyish paydo bo‘ladi, siydik qon aralash
chiqadi.
Parrandalarning o‘tkir intoksikatsiyasida sirg‘alarda,
qorin terisida va shilliq pardalar ostida ko‘p qon ketishlar
mavjud. Najas suyuq, qon aralashmasi bilan. O‘lim kasal-
likning 2-10 - kunida sodir bo‘ladi.
Surunkali intoksikatsiyada umumiy zaifl ik, qorin
bo‘shlig‘i tushishi, charchoq va o‘lim qayd etiladi.
Patanatomik o
‘
zgarishlar.
Rigor mortis yumshoq, qon
ivimagan, ko‘rinadigan shilliq pardalar rangpar va ikterik.
Qorin bo‘shlig‘ida och sariq, sariq suyuqlikda, yoqimsiz hid
paydo bo‘ladi.
Mushaklar och sariq yoki to‘q sariq rangga ega. Jigar
kattalashgan, pletorik, sariq yoki sariq-jigarrang rangga
ega bo‘lib, surunkali shaklida qisqargan va konistensiya-
si zichlashgan (atrofi k sirroz). Cho‘chqalarda zaharlanish-
ning o‘tkir davrida ingichka ichaklarning shilliq pardalarida
yaralar topiladi.
Diagnoz.
Xarakterli klinik belgilarga, anamnez ma’lu-
motlariga (astsitli gepatit) va ozuqa laborator tahlilining nati-
jalariga asoslanadi.
Davolash.
Ozuqa va yaylovlarni o‘zgartirish kerak. Za-
harlangan hayvonlarga vena ichiga katta hayvonlar uchun
150-200 ml 40% glyukoza eritmasi, kichik hayvonlar uchun
100-150 ml, shuningdek, 75-100 ml geksametilentetramin-
ning 10% eritmasi, 500-1000 ml gemodez keyin takrorlangan
holda yuboriladi. 10-12 soat Mushak ichiga 15-30 ml kam-
polon yoki 10-15 ml gepalon yuboriladi. Vitaminlar - retinol,
tokoferol va kalsiferoldan foydalanish ko‘rsatilgan.
Oldini olish.
Geliotropni yo‘q qilish maqsadida ekin
maydonlarini, ayniqsa, boshoqli don ekinlarini gullash va
meva berishdan oldin ikki marta begona o‘tlardan tozalash
ishlari olib boriladi, kuzda esa chuqur shudgorlanadi [3,4,,6].
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Ibadullayev F.I., “Qishloq xo‘jalik hayvonlarining patologik
anatomiyasi” Toshkent “O‘zbekiston” 2000 y.
2. Ibadullayev F.I., Elmurodov B., Abdusattorov A. “Qo‘zilarda
uchraydigan aralash kasalliklar” Vet. J 1997-№1 18-19 bet
3. Scott Ison, Albury and Helen Peam, Elizabeth McArthur.
Secondary photosensitisation in lambs due to crystal associated
cholangiohepatopathy while grazing common heliotrope (heliotro-
pium europaeum) probably caused by panicum sp. Toxicity Posted
Flock & Herd September 2015
4. Button, C., Paynter, D.I., Shiel, M.J., Corlson, A.R., Pater-
son, P.J., Lyford, R.L. Crystal-associated cholangiohepatopathy and
photosensitization in lambs. Aust. Vet. J 1987; 64:176–180
5. Cunningham GM, Mulham WE, Milthorpe PL & Leigh JH.
Plants of Western New South Wales. CSIRO Publishing 1981
6. Hunt JR. The ecology of common heliotrope (Heliotropium
europaeum L.) in a Mediterranean dry-land cropping system. PhD
thesis, Faculty of Land and Food Resources, The University of Mel-
bourne 2005.
