STEP CONFERENCE
1
ASALARARICHILIK XO‘JALIKLARIDA ONA ASALARILARNI
YETISHTIRISH VA SAQLASH
v.f.f.d
Baliyev Shavkat
Stajyor tadqiqotchi.
Saidalimov Rahmatullo
Veterinariya ilmiy-tadqiqot instituti
https://doi.org/10.5281/zenodo.8029803
Аннотация: Ushbu maqolada asalarichilik xo‘jaliklarida asalari oilalarini boqish,
qishlovdan chiqqan asalari oilalarini zamonaviy ilg‘or texnalogiyalar bilan
boqish texnikasi xaqida qisqacha ma’lumot berilgan.
Kalit so‘zlar: Gibrid asalari, Nozematoz, unumdor malika, ishchi hasharotlar,
dronlar, fumagillin, Bachadon.
Kirish: Asalarichilik respublikamiz aholisini oziq-ovqatga bo‘lgan
ehtiyojini taminlashda aloxida o‘ringa ega. Keyingi yillarda respublikamizda
aholining oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, shu jumladan, sifatli asal
mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirish bo‘yicha qator chora-tadbirlar
qabul qilindi. Ularning ijrosi samarali ta’minlanmoqda. Asalarichilik tarmog‘idagi
mavjud muammolarni hal qilish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2017-yil 16-oktyabrdagi 3327-sonli “Respublikamizda asalarichilik
tarmog‘ini yanada rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori
qabul qilindi.
Material va metodlar: Xozirgi vaqtda asalari xo‘jaliklarda Gibrid asalarilarni
o‘rganish va ishlab chiqarishda naslchilik xo‘jaliklarining zaif bir-biriga yaqin
bo‘lgan uyalari qishlashda o‘ziga yarasha qiyinchiliklarga duch kelmoqda .
Shuning uchun urg‘ochi asalarilarni kerak bo‘lgunga qadar xavfsiz saqlash juda
STEP CONFERENCE
2
muhim
hisoblanadi.
Qashqadaryo
viloyati
Chiroqchi
tumanining
“XAYDAVALOV MOYLI” va Samarqand viloyati Pastdarg‘om tumanining
“КO‘CHIM ASAL BOG‘I” asalarichilik fermer xo‘jaliklarida olib borilgan
o‘rganishlar va qilingan ishlar natijasida ona asalarilar 2021- 2022 yillarda
muvaffaqiyatli qishlashga erishildi.
Tadqiqot natijalari va ularning tahlili: Dastlabki tajribalarda bitta uyaga
asalarilar ikkita yoki uchta ona asalarilar kerak bo‘ladi. Keyingi sinovlarda ko‘plab
ona asalarilar shu tarzda saqlandi. Agar ikkita ona asalarilar bir uyada normal
yashashi mumkin bo‘lsa ajratilgan bir nechta urg‘ochi asalari qafasga
joylashtirilishi mumkin. Ishchi asalarilar ularga g‘amxo‘rlik qilish uchun erkin
o‘tadigan bo‘linuvchi panjaradan iborat bo‘lishi kerak. Uzoq vaqt davomida
izolyatsiya qilingan ona asalarilar uchun g‘amxo‘rlik juda muhimdir.
Oilani tayyorlash bu ishda muhim bo‘lgan ko‘p sonli yosh sog‘lom asalarilar
iyun oyining o‘rtalarida oilaga ikkinchi qirolichani kiritish orqali olingan, shuning
uchun oila sentyabr oyida eng katta kuchga erishadi. Qishlovdan chiqqan
asalarilarni Nozematoz kasallidan asrash kerak. Nozematoz asalarichilik
koloniyalarining odatiy kasalligi hisoblanadi, bu asalarichilik koloniyasining
barcha a’zolariga ta’sir qiladi: (unumdor malika, ishchi hasharotlar va dronlar).
Asalarilar oilasining sog‘lig‘i bilan bog‘liq muammolarni muvaffaqiyatsiz
qishlash qo‘zg‘atishi mumkin. Ushbu kasallik o‘z rivojlanishini har qanday iqlim
mintaqasida keng tarqalgan ilmiy nomdagi Nozem mikrosporidiyasi deb
nomlangan hujayra ichidagi parazit kirib kelganidan keyin boshlaydi. Parazitlar
ichaklarda paydo bo‘lib ular sezgir shilliq qavatiga halokatli ta’sir ko‘rsatadi.
Patogen mikroorganizmlar asalari zaharlaydigan halokatli toksik moddalarni
chiqaradi. Odatda oilalar qishda yoki erta bahorda kasallanadi, kamdan-kam
hollarda kasallik kuzda uchraydi. Kuzda asalarilarda nozematozni davolash o‘z
STEP CONFERENCE
3
vaqtida amalga oshirilishi kerak, aks holda asalarichi barcha zotlarni yo‘qotish
xavfini tug‘diradi. Nosematozning oldini olish maqsadida har bir oilaga 13,6 kg
fumagillin siropi berildi. Oktyabr oyining oxirida yoki noyabr oyining boshida,
haroratni pasaytirgandan so‘ng, uya balandligi 16,5 sm bo‘lgan uch yoki to‘rtta
binoga qisqartirildi, fumagillin siropini o‘z ichiga olgan chuqurchalar bilan
jihozlanadi. Bu vaqtda nasl yetishtirish to‘xtatildi va bir yoki ikkala ona
asalarilarni qafasga qamaldi. Bachadonning yuqori qismi qafasga qo‘yilganda
bo‘linish panjarasi ajralish uchun qoldirildi, unda qo‘shimcha bachadon
hujayralari bo‘lishi kerak edi. Erkin bachadon bo‘shliq ostida bo‘lganda, oilalar
alohida e’tibor talab qiladi. Barcha ona asalarilarni qafasda qolishi xavfsizroq
bo‘lardi. Uyalarning balandligi 15,6 sm bo‘lgan 36 ta ramkani qoplagan, shundan
24 tasi asal . Yuqori holatda taxminan 100 sm 2 ochiq hujayralar yuqoridan
ikkinchisida mos ravishda ikkita bo‘sh taroq yoki 400 sm 2 ochiq hujayralar
mavjud. Qishki uyalar uchun eng yaxshi joy ochiq taroqlar uyaning markaziga
iloji boricha yaqinroq joylashtirildi. Uyadagi asalarilar 18 dan 23 kg gacha asal
to‘plashdi. Qish davomida vaqti-vaqti bilan qo‘shimcha taroqlar yoki fumagillinli
sirop berildi.
Bachadon hujayrasi 1,25 x 3,1 x 13,1 sm o‘lchamdagi yog‘och blok bo‘lib,
unda diametri 1,9 sm bo‘lgan beshta teshik ochilgan. Ushbu teshiklarning har
biriga qarama-qarshi bo‘lgan hujayraning o'ng tomonida, bachadonga oson kirish
uchun yana 0,8 sm diametrli burg‘ulash amalga oshirildi. Katta teshiklar ona
asalarilarni izolyatsiya qilish uchun ajratuvchi panjara chiziqlari bilan qoplangan.
Bu ishchi asalarilarga ona asalarilarniga g‘amxo‘rlik qilish imkonini berdi. Har bir
kichik teshik metall chiziq bilan qoplangan. Bir-biriga bog‘langan ikkita shunday
hujayra, ular orasiga joylashtirilgan plastik asos, 10 ta bo‘linmali qo‘sh hujayra
hosil qildi. Kerakli miqdordagi hujayralarni joylashtirish uchun taroqlarda etarli
STEP CONFERENCE
4
o‘lchamdagi teshik qilingan.
Ona asalarilarni saqlash uchun mo‘ljallangan va ikkita ona asalarilarni
panjara bilan ajratilgan oilalarda faqat yuqori ona asalarilar qutiga o‘ralgan holda
bo‘ladi. Begona asalarilar bachadonlari tananing yuqori qismining markaziga
joylashtirildi. Oilalar nasl o‘sib chiqqanda va oilada tashqari asal yoki qalin siropni
qayta ishlash bilan so‘rilganida bu ularni boshqa ona asalarilarni hujayralarga olib
kirishdan chalg‘itib qo'ydi. Hujayralarga o‘ralgan ko‘p miqdordagi ona
asalarilarning qishki uyalari ularga mos kelmaydi, shuning uchun past harorat
uyalarning qisqarishiga olib kelganida asalarilar ona asalarilarni tark etmaydi.
Zotni boqish qayta boshlanganda yangi tug’ilgan asalarilar bilan ramka taxminan
har ikki haftada ajratuvchi panjara ustiga ko‘tarilib, asalarilar ularni tark etmasligi
uchun ona asalarilarni o‘z ichiga olgan ramka yoniga qo‘yiladi. Uyada qishlashi
mumkin bo‘lgan ona asalarilarnining optimal soni noma’lum. Dastlabki
tajribalarda 2021 yil yanvardan aprelgacha 6 dan 44 tagacha malika asalarilar
asoratlarsiz saqlangan.
Xulosa: Dastlabki tajribalar shuni ko‘rsatdiki, asalarichilar ko‘plab
qo‘shimcha koloniyalar yaratmasdan uzoq vaqt davomida naslchilik materialini
saqlab qolishlari mumkin. Agar keyingi tadqiqotlar ta’riflangan usulni amalga
oshirish mumkinligini tasdiqlasa, bu zaif koloniyalarni qishlash zaruratini yo‘q
qiladi va yilning istalgan vaqtida urg’ochi asalariningning haqiqiy manbasini
ta‘minlaydi. Shuningdek, bu asalarichilarga yilning eng qulay vaqtida ona asalari
va urg’ochi asalarini yetishtirish va ularni kerakli vaqtgacha saqlash imkonini
beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.
STEP CONFERENCE
5
1.
А.I.Isamuxamedov, X.K Nikadambaev.“Asalarichilikni rivojlantirish
asoslari”. “Sharq” nashriyot matbaa aksiyadorlik kompaniyasi.Toshkent-2013
2.
M.V.Jerebkin.“Зимовка пчел” Москва-Россельхозиздат-1979.
3.
V.Tixomirov.“Пчеловодство” Москва 2020.
4.
V.A.Temnov.“Технология продуктов пчеловодства” Издательство
“Колос” Москва-1967.
5.
N.P.Ioyrish.“
Продукты
пчеловодства
использования”
Москва
Россельхозиздат-1976
