371
Dastlabki urug‘lar 10-15 kunda unib chiqdi. Qator oralig‘i 15-20 sm bo‘lib, urug‘lar
kichik bo‘lgani uchun ularni iloji borishi tuproqning yuzaroq qismiga ekish lozim.
Ekilgan urug‘lar 1-2sm chuqurlikda qilib ekildi. Yaganalashda qatordagi o‘simliklar
orasi 30-40 sm qilib qoldirildi.
Tadqiqot natijalari:
Urug‘lar soni 1m2 joy uchun o‘rtacha 1600 tani tashkil
etdi. Ammo dala tajriba maydoni tuprog‘i yetarli talablarga javob bera olmaganligi va
quyosh nuri yetarlicha tushmaganligi uchun ekilgan arpabodiyon urug‘larining 58%
o‘sib chiqdi. Nish hosil bo‘lishi uchun 11 kun vaqt kerak bo‘ldi. Hozirda piyoz kichik
nihol hosil qilgan uzunligi 7 sm. Tuproqni yorug‘ yaxshi tushmaganligi va suv
bug‘latish jarayoni sekin kechganligi sababli har 5 kunda namlab turish amalga
oshirilmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
O.S. Abduraimov, I.E. Mamatkulova, A.V. Mahmudov “Structure of local
populations and phytocoenotic confinement of Elwendia persica in Turkestan Ridge,
Uzbekistan”.BIODIVERSITAS ISSN: 1412-033X.Volume 24, Number 3, March 2023
E-ISSN: 2085-4722.Pages: 1621-1628 DOI:10.13057/biodiv/d240334
2.
Mamatkulova I.E."Elwendia Boiss turkumi turlarida efir moyi va
antioksidantlik faolligini o‘rganish".Материалы научной конференции проблемы
биофизики и биохимии - 2023.119 стр.19 мая 2023 года.
3.
Sobirova M. Determination of stimulant properties of local rhizobacteria-
based bioproducts against
Cynara scolymus
L.//The American Journal of Agriculture
and Biomedical Engineering//. 2022. – 4 (02), p. 26-30.
4.
Sobirova M., Murodova S. Effects of biopraparites on
cynara scolymus
L.,
micro and macroelements, and quantity of flavonoids // In E3S Web of Conferences//.
2021. Vol. 258.
5.
Собирова М., Муродова С. Технология получения элиситора,
эффективно влияющего на биологические свойства
Cynara Scolymus
L-М.:
Научное обозрение. биологические науки, 2022. №1. c. 68-72
6.
Муродова С. С., Хўжаназарова М. Қ., Собирова М.B.
PGPR
микрооргaнизмлaрдaн биопрепaрaт сифaтидa фойдaлaнишдa иммолизaциянинг
истиқболли жиҳaтлaри// “O‘zbekistonda ilm-fanning rivojlanish istiqbollari” xalqaro
ilmiy-amaliy anjumani. 2022 yil 30 noyabr 534-543 bet.
QANDLI DIABETNI BETA HUJAYRALARI BOʻLGAN G‘OVAKLI
NANOTOLALAR YORDAMIDA DAVOLASH TEXNOLOGIYASI
PhD., Sobirova Muqaddas Batirovna,
PhD., O‘ralov Abdumannon Iskandarovich,
Hamroyeva Firangiz Nemat qizi,
Anvarov Bobur Baxodir o‘g‘li
O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Annotatsiya:
Ushbu maqolada
qancha tadqiqotchilar tomonidan 1-toifa diabetni
davolash uchun taklif qilingan yangi implant dizayni va uning samarali ta’sirlari
372
borasida olib borilgan ilmiy natijalar tahlil qilingan. Tadqiqotchilar induktsiyalangan
pluripotent o‘zak hujayralaridan olingan beta hujayralarini nanotolalarning g'ovakli
plyonkasi bilan o'rab uni alginat gelida o'stirishgan. Gel va g‘ovakli membrana
hujayralarni qabul qiluvchining immun tizimi hujumlaridan himoya qiladi va shu bilan
birga insulinning qonga chiqishiga to'sqinlik qilmaydi. Ushbu dizayn tadqiqotchilar
tomonidan sichqonlar va itlar ustida sinovdan o'tkazilgan.
Kalit so‘zlar:
Diabet, implant, β–hujayralar, nanofibril, insulin, terapiya
.
Dunyo aholisining 7-10 foizi qandli diabetga chalingan va kasallanish darajasi
yildan yilga ortib bormoqda. Sinov chiziqlari yordamida qon glyukozasini aniqlash va
hatto ushbu parametrning doimiy monitoringi (batafsilroq PCR. NEWS), shuningdek,
rekombinant insulinni o'z vaqtida qo'llash imkoniyati bemorlarga maqbul hayot sifatini
beradi. Ammo qonda shakar va insulin darajasini nazorat qilish konsentratsiya va
ehtiyotkorlikni talab qiladi. Shuningdek, agar in'ektsiya o'z vaqtida berilmasa, bu holat
bemorda xavfga olib kelishi mumkin. Bir guruh amerikalik tadqiqotchilar hayvonlar
ustida olib borilgan tajribalarda qabul qiluvchining tanasida insulin ishlab chiqaruvchi
hujayralarning umrini sezilarli darajada oshirishga muvaffaq bo'lishdi. Ular donor beta
hujayralarini yetkazib berishning yangi usulini ishlab chiqdilar. Buning uchun ichida
beta xujayralari bo'lgan alginat gidrogel bo'lgan g'ovakli nanotolalar qobig'idan
foydalanishgan. Ushbu dizayn immunitet tizimiga nisbatan chidamli bo’lib,
insulinning tanaga nanotolalar teshiklari orqali kirib borishini ta’minlaydi. Ushbu
implant dizaynni NICE (nanofiber-integrated cell encapsulation) deb atashdi [1].
Olimlar olib borgan tadqiqotlar bir qancha texnologik usullarning
kombinatsiyasi asosida amalga oshirilgan. Jumladan, dastlabki texnologik usul
induktsiyalangan plyuripotent ildiz hujayralaridan (iPSC) ajratish yo'li bilan olingan
beta
hujayralaridan
foydalanilgan.
Differentsial
inson
beta
hujayralarini
transplantatsiyasi saraton o'zgarishi bilan bog'liq ildiz hujayralaridan foydalanish
xavfini yo'q qiladi. Shu bilan birga, iPSC dan farqlanishning dastlabki bosqichlari beta
hujayralarining uzoq muddatli ko'payishi va hayotiyligini ta'minlaydi.
Ikkinchidan, beta hujayralar tekislikda emas, balki gelda, ya'ni uch o'lchamli
bo'shliqda o'stirilgan. Bu xo’jayin genlarining faol bo'lishini ta'minlaydi.
Uchinchidan, hujayralar ozuqa moddalari va hujayra chiqindilari, jumladan,
ajratilgan insulin uchun o'tkazuvchan, ammo kichik teshik diametri tufayli immunitet
hujayralarini o'tkazmaydigan nanotolalar plyonkasi bilan o'ralgan.
Tajribada inson hujayralari yo’sinlardan olingan, biologik mos alginat geli bilan
o'ralgan. Alginat gellarining qo'shimcha afzalliklari ularning yuqori gidratsiyasi va
antikorlarning sekinroq tarqalishidir, bu hujayralarni qabul qiluvchining immun
tizimidan himoya qilishga yordam beradi. Beta-hujayralari bo'lgan gel silikon,
polikarbonat va poliuretan asosidagi yumshoq va bardoshli materialdan tayyorlangan
nanofibrillali naychaga joylashtirilgan. Keyin ushbu qurilmalar tajriba hayvonlari –
kasal sichqonlar va sog'lom itlarga implantatsiya qilingan. Mikrokapsulalarni
yuborishning turli usullarini taqqoslash orqali maqbul yechim qorin bo'shlig'iga
yuborishning afzal ekanligini ko'rsatadi.
Agar implant sichqonlarning beta hujayralarini o'z ichiga olgan bo'lsa, bu
hujayralar funktsional bo'lib, 200 kungacha qondagi qand miqdorini pasaytirib turadi.
373
Qurilma, shuningdek, kemiruvchilarda-immunitet tanqisligi bo'lgan sichqonlarda 120
kungacha va immuniteti zaif sichqonlarda 60 kungacha beta-hujayralarining
hayotiyligini va shakarni tartibga solishni ta'minlaydi.
C. Aguayo-Mazzucato va boshq. tomonidan 1-toifa diabetni davolash uchun
o’zak hujayralaridan olingan β– (SC- β–) hujayralarining transplantatsiyasi asosidagi
nanofibrillali inkapsulyatsiya qurilmasi insulin ishlab chiqaruvchi hujayralarni
xavfsizligini ta’minlab beruvchi istiqbolli terapiya hisoblanadi [2].
A. M. J. Shapiro va boshq. 1-toifa qandli diabet bo‘yicha bemorlarda o‘tkazilgan
muhim klinik sinov natijalarini ma’lum qilishgan. Unga ko‘ra tadqiqotchilar 1-toifa
diabet bilan og'rigan bemorlarda etishmayotgan insulin hujayralarini almashtirish
uchun mo'ljallangan eksperimental implantni sinovdan o'tkazishgan. Qurilma 1-toifa
diabet uchun "funktsional davo" sifatida ta'riflangan. Yangi terapiya donorlardan 1-
toifa diabet bilan og'rigan bemorlarga funktsional oshqozon osti bezi hujayralarining
oldingi muvaffaqiyatli transplantatsiyasiga asoslanadi. Donor hujayralarga tayanish
o'rniga, yangi qurilma oshqozon osti bezi hujayralariga aylanish uchun yaratilgan inson
plyuripotent o‘zak hujayralaridan (PSC) foydalanadi. O‘zak hujayralari qurilmaga
yuklanadi va diabetga chalingan bemorlarga implantatsiya qilinadi. Keyin bu
hujayralar tanada "yetilishi" kerak bo'lganda, insulin ishlab chiqaradigan beta
hujayralarini o'z ichiga olgan orolcha to'qimalariga aylanishi kerak [3.4].
Massachusets Texnologiya Instituti (MIT) muhandislari guruhi tomonidan
ishlab chiqilgan yangi implantatsiya qilinadigan qurilma bo‘yicha tadqiqotlar shuni
ko'rsatadiki, qurulmani insulin ishlab chiqaradigan oshqozon osti bezi orol
hujayralariga implantatsiya qilish diabet bilan og'rigan bemorlarni muntazam
in'ektsiyalardan xalos qiladi [5].
So’nggi tadqiqotlarda olimlar insulin ishlab chiqaradigan minglab hujayralarini
o'z ichiga olgan va kislorod ishlab chiqarish uchun tanadagi suv bug'ini parchalashi
mumkin tizimga ega bo'lgan, implantatsiya qilinadigan qurilma yaratishdi. Qurilma
kamida bir oy davomida sichqonlarda barqaror glyukoza darajasini muvaffaqiyatli
ushlab turadi. Qurilmaning kattaroq, gibrid o‘lchamli versiyasini yaratishgandan
so‘ng, tadqiqotchilar uni 1-toifa diabetga chalingan odamlarda sinab ko‘rishni
rejalashtirmoqda [6].
Xulosa:
Ushbu maqolada insulinga bog’liq diabetni turli xil kelib chiqadigan
sabablari, insulin ishlab chiqaradigan β–hujayralarning nanotanalar yordamida
davolash imkoniyatlari va istiqbollari hamda kelajakda butun oshqozon osti bezining
radikal transplantatsiyasi va transplantatsiyani o‘rnini bosuvchi sifatida qo‘llanilishi
borasida olib borilgan tadqiqotlar tahlil qilindi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. E. Latres, D. A. Finan, J. L. Greenstein, A. Kowalski, T. J. Kieffer, Navigating
two roads to glucose normalization in diabetes: Automated insulin delivery devices and
cell therapy. Cell Metab. 29, 545–563 (2019).
2. C. Aguayo-Mazzucato, S. Bonner-Weir, Pancreatic
cell regeneration as a
possible therapy for diabetes. Cell Metab. 27, 57–67 (2018).
374
3. A. M. J. Shapiro, C. Ricordi, B. J. Hering, H. Auchincloss, R. Lindblad, R. P.
Robertson, A. Secchi, M. D. Brendel, T. Berney, D. C. Brennan, E. Cagliero, R.
Alejandro, E. A. Ryan, B. DiMercurio, P. Morel, K. S. Polonsky, J.-A. Reems, R. G.
Bretzel, F. Bertuzzi, T. Froud, R. Kandaswamy, D. E. R. Sutherland, G. Eisenbarth,
M. Segal, J. Preiksaitis, G. S. Korbutt, F. B. Barton, L. Viviano, V. Seyfert-Margolis,
J. Bluestone, J. R. T. Lakey, International trial of the Edmonton protocol for islet
transplantation. N. Engl. J. Med. 355, 1318–1330 (2006).
4. A. M. J. Shapiro, J. R. T. Lakey, E. A. Ryan, G. S. Korbutt, E. Toth, G. L.
Warnock, N. M. Kneteman, R. V. Rajotte, Islet transplantation in seven patients with
type 1 diabetes mellitus using a glucocorticoid-free immunosuppressive regimen. N.
Engl. J. Med. 343, 230–238 (2000).
5. B. J. Hering, W. R. Clarke, N. D. Bridges, T. L. Eggerman, R. Alejandro, M.
D. Bellin, K. Chaloner, C. W. Czarniecki, J. S. Goldstein, L. G. Hunsicker, D. B.
Kaufman, O. Korsgren, C. P. Larsen, X. Luo, J. F. Markmann, A. Naji, J. Oberholzer,
A. M. Posselt, M. R. Rickels, C. Ricordi, M. A. Robien, P. A. Senior, A. M. J. Shapiro,
P. G. Stock, N. A. Turgeon; Clinical Islet Transplantation Consortium, Phase 3 trial of
transplantation of human islets in type 1 diabetes complicated by severe hypoglycemia.
Diabetes Care 39, 1230–1240 (2016).
6. F. W. Pagliuca, J. R. Millman, M. Gürtler, M. Segel, A. Van Dervort, J. H. Ryu,
Q. P. Peterson, D. Greiner, D. A. Melton, Generation of functional human pancreatic
cells in vitro. Cell 159, 428–439 (2014)
7. Sobirova M., Murodova S. Effects of biopraparites on cynara scolymus L.,
micro and macroelements, and quantity of flavonoids // In E3S Web of Conferences//.
2021. Vol. 258.
8. Sobirova M., Murаdova S., Khojanazarova M., Kiryigitov Kh. Extraction of
“Elicitor” and determination of volatile organic substances contained in the elicitor//
E3S
Web
of
Conferences
389,
01044
(2023)
ttps://doi.org/10.1051/e3sconf/202338901044 UESF-2023
9. Sobirova M.M., Murodova S.S. The Influence of Biofertilizers on the Growth
and Development of a Medicinal Plant Artichoke (Cynara scolymus L.)// International
journal for innovative research in multidisciplinary field issn: 2019. -10, – Impact
Factor: 6.497.- pp. 46-49
10. Собирова М., Муродова С. Технология получения элиситора,
эффективно влияющего на биологические свойства Cynara Scolymus L-М.:
Научное обозрение. биологические науки, 2022. №1. c. 68-72
