S H A R Q M A S H ’ A L I
7
қараш
,
яъни
Ҳаққа
етишиш
ва
дунёвий
гуноҳ
-
лардан
фориғ
бўлиш
йўлларини
ўргатувчи
кичик
бир
рисоладир
.
Асарда
Қуръон
ва
ҳа
-
дислардан
парчалар
берилган
ва
уларга
дакхини
тилида
(
илк
урду
тили
)
изоҳлар
ҳам
берилган
.
Ёки
Бурхониддин
Жанамнинг
(
Х
V
аср
) “
Калимот
ул
-
ҳақойиқ
”
асари
тасав
-
вуфга
оид
савол
-
жавоб
усулида
форс
ва
дакхини
тилларида
яратилган
.
Асарнинг
бир
қатори
форсийда
,
иккинчи
қатори
дакхинида
ёзилган
.
Асардаги
дакхини
қисми
бугунги
ур
-
ду
тилининг
ҳали
яхши
сайқалланмаган
даст
-
лабки
насри
сифатида
тан
олинади
.
Урду
тилининг
адабий
тилга
айланишида
мана
шу
мазмундаги
асарларнинг
хизмати
беқиёс
бўлган
.
Бурхониддин
Жанамнинг
ўғли
Ами
-
нуддин
Али
ҳам
отасининг
таъсирида
“
Севги
йўлланмаси
”
номли
тасаввуфий
асар
яратган
.
Демак
,
Ҳиндистон
шимолида
Бобурийлар
сулоласи
ҳукмронлик
қилган
XVI–XVII
аср
-
лар
ўзининг
мураккаб
,
серқирра
ва
бой
ада
-
бий
жараён
бўлганлиги
билан
ажралиб
тура
-
ди
.
Бу
адабий
жараёнда
жами
етти
турдаги
адабиёт
(
сарой
,
туркийзабон
,
сидх
ва
натх
секталари
адабиёти
,
жайнлар
ва
сикхлар
ада
-
биёти
,
тасаввуф
ва
бҳакти
адабиёти
)
яратил
-
ган
бўлиб
,
уларнинг
ҳар
бири
шу
давр
ада
-
бий
жараёнида
ўз
ўрни
ва
аҳамиятига
эга
бўлган
ҳолда
адабиёти
ривожига
маълум
даражада
ҳисса
қўшган
.
Давр
мафкурасини
ўзида
тўлиқ
акс
эттирган
,
жамиятдаги
ижти
-
моий
тенгсизлик
масалаларини
ҳал
қилган
,
инсон
манфаатлари
ҳимоясига
бағишланган
асарлар
яратган
,
янги
дунёқарашдаги
инсон
-
ни
тарбиялаган
адабиёт
бу
бҳакти
ва
тасав
-
вуф
адабиётлари
ҳисобланади
.
Бҳакти
ада
-
биёти
шу
даврда
мавжуд
турли
дин
ва
эъти
-
қод
вакилларининг
Яратган
олдида
ўзаро
тенглиги
ҳақидаги
ғояларни
кучайтирган
бўлса
,
тасаввуф
адабиёти
бҳактига
ҳамоҳанг
равишда
Яратганга
бўлган
меҳр
ва
садоқатга
алоҳида
эътибор
қаратди
.
Лекин
,
ҳар
иккала
адабий
мероснинг
моҳиятида
Яратганга
бўлган
меҳр
ва
садоқат
ҳамда
Яратганни
энг
олий
зот
сифатида
тарғиб
қилиш
муҳим
ғоя
сифатида
жаранглайди
.
ТУРК
ХАЛҚ
ОҒЗАКИ
ДРАМАСИНИНГ
АНЪАНАВИЙ
НАМУНАЛАРИ
ПОШШАЖОН
КЕНЖАЕВА
Филология
фанлари
доктори
(DSc),
ТошДШИ
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
турк
халқ
оғзаки
драмасининг
ўзига
хос
хусиятлари
,
жанрлари
,
ижодкорлари
ҳақида
фикр
юритилган
. “
Кукла
”, “
Қоракўз
”, “
Маддоҳлик
”
сингари
турк
оғзаки
дра
-
масининг
намуналари
тадқиқ
этилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
турк
фольклори
,
халқ
оғзаки
драмаси
,
жанр
,
томоша
,
ўйин
,
ҳажвий
,
маддоҳ
,
қизиқчи
,
масхарабоз
.
Аннотация
.
В
данной
статье
рассматриваются
жанры
,
особенности
развития
драм
народ
-
ного
творчества
,
а
также
даётся
информация
об
их
создателях
.
Рассмотрены
образцы
народной
драмы
,
такие
как
: «
Кукла
», «
Карагуз
», «
Маддах
».
Опорные
слова
и
выражения
:
турецкий
фольклор
,
драма
народного
фольклора
,
представление
,
игра
,
сатира
,
маддах
,
сатирик
,
шут
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
8
Abstract.
In this article Turkish national and oral drama’s peculiarities, genres and its performances
are highly discussed. Some of the samples of Turkish oral drama as “Kukla”, “Karaguz”, “Maddakh” are
investigated in this research.
Keywords and expressions:
the Turkish folklore, public oral drama, genre, show, game, satirical,
storyteller, joker, clown.
Санъат
ва
адабиёт
,
шу
жумладан
халқ
оғза
-
ки
ижодининг
ҳар
бир
баркамол
асари
маълум
бир
тарихий
замин
,
иқтисодий
шароит
тақозо
-
си
,
конкрет
ҳаётнинг
ижтимоий
-
сиёсий
,
маъ
-
навий
талаблари
асосида
ижод
этилади
ва
оммалашади
1
.
Дарҳақиқат
,
оғзаки
ижод
ҳар
бир
халқнинг
,
миллатнинг
тарихи
,
ўтмиши
,
маданияти
замирида
туғилади
ва
авлоддан
авлодларга
ўтиб
боради
.
Оғзаки
ижод
намуна
-
лари
турли
мавзуларда
,
турли
жанрларда
ўз
аксини
топади
.
Хусусан
,
халқ
оғзаки
драмаси
ҳам
халқнинг
тасаввури
доирасида
оммалаш
-
ган
жанр
ҳисобланади
.
Халқ
қизиқчилари
ва
масхарабозлари
томонидан
ижро
этиладиган
томошаларда
халқнинг
ижтимоий
-
иқтисодий
,
тарихий
-
маданий
ҳаёти
акс
эттирилади
.
Халқ
оғзаки
драмасида
ҳаракат
,
саҳнавий
ўйин
матн
билан
чамбарчас
боғлиқ
бўлиб
,
уларни
бир
-
бирисиз
тасаввур
қилиш
қийин
.
Жумладан
,
турк
халқ
драмаларининг
“
ўйин
”
деб
номла
-
ниши
ҳам
шу
хусусият
билан
боғлиқ
.
Турк
халқ
оғзаки
драмаси
халқ
томонидан
яратил
-
ган
томошалари
билан
ажралиб
туради
.
Бун
-
дай
томошаларнинг
турли
кўринишлари
мав
-
жуд
.
Улар
“
Қишлоқ
томошалари
”, “
Кукла
”,
“
Қоракўз
”, “
Ўртадаги
томошалар
”, “
Маддоҳ
-
лик
”
сингари
турларга
бўлинади
.
“
Қишлоқ
томошалари
”
да
асосан
,
қишлоқ
одамларининг
ҳаёти
,
турмуш
тарзи
,
кечмиши
тасвирлаб
берилади
.
Унда
қишлоқ
кўчалари
,
ҳовли
юзаси
,
уй
ичи
,
гулхан
атрофи
–
саҳна
,
дала
,
боғ
-
роғлар
,
ой
,
юлдуз
,
қуёш
эса
саҳна
безаклари
сифатида
қаралган
.
Бу
саҳнани
томошабинлар
тўрт
томондан
қуршаб
олишган
.
Шунга
кўра
,
томоша
ижрочисидан
кучли
ма
-
ҳорат
талаб
этилади
.
Ижрочи
хатти
-
ҳаракати
,
имо
-
ишораси
ва
гап
-
сўзи
билан
томошабинни
1
Жуманазаров
У
.
Ўзбек
фольклори
ва
тарихий
воқелик
. –
Т
.:
Фан
, 1991. –
Б
. 3.
ўзига
жалб
эта
олиши
керак
бўлган
.
Турк
оғ
-
заки
ижодида
“
Қишлоқ
томошалари
”
мазмуни
ва
мавзусига
кўра
қуйидагича
таснифланади
:
1.
Халқнинг
урф
-
одатлари
ҳақидаги
томошалар
;
2.
Мавҳум
фикрларга
асосланган
томошалар
;
3.
Ҳайвонлар
ҳақидаги
томошалар
;
4.
Ўсимликлар
билан
боғлиқ
томошалар
;
5.
Диний
маросимлар
ҳақидаги
томошалар
.
“
Қишлоқ
томошалари
”
қишнинг
узун
кун
-
ларида
,
янги
фаслларнинг
кириб
келиши
би
-
лан
боғлиқ
маросимларда
,
анъанавий
байрам
-
лар
ва
тўй
-
томошаларда
намойиш
этилган
.
Қўғирчоқбозлик
ҳам
халқ
орасида
энг
қадимдан
пайдо
бўлган
драматик
шакл
бўлиб
,
турк
адабиётида
қўғирчоқ
ўйини
“
Кукла
”
деб
номланади
.
Бунда
турли
образлардаги
ёғоч
ўйинчоқлар
,
уни
ўйнатувчи
ва
ўргатувчи
,
ўйин
бошловчилари
иштирок
этади
.
Қўғирчоқ
ўйи
-
ни
маҳоратли
қўғирчоқбозлар
томонидан
ижро
этилса
-
да
,
асосан
ёшлар
ва
болалар
орасида
ижро
этиладиган
ўйин
ҳисобланади
.
Қўғир
-
чоқбозлар
ижро
давомида
нафақат
анъанавий
,
балки
давр
манзараларини
ҳам
кўрсатишга
уринганлар
.
Уларнинг
репертуарида
халқ
ора
-
сида
кенг
тарқалган
баъзи
эртак
,
ҳикоя
,
афсона
ва
латифалар
сюжети
ҳам
кўзга
ташланади
.
“
Қоракўз
”
томошаси
турк
адабиётида
соя
-
лар
театрининг
умумий
номи
ҳисобланади
.
Маълумки
,
халқ
оғзаки
драмасида
дастлаб
соялар
театри
авж
олган
.
Унда
чироқ
ва
шам
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Чироқ
ва
шам
сояларни
яратишда
асосий
вазифани
бажариб
,
турли
характердаги
образларни
кашф
этади
.
Парда
ортида
ҳаракатланаётган
соялар
турли
мавзуларни
ёритишга
хизмат
қилган
.
Томоша
майдони
Шайх
Куштарий
номи
билан
аталади
,
чунки
бу
ном
Қоракўз
ва
Ҳоживотнинг
усто
-
зига
тегишли
.
Улар
устозини
хотирлаш
мақса
-
дида
майдонни
шундай
номлашади
.
Турк
фольклорида
оғзаки
драмалар
асосан
тўрт
S H A R Q M A S H ’ A L I
9
пардадан
иборат
бўлади
,
улар
муқаддима
,
айтишув
,
фасл
(
асосий
қисм
)
ва
хотимадир
.
Драматик
асарлардаги
парда
А
.
Фитрат
таъби
-
ри
билан
айтганда
: “
Томоша
асари
бир
ёки
бир
неча
бўлакдан
иборат
бўлиб
,
ҳар
бўлагига
парда
дейиладир
”
1
.
Хусусан
, “
Қоракўз
”
драма
-
сида
ҳам
биринчи
парда
муқаддима
ҳисобла
-
ниб
,
унда
Ҳоживотнинг
саҳнада
кўриниши
,
самоий
ўқиб
Қоракўзни
излаши
,
уни
саҳнага
чорлаши
кузатилади
.
Парданинг
иккинчи
қисми
айтишув
дейилади
,
унда
томошанинг
асосий
иккала
қаҳрамони
–
Қоракўз
ва
Ҳожи
-
вот
ўртасида
айтишув
кечади
.
Кейинги
парда
фасл
,
яъни
асосий
қисм
бўлиб
,
томошанинг
барча
иштирокчилари
саҳнада
ҳаракатланади
.
Драмада
илгари
сурилган
ғоя
ва
мавзу
шу
қисмда
очиб
берилади
.
Охирги
парда
эса
хотима
қисми
билан
якунланади
.
Турк
оғзаки
драмасида
“
Қоракўз
”
томоша
-
сининг
асосий
қаҳрамонлари
Қоракўз
ва
Ҳо
-
живот
бўлиб
,
улар
даврнинг
долзарб
муаммо
-
ларини
ҳажвий
йўсинда
ёритиб
берадилар
.
Қоракўз
–
ўқимаган
,
оддий
халқ
кишиси
.
Тил
билмагани
учун
томоша
давомида
томошабин
-
ларнинг
ҳажвий
кулгусига
сабаб
бўлади
.
Чунки
сўзларни
тўғри
айтолмайди
,
маъносини
тушун
-
майди
,
шунинг
учун
баъзан
пойма
-
пой
гапиради
.
Қолаверса
,
қаерда
қандай
гапиришни
билмагани
учун
кўп
ғавғоларни
бошдан
кечиради
.
Ҳоживот
эса
томоша
жараёнида
ўзини
тил
билган
зиёли
сифатида
кўрсатишга
ҳаракат
қилади
.
Кимнинг
қандай
муаммоси
бўлса
,
ун
-
га
мурожаат
қилади
,
Ҳоживот
эса
уларга
ёрдам
қўлини
чўзади
.
У
Қоракўзни
ҳам
иш
билан
таъминлайди
.
Драмада
асосий
қаҳрамонлардан
ташқари
,
персонажлар
ҳам
учрайди
.
Улар
Чалабий
,
Зенне
,
Беберуҳий
,
Тузсиз
телба
Бакир
ва
Ҳиммат
.
Чалабий
–
Истанбулнинг
маданиятли
ки
-
шиси
бўлиб
,
у
асосан
Ҳоживотнинг
ёнида
кўринади
.
Чалабий
келишган
,
хушчақчақ
ки
-
ши
бўлгани
учун
атрофидаги
барча
аёллар
унга
ошиқу
беқарор
.
Санъатсеварлиги
шеър
1
Фитрат
А
.
Адабий
асарларнинг
турлари
/
Танланган
асарлар
IV
ж
. –
Т
.:
Маънавият
, 2006. –
Б
. 79.
ўқишида
,
қўшиқ
куйлашида
сезилиб
туради
.
Зенне
–
томошадаги
барча
аёлларга
берил
-
ган
умумий
ном
.
Беберуҳий
–
ёши
бир
жойга
борса
ҳам
,
ақ
-
ли
калта
инсонлардан
бири
.
Болаларча
муома
-
лада
бўлгани
учун
томошабинлар
томонидан
кулгуга
қолади
.
Тузсиз
телба
Бакир
–
муштумзўр
,
бир
қў
-
лида
шиша
,
бир
қўлида
тўппонча
билан
ҳаммани
қўрқувга
солади
.
Томоша
иштирок
-
чиларининг
барчаси
ундан
чўчиб
туради
,
фақатгина
Қоракўз
унга
тенг
кела
олади
.
Ҳиммат
–
ўрмончи
,
унинг
елкасида
ҳар
доим
болта
осиғлиқ
туради
,
томошабиннинг
кўз
олдида
беозор
киши
сифатида
гавдаланади
.
“
Ўртадаги
томошалар
” “
Қоракўз
”
драма
-
сига
ўхшаб
кетади
.
Фарқли
томони
шундаки
,
бу
драма
соялар
эмас
,
балки
халқ
актёрлари
томонидан
ижро
этилади
,
шунингдек
,
томоша
-
лар
парда
ортида
эмас
,
кенг
майдонларда
на
-
мойиш
этилади
.
Томошабинлар
майдонни
ўраб
олишади
,
шу
сабабли
драма
“
Ўртадаги
томошалар
”
деб
номланади
.
Бу
томоша
қаҳра
-
монлари
Пишекор
ва
Кавукли
деб
номланади
.
Пишекор
образи
“
Қоракўз
”
драмасидаги
Ҳо
-
животга
,
Кавукли
Қоракўз
образининг
ҳара
-
катларига
монанд
келади
.
Шунингдек
,
турк
оғзаки
драмаларидан
яна
бири
маддоҳлик
,
яна
бир
бошқа
ном
билан
муқаллид
деб
аталади
.
Муқаллид
тақлид
маъ
-
носини
беради
,
шунга
кўра
,
бу
томошада
тақ
-
лидчилик
кўзга
ташланади
.
Томоша
бир
киши
томонидан
амалга
оширилади
,
уларни
турк
фольклорида
маддоҳ
дейишади
.
Олдинги
даврларда
халқ
ҳикояларини
оғиздан
-
оғизга
ўтказувчи
кишиларни
“
маддоҳлар
”
деб
аташ
-
ган
.
А
.
Қабоқли
эътирофича
,
маддоҳ
сўзи
мадҳ
этувчи
маъносини
ҳам
беради
2
.
Улар
наинки
тингловчилар
вақтини
хуш
ўтказиши
,
эстетик
завқ
олиши
,
бадиий
-
тарихий
маълумотларга
эга
бўлиши
учун
,
балки
халқ
орасида
миллий
-
исломий
маърифат
,
одоб
-
ахлоқ
(
этика
)
норма
-
ларини
шакллантиришга
ҳам
хизмат
қилган
.
2
Kabakl
ı
A. Türk Edebiyat
ı
I Cilt. Türk Edebiyat
ı
Vakf
ı
Yay
ı
nlar
ı
. – Istanbul, 2002. – S. 453.
S H A R Q M A S H ’ A L I
10
Турк
адабиёти
тарихи
манбаларида
келишича
,
XV
асрда
маддоҳлар
-
ҳикоячилар
жуда
машҳур
бўлган
.
Улар
насрий
,
назмий
,
мусиқали
ва
му
-
сиқасиз
усулларда
ўз
репертуарларидаги
асар
-
ларни
халққа
етказган
.
Томоша
жараёнида
уларга
иккита
деталь
хизмат
қилган
.
Улар
рў
-
молча
ва
оддий
таёқ
.
Маддоҳлар
соатлаб
томо
-
ша
қўйганлиги
сабаб
терлаш
эҳтимоли
бор
,
шу
сабабли
улар
рўмолчага
эҳтиёж
сезади
ёки
тур
-
ли
образларни
яратиш
учун
ҳам
рўмолча
ёки
таёқдан
фойдаланади
.
Таёқ
аксарият
ҳолларда
учқур
от
образини
яратишда
қўл
келади
.
Турк
халқ
оғзаки
драмасини
ўрганиш
жараёнида
қуйидагича
хулосаларга
келинди
:
Биринчидан
,
халқ
оғзаки
драмаларида
ҳаёт
ҳодисалари
,
инсонлар
ўртасидаги
турлича
му
-
носабатлар
,
руҳий
кечинмалар
соялар
ва
ёғоч
қўғирчоқлар
воситасида
акс
эттирилган
;
Иккинчидан
,
турк
халқ
оғзаки
драмасининг
“
Қишлоқ
томошалари
”, “
Кукла
”, “
Қоракўз
”,
“
Ўртадаги
томошалар
”
ва
“
Маддоҳлик
”
синга
-
ри
турлари
мавжуд
бўлиб
,
улар
қизиқчи
,
масхарабоз
,
шоиртабиат
маддоҳлар
томонидан
маҳорат
билан
ижро
этилган
;
Учинчидан
,
миф
,
халқ
ҳикоялари
,
латифа
,
эртак
ва
афсона
сингари
жанрлар
маддоҳ
-
ларнинг
янгидан
-
янги
образлар
яратишига
замин
яратган
;
Тўртинчидан
,
турк
халқ
оғзаки
драмалари
-
нинг
анъанавий
мавзулари
,
ғоявий
-
бадиий
сю
-
жети
,
саҳнадаги
ёғоч
қўғирчоқлар
ёки
мад
-
доҳларнинг
хатти
-
ҳаракати
,
кулгига
мойилли
-
ги
сингари
айрим
хусусиятлар
ёзма
адабиётда
турк
драматургиясининг
вужудга
келишида
субъектив
асос
вазифасини
бажарган
.
ДЕКАНДА
ДАКҲИНИЙ
АДАБИЁТИ
РИВОЖИ
АБДУРАҲМОНОВА
МУҲАЙЁ
Филология
фанлари
номзоди
,
доцент
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мақолада
XVII–XVIII
асрларда
яшаб
ижод
қилган
шоирлар
–
Жаъфар
,
Жаталлий
,
Атал
,
Афзал
ва
улар
яратган
девонлар
,
Валий
Аврангободий
,
ундан
ярим
аср
кейин
яшаган
Мир
ва
унинг
“
Никат
уш
-
шуаро
”
тазкираси
,
Камол
Хон
Рустамий
,
Мирзо
Муҳаммад
Муқимий
каби
дакҳинийда
қалам
тебратган
мутасаввиф
шоирлар
ижоди
хусусида
сўз
оради
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Декан
,
дакҳний
,
марсия
,
ғазал
,
қасида
,
рехта
.
Аннотация
.
В
статье
идет
речь
о
творчестве
таких
поэтов
,
как
:
Жаъфар
,
Жаталли
,
Атал
,
Афзал
,
Вали
Аврангободи
,
Мир
,
Камол
Хон
Рустами
,
Мирза
Мухаммад
Мукими
,
живших
в
Декане
(
Индия
)
в
XVII–XVIII
вв
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Декан
,
дакхини
,
деканский
султанат
,
суфийское
направление
,
ода
,
дастан
,
газель
,
рехти
.
Abstract.
The article is about the creativity of poets who lived in the 17–18th centuries, such as Ja’far,
Jatalli, Atal, Afzal, Kamal Khan Rustami, Mirzo Muhammad Mukimi and others.
Keywords and expressions:
Dekan, dakhini, Dekan sultanate, sufizm, ode, poem, ghazal, rexta.
Урду
тили
Деҳли
ҳудудида
пайдо
бўлган
бўлса
-
да
,
у
узоқ
муддат
бу
ерда
оғзаки
тил
сифатида
қўлланган
.
У
жануб
томонга
кўчи
-
рилиб
олиб
борилгандан
кейин
бу
тилда
сер
-
маҳсул
адабий
асарлар
пайдо
бўлди
.
Шимолий
Ҳиндистон
адабиётида
асосий
тил
форс
тили
бўлганлиги
ва
шеъриятга
оғ
-
заки
тилни
киритиш
анъана
бўлмаганини
ёд
-
да
тутиш
лозим
.
Феодализм
даврида
ҳукм
-
рон
синфлар
фойдаланган
тилдан
ташқари
