S H A R Q M A S H ’ A L I
59
МУЧАЛ
ЙИЛ
ҲИСОБИ
ҲАҚИДА
АЙРИМ
МУЛОҲАЗАЛАР
ҚОДИРОВА
ЛУТФИЯ
Катта
ўқитувчи
,
ГулДУ
МУРОДОВА
МАЛИКА
Талаба
,
ГулДУ
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
Марказий
ва
Шарқий
Осиёда
кенг
тарқалган
ва
бугунга
келиб
Ер
юзининг
барча
минтақаларида
катта
қизиқиш
уйғотаётган
ўн
икки
йиллик
ҳайвонли
тақвим
–
мучал
йил
ҳисоби
хусусида
сўз
боради
.
Унда
турли
манбалар
ва
олимларнинг
илмий
фаразлари
асосида
мучал
йил
ҳисобининг
вужудга
келган
вақти
ва
жойи
,
унинг
яратувчилари
ҳақидаги
фикр
-
мулоҳазалар
таҳлил
қилинган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
мучал
,
ўн
икки
ҳайвонли
йил
ҳисоби
,
Буғут
ёдномаси
,
Ўрхун
-
Энасой
битиклари
,
Беруний
,
Маҳмуд
Қошғарий
,
Улуғбек
, 60
йиллик
цикл
,
Муштарий
,
Сатурн
.
Аннотация
.
В
данной
статье
речь
идет
о
системе
летоисчисления
«
мучал
» –
двенад
-
цатилетнем
животном
цикле
,
распространенном
среди
народов
Центральной
и
Восточной
Азии
и
на
сегодняшний
день
вызывающем
большой
интерес
во
всех
частях
Земного
шара
.
На
основе
различных
источников
и
научных
гипотез
ученых
,
в
статье
также
анализируются
соображения
о
времени
и
места
возникновения
создателей
двенадцатилетнего
животного
цикла
.
Опорные
слова
и
выражения
: «
мучал
»,
двенадцатилетний
животный
цикл
летосчисления
,
Бугутская
стела
,
Орхона
-
енисейские
надписи
,
Бируни
,
Махмуд
Кашгари
,
Улугбек
, 60
летний
цикл
,
Юпитер
,
Сатурн
.
Abstract.
This article deals with the system of the chronology of the torment – a twelve-year animal
cycle – common among the peoples of Central and East Asia and its great popularity in all parts of the
globe. On the basis of various sources and scientific hypotheses of scientists, considerations on the time
and place of origin, the creators of twelve-year animal cycle are analyzed in it.
Keywords and expressions:
“muchal”, twelve-year animal cycle of chronology, Bugut stele, Orkxono-
Yenisei inscriptions, Beruni, Mahmud Kashgari, Ulugbek, 60 year cycle, Jupiter, Saturn.
Ҳар
қандай
тақвим
ўзи
мансуб
цивилиза
-
циянинг
шахсий
-
маишийдан
то
глобал
-
космик
даражагача
бўлган
элементларини
қамраб
олган
ва
уларни
таърифлаб
берувчи
структуравий
-
генетик
коди
саналади
.
Бир
вақтлар
Евро
-
осиёнинг
улкан
ҳудини
қамраб
олган
Турк
ци
-
вилизацияси
ҳам
ўз
дунёқарашига
,
давлат
таш
-
килотига
,
умумдавлат
тили
,
алифбоси
қаторида
ўз
тақвимига
эга
бўлиб
,
ушбу
тақвим
дунёда
кенг
тарқалган
мучал
йил
ҳисобига
асосланган
.
Қадимги
чорвадор
халқлар
11–12
йилда
такрорланувчи
кучли
қурғоқчилик
оқибатида
чорва
ҳайвонларининг
кўплаб
нобуд
бўлиши
,
чўлда
баҳордаёқ
ўтларнинг
қуриб
қолиши
,
чигиртка
ва
чумолиларнинг
даврий
кўпайиш
-
лари
,
булардан
ташқари
, 33–36
йилда
такрор
-
ланиб
келадиган
катта
офатларга
эътибор
қаратганлар
1
.
Шу
кузатишлар
асосида
12
ҳай
-
вон
номи
билан
аталувчи
ўн
икки
йиллик
тақ
-
вим
яратилган
бўлиб
,
у
Япониядан
то
Волга
-
бўйига
қадар
,
Кавказдан
то
Ҳиндихитойга
қа
-
дар
кенг
тарқалган
.
Бу
йил
ҳисоби
тизими
ми
-
лодимиз
бошларида
вужудга
келиб
, XX
асрга
қадар
қўлланиб
келинган
.
Кўплаб
халқларда
бошқа
йил
ҳисоби
тизимлари
ҳам
мавжуд
бў
-
либ
,
улар
ҳайвон
циклини
адабиётлардан
,
рас
-
мий
ёзишмалардан
ва
расмий
тақвимдан
сиқиб
чиқарганлигига
қарамасдан
,
у
халқ
тақвими
ва
астрологияда
асос
бўлиб
қолаверган
.
Ўн
икки
йиллик
ҳайвонли
цикл
учун
уму
-
мий
ном
кўп
халқларда
учрамайди
,
ўзбек
,
қир
-
1
Владимирский
Б
.
М
.,
Кисловский
Л
.
Д
.
Археоастро
-
номия
и
история
культуры
. –
М
.:
Знание
, 1989. –
С
. 38.
S H A R Q M A S H ’ A L I
60
ғиз
ва
уйғурларда
тарқалган
“
мучал
”,
қозоқча
“
м
ү
шел
”,
туркманча
“
муче
”
номини
келтириш
мумкин
.
Кўп
ҳолларда
ўн
икки
йиллик
цикл
шунчаки
“
давр
”,“
йил
”
деб
аталади
.
Мучал
тақвимининг
вужудга
келган
вақти
,
жойи
ва
унинг
яратувчилари
хусусида
олим
-
лар
ҳануз
бир
қарорга
келишмаган
.
Тақвим
-
нинг
яратувчилари
сифатида
турли
тадқиқот
-
чилар
томонидан
мисрликлар
,
бобилликлар
,
ҳиндлар
ҳам
келтирилган
бўлиб
,
асосий
даъ
-
вогарлар
сифатида
туркий
халқлар
ва
хитой
-
ликлар
кўрсатилмоқда
.
Хитойшунос
олим
Э
.
Шаванн
ўзининг
“Le
Cycle turc des Douze Animaux”
номли
тадқи
-
қотида
кўпгина
халқлар
томонидан
кенг
қўл
-
ланиладиган
ўн
икки
ҳайвонли
тақвим
қадим
туркийларга
оид
йил
ҳисоби
бўлган
,
уни
хитойлар
турклардан
ўзлаштирган
,
деган
ил
-
мий
хулосага
келади
.
Олим
тақвимни
тадқиқ
қилиш
жараёнида
унинг
яратувчилари
–
тур
-
кийларнинг
ибтидоий
тафаккури
билан
боғлиқ
кўплаб
унсурларга
дуч
келади
ва
ўн
икки
ҳайвонли
тақвим
Хитой
шимолидаги
турк
қабилалари
орасида
мил
.
авв
. V
асрда
пайдо
бўлган
ва
мил
.
авв
. II–I
асрларда
Хитойга
ёйилган
,
деган
хулосага
келади
1
.
Мучал
тақвимининг
турклар
томонидан
яратилганлигидан
далолат
берувчи
манбалар
орасида
турк
битигтошлари
алоҳида
ўрин
тутади
.
Қадимги
туркий
битигтошларни
тад
-
қиқ
этган
олим
С
.
Г
.
Кляшторний
ҳам
фран
-
цуз
хитойшуносининг
фикрини
қўллаб
-
қув
-
ватлайди
.
У
ўзининг
“
И
c
тория
Центральной
Азии
и
памятники
рунического
письма
”
ки
-
тобида
туркийларнинг
вақт
бирликлари
ҳақида
алоҳида
тўхталиб
ўтган
: “
Қадимги
турк
-
рун
битигларида
ўн
икки
йиллик
дав
-
рий
тақвим
нафақат
тилга
олинган
,
балки
фаол
қўлланилган
,
воқеа
-
ҳодисаларнинг
юз
берган
ойи
,
ҳатто
баъзан
кунигача
тўлиқ
ёзилган
. VI
асрда
ўн
икки
йиллик
ҳайвонли
цикл
Турк
ҳоқонлигининг
расмий
давлат
1
Chavannes
Е
. Le Cycle Turc des Douze Animaux. // T'oung
Pao. Second Series, Vol. 7, No. 1 (1906). –
Р
. 51–122.
тақвими
эди
.
Ягона
тақвимий
ҳисоб
-
китоб
–
шамсий
йил
12
қамарий
ойга
бўлинарди
”
2
.
Бу
фикрни
исботлаш
учун
қадимги
турк
битигтошларига
мурожаат
қилайлик
.
Турк
ҳоқонлигининг
илк
ҳукмдорларидан
бири
бўлмиш
Татпар
(
хитой
манбаларида
Тобо
)
ҳоқон
даврига
мансуб
“
Буғут
ёдномаси
”
энг
қадимги
битигтошлардан
бири
саналади
3
.
Унда
суғд
ва
брахми
ёзувида
битилган
ёзув
-
лар
мавжуд
бўлиб
,
суғдча
ёзувда
қуйидаги
сатрларни
ўқиш
мумкин
: “
Шунда
худосифат
Муқан
Татпар
ҳоқон
ҳам
маслаҳатларга
қулоқ
тутди
ва
қуён
йилида
тахтга
ўтирди
”
4
.
Хитой
манбаларида
келтирилган
маълумот
-
ларга
асосан
,
Татпар
ҳоқон
553–572
йиллар
-
да
ҳукмронлик
қилган
акаси
Муқан
ҳоқон
-
нинг
ўлимидан
сўнг
10
йилга
яқин
ҳукмрон
-
лик
қилган
.
Ушбу
маълумотлар
асосида
Тат
-
пар
ҳоқон
581
йилда
вафот
этган
ва
битиг
-
тош
ҳам
шу
даврларда
яратилган
,
деб
хулоса
чиқариш
мумкин
.
Буғут
ёдномаси
турклар
суғд
ёзувидан
расмий
ёзув
сифатида
фойда
-
ланганлиги
ҳамда
улар
орасида
буддавий
-
ликнинг
тарқалганлигини
кўрсатади
.
Бу
ик
-
ки
ҳолат
ўн
икки
йиллик
ҳайвонли
тақвим
Хитойга
Марказий
Осиёдан
буддавийлик
би
-
лан
бирга
кириб
борган
,
деган
хулоса
чиқа
-
риш
имконини
беради
.
Ўрхун
-
Енисой
қабр
тошларидаги
битиглар
ҳам
туркларда
ўн
икки
йиллик
ҳайвонли
цикл
кенг
тарқалганлигини
иботлайди
.
Жумладан
Култигин
ёдномаси
шундай
тугалланади
:
“
Култигин
қўй
йилида
Ўн
еттинчи
куни
учди
.
Тўққузунчи
ой
йигирма
еттига
ерга
кўмдимиз
.
2
Кляшторний
С
.
Г
.
И
c
тория
Центральной
Азии
и
памятники
рунического
письма
. –
М
., 1969
3
Кляшторный
С
.
Г
.,
Лившиц
В
.
А
.
Согдийская
надпись
из
Бугута
//
Страны
и
народы
Востока
.
Т
. X. –
М
.,
1971. –
С
. 121–146.
4
Осава
,
Т
.
Историческое
значение
сосуществования
языков
,
культур
и
культовых
верований
в
ранний
период
Тюркского
Каганата
от
земли
Отюкен
до
регионов
Тянь
-
Шаня
//
Западный
Тюркский
Каганат
.
Атлас
. –
Астана
: Service Press, 2013. –
С
. 84–88.
S H A R Q M A S H ’ A L I
61
Барқини
нақшларини
,
ёзувли
тошини
Маймун
йили
,
еттинчи
ой
,
йигирма
ет
-
тинчи
кунига
Алқадимиз
.
Култигин
ўлганда
Қирқ
етти
ёшда
эди
.”
1
Юқоридаги
санани
хитой
йилномалари
билан
қиёслаб
ҳисобланганда
,
милодий
731
йилнинг
27
феврали
келиб
чиқади
.
Билга
хоқон
ёдномасининг
хотимаси
эса
шундай
: “
Отам
хоқон
ит
йили
ўнинчи
ойнинг
йигирма
олтисида
вафот
этди
.
Тўнғиз
йили
бешинчи
ойнинг
йигирма
еттисида
дафн
маро
-
симини
қилдирдим
”.
Ушбу
сана
734
йилнинг
26
ноябрига
мувофиқ
тушади
.
Тан
сулоласининг
йилномаларидаги
ҳайво
-
ли
цикл
ҳақидаги
илк
маълумотлар
ҳам
шу
даврга
оид
. “
Тан
-
шу
”
да
хагас
(
қирғиз
)
тақви
-
ми
ҳақида
шундай
ёзилади
: “
Й
илнинг
бирин
-
чи
ойини
маоши
ой
деб
аташади
.
Уч
ой
чорак
йилни
ташкил
этади
.
Й
илларни
12
ҳайвон
ёрдамида
белгилайдилар
,
масалан
,
йил
инь
белгиси
остида
бўлганида
,
улар
уни
йўлбарс
йили
деб
атайдилар
”
2
.
Кейинги
даврларда
деярли
барча
туркий
тилли
халқлар
ўн
икки
йиллик
ҳайвонли
цикл
-
дан
фойдаланганлиги
ҳақидаги
манбалар
жуда
кўп
.
Шу
жумладан
,
Беруний
,
Маҳмуд
Кошға
-
рий
,
Улуғбек
каби
олимларнинг
асарларида
ушбу
цикл
ҳақида
маълумотлар
келтирилган
.
Х
I
асрнинг
буюк
тилшунос
олими
Маҳмуд
Кошғарийнинг
“
Девону
луғати
-
т
-
турк
”
асари
-
нинг
биринчи
жилдида
туркий
халқларнинг
тақвими
ҳақида
қисқача
тўхтаб
ўтади
.
Олим
туркий
халқлар
азалдан
мучал
ҳисобидан
фой
-
даланиб
келаётганликларини
ёзади
.
У
мучал
таркибига
кирган
ўн
икки
ҳайвон
номини
сич
-
қондан
бошлаб
тўнғизгача
санаб
ўтади
.
Маҳмуд
Кошғарий
ўз
асарида
мучал
йилининг
туркий
нақли
ҳақидаги
қуйидагича
1
Қаюмов
А
.
Қадимият
обидалари
. –
Т
.:
Ғ
.
Ғ
улом
номидаги
адабиёт
ва
санъат
нашриёти
, 1972. –
Б
. 154.
2
Бичурин
Н
.
Я
. (
Иакинф
).
Собрание
сведений
о
народах
,
обитавших
в
Средней
Азии
в
древние
времена
. I. –
М
.–
Л
.:
Изд
.
АН
СССР
, 1950. –
С
. 351.
ривоятни
келтиради
: “
Турк
ҳоқонларидан
бири
бундан
бир
неча
йиллар
аввалги
уруш
тарихини
ўрганмоқчи
бўлган
,
шунда
у
уруш
бўлиб
ўтган
йилни
аниқлашда
янглиш
-
ганлар
.
Бу
масала
юзасидан
(
ҳоқон
)
қавми
билан
кенгашади
ва
айтади
: “
Биз
бу
тарихни
(
аниқлашда
)
қанчалик
янглишган
бўлсак
,
биздан
кейин
ҳам
шунчалик
янглишадилар
.
Шундай
бўлгач
,
биз
энди
ўн
икки
ой
ва
осмондаги
ўн
икки
буржга
асосланиб
,
ўн
икки
йилга
от
қўйишимиз
керак
,
токи
биздан
кейин
йил
ҳисоби
шу
йилларнинг
айлани
-
шига
қараб
олинсин
ва
бу
нарса
абадий
бир
ёдгорлик
бўлиб
қолсин
”.
Қавмлари
айтга
-
нингиздек
бўлсин
,
дейишибди
.
Хоқон
бир
куни
овга
чиқибди
ва
одам
-
ларга
шамсий
ҳайвонларни
Или
дарёси
то
-
мон
қувишни
буюрибди
.
Одамлар
ов
қилиб
бориб
,
ҳайвонларни
сув
томон
ҳайдашибди
,
шунда
ўн
икки
ҳайвон
сувдан
ўтибди
.
Ўн
икки
йилни
ана
шу
ўн
икки
ҳайвон
номи
билан
аташибди
.
Энг
олдин
сичқон
сувдан
сузиб
ўтибди
.
Шу
сабабли
дастлабки
йил
унинг
номи
билан
сичқон
йили
деб
,
ундан
кейин
сувдан
кечиб
ўтган
ҳайвонлар
номи
билан
кейинги
йиллар
аталибди
”
3
.
Абу
Райҳон
Беруний
“
Қадимги
халқлар
-
дан
қолган
ёдгорликлар
”
асарида
турк
тақ
-
вими
ҳақида
сўз
юритиб
, “
Турк
жадвали
”
деган
сарлавҳа
остида
ўн
икки
ҳайвон
номи
билан
аталадиган
ўн
икки
йиллик
мучал
ҳисобининг
номларини
ҳам
келтиради
: 1.
Сичқон
. 2.
Уд
(
сигир
). 3.
Барс
. 4.
Товушқон
(
қуён
). 5.
Луй
(
балиқ
) 6.
Й
илон
(
илон
). 7.
Юнт
(
от
). 8.
Қўй
. 9.
Пичин
(
маймун
). 10.
Товуқ
. 11.
Ит
. 12.
Тўнғиз
4
.
Беруний
1030
йилларда
ёзган
“
Қонуни
Масъудий
”
асарида
яна
шундай
маълумот
келтиради
: “
Хитой
ва
турклардан
иборат
Шарқ
халқлари
ўз
йилларини
тартибли
равиш
-
3
Маҳмуд
Қошғарий
.
Девони
луғати
-
т
-
турк
.
Т
. I. –
Т
.,
1960. –
Б
. 330–332.
4
Абу
Райҳон
Беруний
.
Танланган
асарлар
.
Т
. I.
Ўтмиш
халқлардан
қолган
ёдгорликлар
. –
Т
.:
Фан
,
1968. –
Б
. 104.
S H A R Q M A S H ’ A L I
62
да
ўн
икки
ҳайвон
исми
билан
атаб
,
давр
қилганлар
.
Лекин
улардаги
давр
йилларга
асосланиб
қўйилганми
ёки
Қуёш
ва
Ойнинг
ҳаракатларидан
ҳосил
бўлган
миқдорларнинг
натижаси
экани
менга
равшан
бўлмади
”
1
.
XII–XV
асрларга
оид
ёдгорликларда
мучал
ҳисоби
ҳақидаги
маълумотлар
айниқ
-
са
кўп
.
Мўғуллар
босқини
туфайли
XIII
аср
-
да
ушбу
циклдан
фойдаланиш
янада
кенгай
-
ди
.
Шарқий
Туркистондан
топилган
XII–XIV
асрларга
оид
юридик
ҳужжатларда
сана
ушбу
ҳайвонли
цикл
йиллари
билан
қўйил
-
ган
. XV–XVI
асрларда
ҳам
Шарафиддин
Али
Яздий
,
Мирхонд
,
Хондамир
каби
тарихчилар
ҳам
ўз
асарларида
12
йиллик
ҳайвонли
циклдан
фойдаланишган
.
Хусусан
,
Шара
-
фиддин
Али
Яздий
ўзининг
“
Зафарнома
”
асарида
соҳибқрон
Амир
Темурнинг
тавал
-
луд
куни
хусусида
шундай
маълумот
беради
:
“
Шаъбон
ойининг
йигирми
бешида
,
торих
етти
юз
ўттуз
олтида
,
сичқон
йиликим
(8.04.1336),
мўғулларнинг
йили
била
муво
-
фиқ
турур
,
Каши
дилкаш
вилоятида
,
Такина
Хотунким
,
шаръи
мутаҳҳара
йўсуни
била
ул
амири
динпарварнинг
никоҳида
эрди
,
андин
ҳазрат
соҳибқирон
кун
киби
зоҳир
бўлди
”
2
.
Кейинги
даврларда
мучал
йил
ҳисобини
бошқа
тақвимлар
,
жумладан
,
мусулмонларда
ҳижрий
йил
ҳисоби
суриб
чиқара
бошлади
.
Бироқ
Мирзо
Улуғбекнинг
“
Тўрт
улус
тарихи
”
ва
Абулғозий
Баҳодирхоннинг
“
Шажараи
турк
”
асарларида
ҳам
мучал
йил
ҳисоби
ҳиж
-
рий
йил
ҳисоби
билан
биргаликда
қўлланил
-
ган
3
.
Хусусан
,
Абулғозий
Баҳодирхон
ўзининг
Хоразмга
қайтиш
санасини
шундай
баён
қилади
: “
Тарих
ҳижрий
минг
тақи
эллик
1
Абу
Райҳон
Беруний
.
Танланган
асарлар
,
Т
. 5.
Қонуни
Маъсудий
. –
Т
.:
Фан
, 1973. –
Б
. 93.
2
Шарафуддун
Али
Й
аздий
.
Зафарнома
//
Сўз
боши
,
табдил
,
изоҳлар
ва
кўрсаткичлар
муаллифи
ва
нашрга
тайёрловчилар
:
А
.
Аҳмад
,
Ҳ
.
Бобобеков
:
Масъул
муҳаррир
Б
.
Эшпўлатов
. –
Т
.:
Шарқ
, 1997. –
Б
. 12.
3
Мирзо
Улуғбек
.
Тўрт
улус
тарихи
. –
Т
.:
Чўлпон
,
1994;
Абулғозий
Баҳодирхон
.
Шажарайи
турк
.
Масъул
муҳаррир
ва
сўзбоши
муаллифи
Б
.
А
.
Аҳме
-
дов
. –
Т
.:
Чўлпон
, 1990.
иккида
,
йилон
йилинда
юртимиз
ва
элимизга
келдим
.
Олти
ойдин
сўнг
йилқи
йилининг
аввалинда
Асфандиёрхон
вафот
топди
”
4
.
Айрим
олимлар
мучал
тақвими
хитой
-
ликлар
ихтироси
эканлиги
ҳақидаги
фикрни
исботлашга
уринадилар
.
Туркшунос
француз
олими
Л
.
Базен
турклар
ўн
икки
ҳайвонли
йил
ҳисобини
VI
асрда
Хитойдан
ўзлаштир
-
ганлиги
ва
700
йиллар
охирига
келиб
одатий
ва
умумқабул
қилинган
тақвимга
айланган
-
лиги
ҳақидаги
фаразни
илгари
суради
5
.
Ўз
фикрини
асослаш
учун
Л
.
Базен
Суй
сулоласи
-
нинг
(581–618)
Суй
-
шу
йилномасидан
қуйида
-
ги
маълумотни
келтиради
: “
Кай
хуан
(
шиори
остидаги
ҳукмронлик
)
нинг
олтинчи
йили
,
биринчи
ой
,
гэн
–
у
кунида
туркларга
тақвим
тарқатилди
”
6
.
Юқоридаги
шиор
остида
581–
600
йилларда
император
Вэн
-
ди
ҳукмронлик
қилган
ва
кўрсатилган
сана
586
йилнинг
12
февралига
мувофиқ
келади
.
Бироқ
бошқа
маълумотларга
кўра
,
хитой
тақвими
жорий
этилганига
қадар
ҳам
турк
-
ларга
ўн
икки
йиллик
ҳайвонли
цикли
маъ
-
лум
бўлган
.
Жумладан
,
юқорида
кўрсатиб
ўтилган
“
Буғут
ёдномаси
”
да
тилга
олинган
Татпар
ҳоқоннинг
тахтга
ўтириш
санаси
ай
-
нан
шу
цикл
ёрдамида
ифодаланган
.
Бундан
ташқари
,
Татпар
ҳоқоннинг
ўғли
Шаболу
ҳоқон
ўзининг
584
йилда
хитой
императо
-
рига
юборган
мактубида
“
чэнь
йилининг
тўққизинчи
ойи
ўнинчи
куни
”
7
санасини
кўрсатади
.
Бу
ерда
чэнь
белгиси
турклар
-
4
Абулғозий
Баҳодирхон
.
Юқоридаги
асар
. –
Б
. 179.
5
Базен
Л
.
Концепция
возраста
у
древних
тюркских
народов
(
Пер
.
с
фр
.
Д
.
Д
.
и
Е
.
А
.
Васильевых
)//
Зарубежная
тюркология
.
Вып
. I.
Древние
тюркские
языки
и
литературы
. –
М
.:
ГРВЛ
, 1986. –
С
. 369.
6
Яковлев
В
.
М
.
Двенадцатилетний
животный
цикл
в
Китае
и
у
древних
тюрков
//
Общество
и
государство
в
Китае
:
Т
. XLIII,
ч
. 1 /
Редколл
.:
А
.
И
.
Кобзев
и
др
. –
М
.:
Федеральное
государственное
бюджетное
учреждение
науки
Институт
востоковедения
Российской
академии
наук
(
ИВ
РАН
), 2013. (
Ученые
записки
ИВ
РАН
.
Отдела
Китая
.
Вып
. 8 /
Редколл
.:
А
.
И
.
Кобзев
и
др
.). –
С
. 435–448.
7
Бичурин
Н
.
Я
. (
Иакинф
).
Собрание
сведений
о
народах
,
обитавших
в
Средней
Азии
в
древние
времена
. I. –
М
.–
Л
.:
Изд
.
АН
СССР
, 1950. –
С
. 237.
S H A R Q M A S H ’ A L I
63
нинг
ўн
икки
йиллик
ҳайвонли
циклидаги
бешинчи
йилга
тўғри
келади
.
Л
.
Базен
ушбу
календарнинг
хитойлик
-
ларга
мансублигини
исботлаш
учун
тақвим
тимсолларидан
бирининг
Хитойнинг
рамзи
бўлган
лу
(
аждар
)
эканлигини
ва
700-
йил
-
лардан
олдинги
даврга
оид
турк
битиктош
-
ларида
ўн
икки
йиллик
цикл
санаси
кўрса
-
тилмаганлигини
далил
этиб
кўрсатади
.
Бироқ
Хитойнинг
ўзида
ҳам
ушбу
цикл
ҳақидаги
аниқ
ёзма
маълумот
илк
бор
622
йилда
ясалган
бронза
кўзгуда
учрайди
.
Унда
циклдаги
ҳай
-
вонлар
тасвирланган
бўлиб
,
инь
(yin)
йилида
ясалганлиги
ҳақидаги
ёзув
мавжуд
1
.
Ҳайвонли
циклнинг
Хитойда
кенг
тақалиши
ҳам
VIII
ва
XIII
асрларга
тўғри
келади
.
Хитой
олими
Чжань
Инь
1790
йилда
чоп
этилган
асарида
ҳайвонли
циклнинг
Хитойда
тарқалиш
жараёнини
м
.
а
. I
асрга
қадар
кузатган
ва
цикл
“
шимолдаги
цивилизация
-
лар
”
дан
келиб
чиққан
,
деган
хулосага
келган
.
Чжао
Иннинг
ёзишича
,
Хан
даврида
Хитой
чегараси
бузилган
,
келгидинлар
Угуанда
ўрна
-
шишган
ва
маҳаллий
аҳоли
билан
аралашиб
кетишган
.
Худди
ўша
даврда
цикл
Ўрта
подшоликка
кириб
келган
2
.
Л
.
Рашонининг
кузатишларига
кўра
,
ўн
икки
ҳайвонли
тақвимнинг
асосида
туркий
йил
ҳисоби
турса
-
да
,
кейинчалик
турклар
хи
-
тойлар
томонидан
илмий
мукаммаллаштирил
-
ган
тақвимни
қайта
қабул
қилганлар
.
Қадимги
Хитойда
илм
-
фан
,
хусусан
,
астрономия
юксак
ривожланганлигини
ҳисобга
олсак
,
ўн
икки
ҳайвонли
туркий
тақвимни
ўзлаштирган
хи
-
тойликлар
уни
мукаммаллаштирган
,
деган
хулосага
келиш
мумкин
.
Туркий
халқлар
йил
ҳисобида
асосан
12
йиллик
ҳайвон
циклни
қўллашса
,
Шарқий
Осиё
халқлари
12
йиллик
билан
бир
қаторда
60
йиллик
циклдан
ҳам
фойдаланишади
.
1
Захарова
И
.
В
.
Двенадцатилетний
животный
цикл
у
народов
Центральной
Азии
//
Труды
Института
истории
,
археологии
и
этнографии
Академии
Наук
Казахской
ССР
.
Т
. 8. –
Алма
-
Ата
, 1960. –
С
. 46.
2
Яковлев
В
.
М
.
Юқоридаги
асар
. –
Б
. 440.
Қадимги
Хитойда
асос
солинган
60
йиллик
цикл
билан
йилнинг
номлари
қайтарилади
-
ган
бу
тақвим
аслида
Қуёш
–
Ой
календари
бўлиб
,
у
Ойнинг
Ер
атрофида
айланиш
дав
-
рига
ва
тропик
йилга
таянади
. 60
йиллик
циклга
эга
бўлган
бу
тақвим
ҳозирги
кунда
Хитой
,
Япония
,
Корея
,
Вьетнам
ва
Мўғу
-
листонда
қўлланади
.
Ўн
икки
йиллик
ҳайвонли
цикл
дунёдаги
энг
мураккаб
йил
ҳисобларидан
бири
сана
-
лади
.
Қуёш
,
Ой
,
Қуёш
ва
Ойнинг
даврий
ҳаракатларига
асосланган
кўплаб
бошқа
тақ
-
вимлардан
фарқли
равишда
мучал
тақвими
тўртта
табиий
кўрсаткичга
:
йил
–
Ернинг
Қуёш
атрофида
бир
йиллик
айланиши
,
ой
–
Ойнинг
Ер
атрофида
айланиши
,
цикл
–
Муштарий
(
Юпитер
)
нинг
Қуёш
атрофида
12
(11, 862
й
)
йиллик
айланишига
ҳамда
Са
-
турннинг
30
йиллик
циклига
асосланган
.
Ўн
икки
ҳайвонли
турк
тақвими
учта
табиий
кўрсаткичга
:
ой
–
Ойнинг
Ер
атро
-
фида
айланиши
,
йил
–
Ернинг
Қуёш
атрофи
-
да
айланиши
,
мучал
эса
Муштарий
(
Юпи
-
тер
)
нинг
Қуёш
атрофида
айланишига
асосла
-
нади
.
Қадимда
турк
астрономлари
Ерга
яқин
йирик
юлдузлардан
бири
Муштарий
плане
-
тасининг
(“
планета
”
сўзи
ҳам
“
яқин
”
маъно
-
сини
англатади
)
Қуёш
атрофида
тўлиқ
айла
-
ниши
тахминан
12
йилга
тўғри
келаётганини
аниқлашган
.
Сатурн
эса
30
йилда
Қуёш
атрофини
бир
марта
айланиб
чиқишидан
ҳам
яхши
хабардор
бўлишган
.
Қадимги
турклар
мана
шу
табиий
даврларга
асосланиб
ўзлари
-
нинг
тақвимини
яратишди
.
Ўн
икки
йиллик
ҳайвонли
циклнинг
бош
-
ланиш
вақти
аниқ
белгилаб
қўйилган
.
Тур
-
кий
халқларда
йил
боши
сифатида
кўпинча
баҳорги
тенгкунлик
олинган
. XIII–XIV
аср
-
ларга
оид
Еттисув
ёзувларида
йил
боши
сифатида
январ
олинган
.
Туркий
халқлар
циклдан
асосан
йил
ҳисоби
учун
фойдаланганлар
.
Бу
цикл
ҳақи
-
да
илк
маълумотлардан
бирини
келтирган
Маҳмуд
Қошғарий
ҳам
ҳайвонли
цикл
фа
-
қатгина
йилларни
номлашда
қўлланилганли
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
64
гини
,
ҳафта
ва
ойларни
номлаш
исломга
қадар
туркларда
расм
бўлмаганлигини
таъ
-
кидлайди
1
.
Фақатгина
Мирзо
Улуғбекнинг
“
Зиж
”
ида
Хитой
ва
Туркистонда
ҳайвонли
циклдан
нафақат
йил
,
балки
кун
ва
ҳатто
куннинг
қисмлари
учун
фойдаланганликлари
хусусида
маълумот
келтирилади
2
.
Ўн
икки
йиллик
циклда
қўлланилган
ҳай
-
вонлар
номи
деярли
барча
ҳалқларда
бир
хил
бўлиб
,
кўп
ҳолларда
номланишдаги
фарқ
жуда
кам
:
сичқон
(
каламуш
),
сигир
(
ҳўкиз
,
чорва
),
йўлбарс
(
қоплон
),
қуён
,
балиқ
(
ажда
-
ҳо
,
наҳанг
,
нак
,
тимсоҳ
),
илон
,
от
(
йилқи
),
қўй
,
маймун
(
бижин
,
ҳамдуна
),
товуқ
(
хўроз
,
қуш
),
ит
,
тўнғиз
(
чўчқа
).
Кўпчилик
ҳалқ
-
ларда
асосан
5 (
балиқ
)
ва
9-(
маймун
)
йил
-
нинг
номланишида
фарқ
кўринади
.
Улуғбек
зижида
Хитой
ва
қадимги
турк
-
ларнинг
12
йиллик
даврларидаги
йилларнинг
номлари
қуйидагича
келтирилган
3
:
Хитойча
номи
Туркча
номи
Ўзбекча
номи
Цзи
Кешку
Сичқон
Чоу
Ут
Сигир
Иим
Барс
Й
ўлбарс
Мао
Тавушқан
Қуён
Чень
Лу
Балиқ
(
Наҳанг
)
Си
Й
илон
Илон
У
Юнед
От
Вэй
Қўй
Қўй
Шэнь
Сичен
Маймун
Ю
Докук
(
закун
)
Товуқ
Сюй
(
шу
)
Ит
Ит
Хай
Тўнғиз
Тўнғиз
9-
йилнинг
маймун
номи
билан
аталиши
кўпчилик
олимларнинг
тақвим
мазкур
жони
-
вор
учрамайдиган
Марказий
Осиёда
пайдо
бўлмаганлиги
ҳақидаги
фаразларига
асос
бўлган
.
Э
.
Шаванн
эса
ушбу
ҳолатни
Каниш
-
ка
даврида
маймунлар
учрайдиган
Шимолий
1
Маҳмуд
Кошғарий
.
Юқоридаги
асар
. –
Б
. 332.
2
Захарова
И
.
В
.
Юқоридаги
асар
. –
Б
. 34.
3
Кары
Ниязов
.
Астрономическая
школа
Улугбека
. –
М
.–
Л
., 1950. –
С
. 123.
Ҳиндистоннинг
Кушон
подшолигига
қўшиб
олинганлиги
билан
изоҳлайди
4
.
Ўрта
Осиё
,
хусусан
,
Жонбосқалъадан
ва
Хўтандан
то
-
пилган
маймун
ҳайкалчаларининг
Кушон
даврига
оидлиги
ҳам
ушбу
тахминни
асос
-
лашга
хизмат
қилади
.
Ўн
икки
йиллик
циклнинг
ҳайвон
номлари
билан
аталиши
кўпчилик
олимлар
ҳисобла
-
ганидек
,
фақатгина
шамсий
буржлар
билан
эмас
,
балки
халқларнинг
хўжалик
ҳаёти
билан
ҳам
боғлиқ
.
В
.
Ф
.
Шахматовнинг
фикрича
,
бундай
йил
ҳисоби
Марказий
Осиё
кўчман
-
чиларида
хўжаликнинг
етакчи
шакли
сифати
-
да
кўчманчи
чорвачиликка
ўтиш
содир
бўлган
милоддан
аввалги
биринчи
минг
йилликнинг
охирларида
илк
бор
вужудга
келган
...”
бўлиб
,
“..
у
чуқур
моддий
илдизларга
эга
ва
ҳар
қан
-
дай
ҳолда
ушбу
халқларнинг
иқтисодий
ва
хўжалиги
билан
боғлиқ
”
5
.
Дарҳақиқат
,
деҳқончиликда
маҳсулот
бир
мавсумда
етиштирилса
,
экстенсив
чорвачи
-
ликда
ҳайвонларни
парваришлаш
узоқ
давом
этадиган
ва
табиат
инжиқликлари
билан
боғ
-
лиқ
мураккаб
жараёндир
.
Бундай
ҳолатда
кўч
-
манчи
чорвадорлар
учун
об
-
ҳавони
ва
иқлим
ўзгаришларини
бир
неча
йил
олдиндан
айта
олиш
ва
билиш
ниҳоятда
муҳим
бўлган
.
Бу
масала
қуруқ
континентал
иқлимга
эга
Марка
-
зий
Осиё
кўчманчи
чорвадорлари
учун
,
айниқ
-
са
,
долзарб
аҳамият
касб
этган
ва
ўн
икки
йиллик
циклнинг
яратилишига
олиб
келган
.
Узоқ
йиллик
кузатишлар
натижасида
турли
халқлар
ўн
икки
йиллик
циклнинг
ҳар
бир
йилига
хос
хусусиятларни
аниқлаб
,
улар
орқали
йилнинг
келишини
башорат
қилишга
ҳаракат
қилганлар
.
Бу
каби
ҳолатни
Маҳмуд
Қошғарий
ўз
асарида
келтиради
: “
Туркларда
бу
йилларнинг
ҳар
қайсисида
бирор
ҳикмат
бор
деб
тахминлайдилар
:
масалан
,
уларча
сигир
йили
бўлса
,
уруш
кўп
бўлади
,
чунки
4
Chavannes
Е
. Le Cycle Turc des Douze Animaux. //
T'oung Pao. Second Series, Vol. 7, No. 1 (1906). –
Р
. 122.
5
Шахматов
В
.
Ф
.
О
происхождении
двенадцатилетнего
животного
цикла
летоисчесления
у
кочевников
. –
Вести
.
АН
Каз
ССР
, 1955,
№
1. –
С
. 43–53.
S H A R Q M A S H ’ A L I
65
сигир
бир
-
бири
билан
сузишадиган
ҳайвон
.
Товуқ
йили
кирса
,
озиқ
-
овқат
кўпаяди
,
лекин
одамларда
ташвив
ортади
.
Чунки
товуқнинг
овқати
дон
бўлиб
,
уни
топиб
ейиш
учун
нарсаларни
титиб
юради
.
Тимсоҳ
йили
кир
-
са
,
ёғингарчилик
ва
ҳосил
кўп
бўлади
,
чунки
у
сувда
яшайди
.
Тўнғиз
йили
кирса
,
совуқ
қор
ва
фитна
кўп
бўлади
”
1
.
Й
илларнинг
турлича
хусусиятидан
келиб
чиқиб
,
улар
ҳалол
ва
ҳаром
йилларга
ажра
-
тилган
.
Шу
ўринда
туркий
халқларда
жуфт
рақамлар
ижобий
,
тоқ
рақамлар
салбий
сана
-
лишини
ҳам
таъкидлаб
ўтиш
жоиз
.
Кўпчилик
тадқиқотчилар
кўчманчи
чорва
-
дорларда
бу
каби
мураккаб
астрономик
би
-
лимлар
билан
боғлиқ
тақвимни
яратиш
учун
етарли
асос
бўлмаган
,
деб
ҳисоблашади
.
Би
-
роқ
айнан
кенг
дашт
ва
ўрмон
-
дашт
ҳудуд
-
ларида
мавсумий
кўчиб
юриш
,
айниқса
кун
-
дузги
жазирама
туфайли
тунги
кўчишлар
билан
боғлиқ
ҳаёт
тарзи
чорвадорларга
осмон
жисмларини
кузатиш
ва
улар
орқали
мўлжал
олишни
ўрганишни
зарурат
қилиб
қўйган
.
Кўчманчиларнинг
бу
соҳадаги
билимла
-
ри
тунги
хўжалик
фаоллигидан
ташқари
жанг
санъатида
ҳам
устунлик
берган
.
Улар
-
нинг
тунда
осмон
жисмларини
мўлжал
олиб
тезкор
ҳаракатланиши
уларнинг
қўшни
ўт
-
роқ
халқлар
устидан
ғалабаларининг
муҳим
омилларидан
бири
бўлган
.
Бу
ҳолат
турк
битигтошларида
ҳам
ўз
ифодасини
топган
.
Ўн
икки
йиллик
циклга
ҳайвонлар
номи
берилганлиги
ҳам
кўчманчи
халқларда
куч
-
ли
бўлган
тотемистик
қарашлар
билан
боғ
-
лиқ
бўлиши
мумкин
.
Мучал
йил
ҳисобида
учрайдиган
ҳайвонларнинг
катта
қисми
,
жумладан
от
,
ҳўкиз
,
қўй
,
илон
кабилар
қадимдан
Марказий
Осиё
халқлари
томони
-
дан
илоҳийлаштириб
келинган
.
Турк
-
мўғул
халқларининг
умумий
тотеми
саналган
бўри
-
нинг
мучал
ҳайвонлари
орасига
киритилма
-
ганлиги
ҳақидаги
фикрларга
келсак
,
бу
ҳолат
бўри
номининг
табу
(
таъқиқ
)
қилиниши
1
Маҳмуд
Кошғарий
.
Юқоридаги
асар
. –
Б
. 331–332.
билан
боғлиқ
бўлиши
мумкин
.
Хитой
тақви
-
мида
“
лун
”,
корейсларда
“
чин
”,
вьетнамларда
“
тхин
”,
японларда
“
татсу
”
деб
аталаган
бе
-
шинчи
йил
кўпчилик
туркий
қавмларда
“
улу
”
деб
юритилади
.
Баъзи
олимларнинг
фикрича
“
улу
” –
туркийча
“
улу
(
ғ
)”
ва
“
улумоқ
”
сўзла
-
рининг
маъновий
уйғунлашуви
натижаси
бўлиши
мумкин
.
Шундай
қилиб
,
мучал
ҳисобини
аввало
туркий
,
хитой
ва
мўғул
халқлари
ўзлашти
-
ришган
.
Салжуқ
турклари
(XI–XII
асрлар
)
ва
айниқса
мўғуллар
ҳукмронлиги
даврида
(XIII–XIV
асрлар
)
мучал
ҳисоби
Эрон
ва
Афғонистонда
ҳам
тарқалган
.
Бир
пайтлар
Марказий
Осиё
халқлари
фойдаланган
мучал
ҳисоби
бугунга
келиб
Ер
юзининг
барча
минтақаларида
катта
қизиқиш
уйғотмоқда
.
Аждодлардан
авлодларга
умрбо
-
қий
мерос
бўлиб
қолган
мучал
йил
ҳисоби
усули
ҳануз
ўз
аҳамиятини
йўқотган
эмас
.
Шу
боис
,
унинг
кам
ёритилган
айрим
томонларига
оид
баъзи
фикр
-
мулоҳазаларни
бу
масала
билан
қизиқувчиларнинг
диққатига
ҳавола
қилиш
айни
муддаодир
.
