S H A R Q M A
S H ’ A L I
92
ТАРЖИМАШУНОСЛИК
ПЕРСОНАЖЛАР НУТҚИ ТАРЖИМАСИДА
ҚЎЛЛАНГАН ФРАЗЕОЛОГИЗМЛАР
НАЗРУЛЛАЕВА ГУЛНОЗА
ўқитувчи, ТДШИ
Аннотация. Ушбу мақолада таржимашунослик соҳасидаги мураккабликлар ва қийинчиликлар
ечими ҳақида сўз юритилган. Булар таржимага оид назарий материаллар, илмий адабиётлар ва
таржима тўпламлари асосида ёритиб берилган. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Олий
таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори узлуксиз таълим
тизимини ривожлантириш, мамлакатимизнинг изчил ривожланиб бораётган иқтисодиётини
юқори малакали кадрлар билан таъминлаш, барча ҳудудлар ва тармоқларни стратегик жиҳатдан
комплекс ривожлантириш масалаларини ҳал қилиш борасида олий таълим тизими иштирокини
кенгайтириш йўлидаги яна бир муҳим қадамдир.
Мақолада персонажлар нутқидаги фразеологизмларнинг сўз таржимаси ўрнида қўлланилиши,
ибораларни таржима қилиш қоидалари, таржимонларнинг сўз танлашдаги маҳорат назарий
материаллар, илмий адабиётлар ва таржима тўпламларидан олинган маълумотлар асосида таҳ-
лил қилинган. Бунда таржимашунослар, жумладан, Ғ.Саломов, А.Иброҳимов, А.Файзуллаев, Ж.Ша-
рипов, Н.Комилов, Қ.Мусаев, З.Исомиддинов, Э.Очилов каби олимларнинг бу соҳада тўплаган
тажрибаларига асосланилган. Ибораларни ўзга тилга таржима қилишда, аввало, уларнинг экви-
валент ёки муқобилларини тўғри танлай билиш, шу билан бирга, у ёки бу иборанинг таржима
тилида мавжуд бўлган вариантларини қўллаш керак. Таржимон сўз танлашда синонимлардан тў-
ғри фойдаланиши, таржимага қўл урган таржимоннинг сўз бойлиги етарли бўлиши, она тилидаги
синонимларни бир-биридан эҳтиёткорлик билан фарқлай олиши, уларнинг маъно даражаси, сти-
листик таъсирчанлиги, контекстда бажараётган вазифасига кўра маъқулини танлаб, ўз ўрнида
ишлата билиши керак. Шундагина ибораларда акс этган миллий руҳ таржимада ўз ифодасини
тўлақонли топиши мумкин.
Таянч сўз ва иборалар: таржима, персонаж нутқи, фразеологизм, эквивалент, муқобил, ибора,
миллий колорит, синоним, контекст.
Аннотация. Статья посвящена трудностям и решению проблем переводоведени. Проблема
освещена на основе теоретических материалов, научной литературы и сборников, посвященных
переводоведению. Поставление Президента Республики Узбекистан: “О дополнительных мерах по
повышению качества образования в высших образовательных учреждениях” и обеспечению их
активного участия в осуществляемых в стране широкомасштабных реформ, повышению качества
подготовки специалистов с высшим образованием.
В данной статье проанализировано использование фразеологизмов в речи персонажей, правила
перевода таких выражений, теоретические материалы, умелый подход при выборе слов, сведения
из научной литературы и сборников посвященных переводоведению. Также проанализирован накоп-
ленный опыт известных специалистов сферы переводоведения в частности: Г.Саломова, А.Ибро-
химова, А.Файзуллаева и др. При переводe слов на иностранный язык, в первую очередь, необходимо
использовать их эквивалент или синоним. Переводчик должен умело выбирать синонимы, обладать
богатым словарным запасом, с осторожностью выбирать синонимы на родном языке, понять зна-
чение слова, влияние стилистики, уметь выбрать необходимое слова, исходя их контекста.
Опорные слова и выражения: перевод, речь персонажа, фразеологизм, эквивалент, фраза,
национальный колорит, синоним, контекст
S H A R Q M A
S H ’ A L I
93
Abstract. The article is devoted to the hardships and solution of the problems in sphere of translation studies.
The problem takes up on basis of theoretical materials, scientific literature and collections, which devoted to
translation studies. The decree of the President of the Republic of Uzbekistan about additional measures of rising
the quality of education at the universities and backing of their active participation in realization in the country of
full-scale reforms, improving the training of the personnel with university-level education.
In this scientific article we analyzed of using of phraseologies instead of translation of the words, the
rule of translation of expressions, theoretical materials, skillful approach in choosing of the word,
information from scientific literature and collections, which devoted to translation studies. Also it was
analyzed know-how of well-known specialists in sphere of translation studies in particular: G.Salomov,
A.Ibrohimov, A.Fayzulayev, J.Sharipov, N.Komilov, Q.Musaev, Z.Isomiddinov, E.Ochilov. It should be used
its equivalent or antonym in translation of the term. Translator should skillfully chose the synonyms in
native language, to understand the meaning of the word, the influence of the stylistic, ability to chose
necessary word on the basis of context of the sentences. Only in this case translation of the word fully
reflects the folk spirit.
Keywords and expressions: translation, character's speech, fraseologism, equvalentus phrase, National
Accents, synonym, context.
Кириш.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Олий таълим тизимини янада ри-
вожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори узлуксиз таълим тизимини ривожлан-
тириш, мамлакатимизнинг изчил ривожланиб бораётган иқтисодиётини юқори малакали
кадрлар билан таъминлаш, барча ҳудудлар ва тармоқларни стратегик жиҳатдан комплекс
ривожлантириш масалаларини ҳал қилиш борасида олий таълим тизими иштирокини
кенгайтириш йўлидаги яна бир муҳим қадамдир
1
.
Фарзандларимизни мустақил фикрлари, замонавий билим ва касб-ҳунарларни эгаллаган,
мустаҳкам ҳаётий позитсияга эга, чинакам ватанпарвар инсонлар сифатида тарбиялаш биз
учун долзарб аҳамиятга эга бўлган масала ҳисобланади
2
.
Мақсад ва вазифа.
Ҳар бир ижодкор ўз асарлари орқали унинг ўзигагина хос бўлган
бадиий тафаккурни намоён этади. Ижодкор бадиий тафаккурини таржимада сақлаб қолиш,
унинг услуби қонуниятларини англаб етиш, миллий руҳиятини сақлаш ва таржимада персонаж
нутқини ўзига хос хусусиятларини бериш мақсадида тадқиқотда персонажлар нутқидаги
қўлланилган фразеологизмларни таржима қилиш қоидалари, сўз танлашдаги маҳоратларни
ечиш борасида амалга оширилаётган тадқиқотлардан олинган маълумотлар асосида таҳлил
қилиш, Ғ.Саломов, А.Иброҳимов, А.Файзуллаев, Ж.Шарипов, Н.Комилов, Қ.Мусаев, З.Исо-
миддинов, Э.Очилов каби таниқли олимларнинг бу борада тўплаган тажрибалари ўрганиш
асосида таклиф ва тавсиялар беришни ўз олдимизга вазифа қилиб қўйгандик.
Усуллар.
Илмий мақолани ёзишда назарий-методологик, тавсифлаш, таснифлаш,
қиёслаш, чоғиштириш ва лингвомаданий таҳлил каби усуллардан фойдаланилди
Натижалар ва мулоҳаза.
“Фраза, фразеология, фразеологизм терминларининг барчаси
юнонча бўлиб, фраза – ибора, жумла; қанотли сўз, ҳикматли барқарор бирикма, фразео-
логия – ана шу барқарор сўз бирикмалари – иборалар мажмуи, фразеологизмлар – турғун
сўз бирикмалари маъноларини билдиради.
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2909-sonli Qarori [The decree of the President of the Republic of Uzbekistan about
additional measures of rising the quality of education at the universities ПҚ -2909]
2
Mirziyoyev Sh. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz [Sh.Mirziyoyev Our great future
we will built together with brave and noble nation] O‘zbekiston, 2017. 157-158 b.
S H A R Q M A
S H ’ A L I
94
Тузилишига кўра гапга ва сўз бирикмасига тенглиги, бир бутун маъно англатиши,
нутққа тайёр ҳолда олиб кирилишини жиҳатида фақат идиома – ибораларгина эмас, мақол
ва маталлар ҳам фразеологизмларга киритилади
1
.”
Фразеологизм – турғун бирикмаларнинг образли, кўчма маънога эга тури бўлиб, тил эга-
сининг дунёни, ҳодисаларни ўзига хос кўришини намоён этади. Фразеологизмлар ҳар доим
халқ дунёқараши, жамият тузилиши ва ўз даврининг мафкурасини билвосита акс эттиради.
Ҳар бир тилнинг фразеологизмларида халқ ҳаётига мансуб ижтимоий-тарихий воқеа-
ҳодисалар, ахлоқий ва маънавий-маданий меъёрлар, диний тасаввурлар, миллий анъана ва
урф-одатлар, маданий стереотиплар ва архитеплар ўз аксини топган бўлиб, улар авлоддан-
авлодга узатилади
2
.
Фразеологизмлар миллийликка асослангани учун уларни таржима қилиш ҳамиша қи-
йинчилик туғдириб, кўпинча муайян муаммолар келиб чиқишига сабаб бўлади. Одатда,
бошқа тилга уларнинг шакли эмас, мазмуни кўчади. Лекин ана шу мазмунни тўғри
ифодалаш, у ёки бу фразеологизмнинг бошқа тилдаги мувофиқ муқобилини топпиш учун
баъзида бир неча авлод таржимонлар изланишлар олиб борганлар. Атоқли таржимашунос
Ғ.Саломовнинг кузатишича, биргина говорить русским языком матали ўзбек тилига дастлаб
рус тилида гапирмоқ, кейин очиқ-ойдин айтмоқ, лўнда қилиб гапирмоқ, она тилида гапир-
моқ, ўзбек тилида гапирмоқ шаклларида таржима қилинган. Улар орасида контекстга энг
мувофиғи лўнда қилиб гапирмоқ, дейди олим, чунки бу маталдан мақсад сода ва тушунарли
қилиб гапиришдир
3
.
Таржиманинг аслиятдан узоқлашиб кетиши ҳоллари хусусида таржимашунос олим
Қ.Мусаев шундай ёзади: “Фразеологик бирликлар маъно ва услубий вазифа жиҳатларидан
уйғун бирликлар орқали эмас, балки эркин маънодаги лексик бирликлар орқали ўгирилганда,
лексик бирликлар аксарият кўп маъноли бўлганликлари учун асарни ўгираётган таржимон
бирикни керакли маъносида эмас, балки бошқа маънода тушуниб, ўз тилига ўгириши,
натижада таржима аслиятдан бутунлай узоқлашиб кетиши ҳоллари ҳам содир бўлади”
4
.
Бир тилдаги фразеологик ибораларни иккинчи тилга эквивалент ёрдамида таржима
қилишнинг иложи бўлмаганда, яъни таржима тилида аслиятдаги иборага мос эквивалент то-
пилмаганда, таржимон муқобил вариантларга мурожаат қилади. Чунки, кўпинча иборалар-
нинг бошқа тилде эквиваленти бўлмаса ҳам, у бирон-бир муқобил вариантларга эга бўлиши
мумкин. Муқобил вариантлар ёрдамида таржима қилинганда эквивалент ёрдамида таржима
қилгандагига нисбатан ҳам кўпроқ эҳтиёт бўлиш зарур. Чунки икки тил иборалари юзаки
қараганда баъзан бир-бирига муқобилдай кўринса-да, аслида улар маъно ва стилистик
функсия жиҳатларидан бир-биридан фарқ қилиши, яъни бир-бирига сохта муқобил
вариантлар ташкил этиши мумкин. Бу, албатта, кўпроқ уларнинг бир-биридан лексик
таркиб жиҳатдан фарқ қилиши билан боғлиқ. Бундан ташқари, ҳар тилде қатор синонимик
ибораларни учратамизки, улар ҳам маъно ёки услубий вазифаси жиҳатидан бир-биридан
фарқ қилади. Бинобарин, аслият ва таржима тилидаги ибораларнинг маъноларини чуқур
билмасдан туриб, уларни таржима қилиш кўп ҳолларда аслиятда мужассамлашган маъно-
нинг таржимада акс этмай қолишига олиб келиши мумкин. Мутаржим аслиятдаги иборани
1
Ochilov E. Tarjima nazariyasi [Ochilov E. Translation theory] Tashkent, TSUOS.Pp. 65
2
Usmanova Sh. Tarjimonlik faoliyatining lingvomadaniy aspektlari [Usmanova Sh. Linguistic aspects of interpreting]
Tashkent, TSUOS.Pp. 98
3
Salomov G‘.Til va tarjima [Salomov G. Language and translation] Tashkent, “Fan” publ., Pp. 240-243.
4
MusayevQ. Tarjima nazariyasi asoslari [Fundamentals of translation theory] Tashkent, “Fan” Publ., 2005, pp. 11.
S H A R Q M A
S H ’ A L I
95
тўғри таржима қилиш учун таржима тилидаги мавжуд синонимик иборалардан энг мосини
танлаб олиши керак. Баъзан ҳатто бир-бирига жуда яқин қардош тилларда ҳам бир хил
маънода ишлатилган ибораларнинг тузилиши, шакли ва образли асослари бутунлай
бошқача бўлиши мумкин. Ғ.Саломов фақат маънолари контекст ичидагина бир-бирининг
ўрнини қоплай оладиган ибораларни муқобил бирикма деб ҳисоблайди.“Баъзан, деб
таъкидлайди Ғ.Саломов, бир бирикмага айни контекст ичида бир эмас, бир неча бирикма
мувофиқ келиши мумкин. Бирикманинг муқобиллари ёки муқобил вариантлари фақат
контекст ичидагина бир-бирини алмаштира олар экан, бунда уларнинг маъноси тўғри келса
ҳам, кўпинча шакллари ва, айниқса, объектлари мувофиқ тушмайди”
1
.
Фразеологизмлар англатган маъно тушунмай, уларни нотўғри талқин этиш, бузиб
таржима қилиш асар мазмунини бузибгина қолмай бадиий қимматига ҳам путур етказади
2
.
Мақол, матал ва идиомалар таржимасида уч принсип ҳукм суради: 1) асл нусхадаги
фразеологизмга таржима тилидан тенг қийматли эквивалент қидириб топиш; 2) асар
ўгирилаётган тилдан монанд муқобил вариант топиб қўйиш; 3) фразеологизмни айнан,
сўзма-сўз таржима қилиш. Ҳар учала ҳол ҳам учрамаган тақдирда таржимон уларнинг
умумий маъносини акс эттириш билан кифояланишга мажбур бўлади
3
.
Таржимада йўл қўйилган айрим хато ва ноаниқликларнинг йўқлиги таржима сифатининг
юксаклигидан далолат бера олмаганидек, уларнинг мавжудлиги ҳам таржиманинг сифатсиз,
талабга жавоб бера олмайдиган эканини билдирмайди. Бирон таржимани тадқиқ этмоқчи бўл-
ган тадқиқотчининг диққат марказида таржимада оригиналга хос бўлган таъсир кучи, ориги-
налнинг ғоявий ва бадиий қиммати тўла сақланганми ёки йўқми деган масала туриши керак.
Биз мазкур илмий мақоламизда бадиий таржиманинг баъзи умумий масалаларини
баҳоли қудрат кўриб чиқишга ҳаракат қилинди. Мавзу билан боғлиқ масалаларни ҳал
этишда ҳинд ёзувчиси Кришан Чандарнинг “Дадар кўпригидаги болалар” ва “Бир қизга
минг ошиқ” каби асарларнинг таржимасини асосий материал қилиб олинди. Шуни таъкид-
лаш керакки, “Дадар кўпригидаги болалар” ҳикояси ўзбек тилига серқирра ва моҳир таржи-
мон Ансориддин Иброҳимов таржима қилган. Асарда берилган фразеологик бирликлар
мутаржим томонидан катта маҳорат билан ўзбек тилига ўгирилган.“Бир қизга минг ошиқ”
романи таниқли таржимон Амир Файзуллаев томонидан ўзбек тилига ўгирилган.
Фразеологик бирликларни сўзма-сўз таржима қилиш уларнинг таржима қилинаётган
тилда мавжуд бўлган муқобилини топишга ёки масалага ижодий ёндашиб, аслиятдаги
иборага мувофиқ келадиган ва унинг маъносини тўлиқ ифодалайдиган янги ибора яратишга
нисбатан анча енгил. Аммо асл нусхадаги у ёки бу иборанинг аниқ, бадиийлик ва маъно
жиҳатдан пишиқ муқобили асар таржима қилинаётган тилде бўлса-ю, таржимон буни
эътиборга олмаса, бу камчилик ҳисобланади. Гап ўша иборанинг муқобилини топа билиш
ва ўз ўрнида қўллай олишдадир.
Асарларда қўлланилган иборалар устида олиб борилган илмий иш жараёнида иборалар
сифатида ҳар қандай фразеологик бирикма, яъни мақол, ҳикматли сўз ёки афоризмларни
эмас, фақат турғун бирикмаларни олишга ҳаракат қилдик ва уларнинг аслиятдаги маъноси,
шакли, бадиий таржимада берилган муқобилларини қиёслаб, уларни уч гуруҳга бўлиб
таҳлил қилишга уриндик.
1
Salomov G‘.Til va tarjima [Salomov G. Language and translation] Tashkent, “Fan” Publ., 1966.Pp. 267.
2
Ochilov E. Tarjimashunoslikning nazariy masalalari [Ochilov.E. Theoretical problems of translation studies]
Tashkent, TSUOS, 2014. Pp. 35
3
SalomovG‘.Tarjima nazariyasi asoslari [SalomovG. Fundamental of translation theory] Tashkent, “Fan” publ., pp. 163.
S H A R Q M A
S H ’ A L I
96
“
और
तुम
जो
यह
जुआ
1
खेल
रहे
हो
,
यह
दारू
पी
रहे
हो
,
यह
मच्छी
खा
रहे
हो
,
यह
किसिी
मेहनत
िी
िमाई
है
?”
यिायि
िोली
गुस्से
से
अपने
पकत
िी
ओर
देखिर
बोली
।
- Сен бу ерда қимор ўйнаб ўтирибсан,
заҳрингга бўза ичаяпсан
, балиқ еяпсан – булар
бари кимнинг меҳнатига келган? – бирданига Кўлий жаҳл билан эрига ташланиб қолди-ку.
Таржимон “Заҳрингга бўза ичаяпсан” иборасини ишлатган. Аслиятда эса “Бу ичимликни
ичаяпсан” деб оддий гап билан берилган.Таржимон ушбу жумла маъносини кесатув йўли
билан кучайтириб берган.Аслиятда эса бундай эмас.
“
धत्
तेरे
िी
!
आज
अपनी
किस्मत
ही
ख़राब
है
!”
हमीदा
टैक्सीवाले
ने
रेल
िी
पटरी
पर
पान
िी
पीि
जोर
से
थूिते
हुए
िहा
।
- Падарига лаънат! Бугун ўзи чап ёним билан турган эканман, - деди Ҳамид таксичи
темир йўл изига оғзидаги понни қаттиқ туфлаб ташларкан.
Бу жумлада таржимон оддий гапни ибора тарзида таржима қилган.
आज
अपनी
किस्मत
ही
ख़राब
है
!
Жумлани мутаржим
Бугун ўзи чап ёним билан турган эканман
қуйидаги ибора
билан ўзбек тилига ўгирган.Кейинги гапда аслиятдаги
पान
сўзи ҳинд миллатига тегишли
миллий хос сўздир. Миллий хос сўзлар таржима қилинмайди, қандай бўлса шундайлигича
берилади. Аммо таржимон ушбу
पान
(пан) сўзини
пон
дея ўзбекчалаштириб берган.
िुली
,
पानवाले
,
फलवाले
,
टैक्सीवाले
और
प्राइवेट
गाडीवाले
सब
-
िे
-
सब
कनराश
होिर
अपना
-
सा
मुुँह
लेिर
रह
गए
।
Ҳамма - понфурушлар, мевафурушлар, таксичилар ва киракаш ҳайдовчилар – барчала-
рининг тарвузлари қўлтиғидан тушиб, мунғайиб қолишди.
Мутаржим таржима қилиш жараёнида аслиятдаги
कनराश
होिर
(ҳафа бўлиб) гапини
Тарвузи қўлтиғидан тушиб
ибораси билан ўзбек тилига моҳирона ўгирган. Таржимон
аслиятдаги гапнинг бўёқдорлигини оширмоқчи бўлган ҳамда, ўзбек ўқувчисига ўқиш
жараёнида таржима асардан завқ олишлари учун шундай таржима қилган десак муболаға
бўлмайди.
शमम
नहीीं
आती।
मुसटण्डी।
जवान
-
जहान
2
लाढा
-
सी
होिर
भीख
माुँगती
है।
जा
िोई
घर
िर
ले
।
"
- Уялмайсанми! Ярамас! Тўрт мучаси соппа-соғ, ёш бўла туриб, садақа тиланади-я! Бор,
эрга тегиб ол.
जवान
-
जहान
लाढा
-
सी
होिर
भीख
माुँगती
है
гапини таржимон
“Тўрт мучаси соппа-соғ, ёш
бўла туриб, садақа тиланади-я!”
дея ўзбек тилига ўгирган. Бу ерда таржимон қисқа гапни
узунроқ қилиб, ҳамда фраза қўшиб таржима қилган. Таржимон “Тўрт мучаси соппа-сог”
фразасини контекстдан келиб чиққан ҳолда ўзидан қўшади.
जा
िोई
घर
िर
ले।
(Бор биронта
уйга жойлашвол.)
жумласини таржимон контекстдан келиб чиққан ҳолда
Бор, эрга тегиб
ол
дея ўзбек тилига таржима қилган.
िोई
दीवार
नहीीं
है
और
िोई
जेल
नहीीं
है
–
मैं
तो
िहीीं
भी
जा
सिती
हुँ।
बुजकदल
मैं
नहीीं
हुँ
।
Менга деворлари ҳам, қамоқхонаси ҳам бир пул – тўрт томони қибла.
2. Аслият ва таржима матнида шаклан фарқли, лекин маъно жиҳатдан муқобил ибо-
ралар. Асарнинг ҳиндча ва ўзбекча матнлари устида ишлаш давомида баъзи ибораларнинг
айнан таржимаси ҳеч қандай фразеологик маъно касб этмаслиги, таржимоннинг бундай
ибораларнинг маъно муқобилларини аниқ топиб қўя олганининг гувоҳи бўлинди.
1
Barxudarov A. S., Beskrovniy V. M. Xindi-Russkiy slovar [ Barxudarov A. S., Beskrovniy V. M. Hindi-russian
dictionary] Moscow, Encyclopedia., 1972, pp. 615.
2
Ўша асар. Б. 595.
S H A R Q M A
S H ’ A L I
97
"
साली
बलोची
ने
दाुँत
पीसिर
िहा
, "
तुझ
पर
िुत्ते
न
छुडवा
दूुँ
तो
अहमद
यार
खाुँ
नाम
नहीीं
"!
- Лаънати! – деди балужий ғижиниб. – Бошингга ит кунини солмасам, Аҳмад Ёр Хон
отимни бошқа қўяман!
Таржимон аслиятдаги “Сенга итлар озод бўлмаслиги керак, Аҳмад Яр Хон номи эмас”
иборасини ўзбек тилига қуйидаги фраза билан беради “Бошингга ит кунини солмасам,
Аҳмад Ёр Хон отимни бошқа қўяман”.
आज
उसे
क्या
हो
गया
?
यिायि
लाची
िे
मन
में
ख़याल
आया
-
यह
िमबख्त
मेरे
आने
से
पहले
ही
दुिान
बन्द
िरिे
भाग
जाना
चाहता
है।
ठीि
हुआ
मैंने
इस
भागने
से
पहले
पिड
कलया
।
Бугун унга нима бўлди экан? Бирдан Лаъчийнинг кўнглига бир гап келди: бу жувонмарг
мен келишимдан олдинроқ
қуённинг расмини чизиб қолмоқчи
бўлган. Ҳа, мендан қочиб
қаёққа борардинг, шоввоз!
Бу жумлада Лачи дўконга етиб келганида, Мадхў дўконини беркитмоқда эди. Лачи сал
нарида туриб, унинг дўконни беркитишига қараб турди ва шунда у Мадхў қочиб кетяпти
деб ўйлади. Таржимон қочиб кетиш саҳнасини “
қуённинг расмини чизиб қолмоқчи
” ибораси
билан қўллаган.Аслиятда ҳеч қандай ибора берилмаган. Мутаржим контекстдан келиб
чиққан ҳолда тўғри ибора ишлатган десак бўлади. Ушбу гапга таржимон ўзидан “шоввоз”
сўзини киритади.Шоввоз дегани ҳар қандай ишни эплай оладиган, қойил қиладиган; азамат
инсонга айтилади. Бу ерда таржимон кесату оҳангида қўшган десак бўлади.
" "
शमम
नहीीं
आती।
मुसटण्डी।
जवान
-
जहान
लाढा
-
सी
होिर
भीख
माुँगती
है।
जा
िोई
घर
िर
ले
।
"
- Уялмайсанми! Ярамас! Тўрт мучаси соппа-соғ, ёш бўла туриб, садақа тиланади-я! Бор,
эрга тегиб ол.
जवान
-
जहान
लाढा
-
सी
होिर
भीख
माुँगती
है
гапини таржимон
“Тўрт мучаси соппа-соғ, ёш
бўла туриб, садақа тиланади-я!”
дея ўзбек тилига ўгирган. Бу ерда таржимон қисқа гапни
узунроқ қилиб, ҳамда фраза қўшиб таржима қилган. Таржимон “Тўрт мучаси соппа-сог”
фразасини контекстдан келиб чиққан ҳолда ўзидан қўшади.
जा
िोई
घर
िर
ले
।
(Бор биронта
уйга жойлашвол.)
жумласини таржимон контекстдан келиб чиққан ҳолда
Бор, эрга тегиб
ол
дея ўзбек тилига таржима қилган.
Фразеологизмларнинг маъноси ва объекти мазмун ва шакл масаласи ҳисобланади. Икки
тилда бирикманинг барча шакл ва объектлари мувофиқ келса ҳам, аммо асосий нарса – маъно
монандлиги бўлмаса, бу бирикмалар бир-бирига муқобил бўла олмаслиги яхши маълум.
Маълумки, асар бадииятини яққол кўрсатиб берувчи воситалардан бири фразеологизм-
лар бўлиб, улар ифоданинг таъсирчанлигини ошириб, асарга ўзига хос жозиба бахш этади.
Уни ўз ўрнида қўллай билиш эса ёзувчининг маҳоратидан далолатдир. Фразеологизм-
ларнинг маъноси контекст ичида очилади. Бинобарин, муайян иборанинг маъносини очиш
учун уни контекст ичида олиб қараш лозим. Икки ёки бир нечта тилде ҳам шаклан, ҳам
мазмун нуатқи назаридан айнан мувофиқ келадиган мутлақ эквивалентлар ҳам топилади.
Таржимада шундай жиҳатларни ҳам кўриш мумкинки, таржимон эркин бирикмани ибора
шаклида, иборани эса, баъзан эркин бирикма ёки сўз шаклида ўгирган, лекин аслиятга путур
етмаган. Бадиий таржимада ибораларнинг берилиши муҳим аҳамият касб этади.
Бундай тил бирликларининг таржимада қайта яратилиши таржимашунослик фанининг
энг долзарб муаммоларидан бири бўлиб келган. Зеро, бир халқнинг тафаккури, маданияти,
менталитети ўз ифодасини топган турғун иборалар миллий ўзига хослиги билан таржимани
бойитувчи, айни замонда уни қийинлаштирувчи омиллардан саналади.
S H A R Q M A
S H ’ A L I
98
Бир иборанинг етарсиз талқин қилиниши, бир томондан таржимоннинг камчилиги ҳи-
собланса, иккинчи томондан, бадиий асардаги фикрнинг нотўғри талқин этилишига олиб
келади. Таржимоннинг маҳорати айнан унинг керакли сўз ёки бирикмани топиб қўллашида
намоён бўлади. Бунинг учун нозик дид, ўткир фаросат талаб қилинади. Ўрнида топиб қўл-
ланган биргина сўз таржиманинг ҳуснини очиб юборса, ўйланмай қўлланган, ўз ўрнига
тушмаган сўз, аксинча, маънони бузади, мавҳумлик келтириб чиқаради, матнга ёпишмай
турган сўзлар таъбни ҳам хира қилади.
और
हम
ख़ानाबदोश
कवकभन्न
रास्ोीं
पर
चलिर
कवकभन्न
मींकजलोीं
से
घूमते
हुए
किस
घर
िो
जाते
है
?-
ऐसा
क्योीं
है
?-
ऐ
चुपचाप
नींगे
थिे
ऊींघते
आिाश
!
Биз кўчманчилар эса ит ётиш, мирза туриш, бедананинг уйи йўқ, қайга борса питбилдиқ
қабилида сарсон-саргардон юрамиз-нега шунақа? Эй безабон, белибос, беҳолд, мудроқ осмон!
Таржимон “Ит ётиш, мирза туриш” иборасини ишлатган. Яъни яшаш аҳволининг яхши
эмаслиги, борар жойи йўқлиги, еб ичишидан ҳеч ким хабар олмаслиги, уҳлашига, овқатла-
нишига уйи йўқлиги деганидир. Аслиятда эса “
कवकभन्न
रास्ोीं
पर
चलिर
” (Ҳар хил йўлларда
юриб) жумласи билан берилган. Таржимон аслиятдаги оддий гаплардан қочиб, ушбу
гапнинг маъносини билдирадиган ибора топиб китобхонга моҳирона етказиб берган.
लाची
खफा
होिर
राशी
िे
पास
से
पलट
आई
और
राशी
देर
ति
लाची
िो
जाते
हुए
देखती
रही
।
Лаъчий тарвузи қўлтиғидан тушиб, изига қайтди, Раъший анчагача унинг орқасидан қараб қолди.
Аслиятдаги “
खफा
होिर
” (ҳафа бўлиб) гапи “тарвузи қўлтиғидан тушиб” фразеологизми
билан таржима қилинган. Юқоридаги фразеологизм ҳафа бўлиш, ҳафсаласи пир бўлиш,
иши юришмаслиги, кутган иши натижасиз чиқиши деган маъноларни беради. Таржимон
ушбу жумлани маромига етказиб, таъсирчанлигини ошириб китобхонга етказиб берган
десак муболаға бўлмайди. Чунки аслиятдаги гапни сўзма-сўз таржима қилганда жумлам
маъносининг таъсирчанлиги ортмас эди. Ўзбек китобхонига тушунарли бўлган фразео-
логизмни бергани ўқувчиларни янада қизиқиб ўқишига олиб келади.
“Таржимада йўл қўйилган айрим хато ва ноаниқликларнинг йўқлиги таржима сифати-
нинг юксаклигидан далолат бера олмаганидек, уларнинг мавжудлиги ҳам таржиманинг
сифатсиз, талабга жавоб бера олмайдиган эканини билдирмайди. Бирон таржимани тадқиқ
этмоқчи бўлган тадқиқотчининг диққат марказида таржимада оригиналга хос бўлган таъсир
кучи, оригиналнинг ғоявий ва бадиий қиммати тўла сақланганми ёки йўқми деган масала
туриши кераклигини унутмаслик лозим.
Бирон асарнинг таржимаси устида иш олиб борар экан, таржимон оригиналга эҳтиётлик
билан ёндошиши, ундаги ҳар бир жумла ва ҳатто ҳар бир сўзнинг эмотсионал салмоғини
ҳисобга олиб иш тутиши лозим”
1
.
Бадиий асарларда тилнинг образли воситалар: мақол, матал ва фразеологик бирликлар
муҳим ўрин тутади. Фразеологик бирликларнинг бадиий таржимада берилиши эса таржи-
машуносликнинг энг мураккаб ва айни пайтда ўта долзарб муаммолардан бири саналади. Зеро,
бир халқнинг бадиий тафаккури, миллийлик ўз ифодасини топган фразеологик бирликлар ўзига
хослиги билан таржимани қийинлаштирувчи омиллардан бири саналади.
Бадиий таржимада бир фразеологик бирликнинг етарсиз талқин қилиниши, таржимон-
нинг камчилиги ҳисобланиб, бадиий асардаги фикрнинг таржимада нотўғри талқин
этилишига сабаб бўлади. тадқиқот жараёнида биз персонажлар нутқидаги ибораларнинг
таржимада берилишига асосий диққатни қаратдик.
1
Salimova Z. Badiiy tarjimada frazeologizmlarning berilishi (O‘zbek va turk tillaridan qilingan tarjimalar misolida).
[The frazeologisms in the superstitious translation] Master thesis,Tashkent, 2013. 49 p.
S H A R Q M A
S H ’ A L I
99
Таҳлил жараёнида шундай мисолларга ҳам дуч келдикки, таржимон бутун бир жумлани
битта ибора билан берган.Бу ҳам таржимоннинг маҳоратидан, изланганлигидан далолат
беради. Масалан:
परन्तु
अब
कदन
पर
कदन
उसिे
कलए
यार्म
से
िोयला
चुराना
िकठन
होता
जा
रहा
था
और
मुकगमयाुँ
हर
रोज
तो
पिडी
नहीीं
जा
सितीीं।
Аммо кўза кунда эмас, кунида синади.
Мазкур гапда таржимон узун гапни бир фразеологизм билан берган. Контекстдан кўриш
мумкин Лачи тиланчилик ва ўғрилик қила-қила Думарунинг етмиш рупия пулидан қутулган
эди. Ўғриликка ўрганиб қолган Лачи эндиликда омборхонадан кўмир ўғирлаш кундан-кун
қийинлашиб бораётганини.
Хулоса қилиб айтганда, бадиий асарларда мақол, матал ва иборалар муҳим ўрин тутади.
Бундай бирликларнинг бадиий таржимада берилиши эса таржимашуносликнинг энг
мураккаб ва айни пайтда ўта долзарб муаммолардан бири ҳисобланади.
Таржимашунос Ғ.Саломов ўзининг “Рус тилидан ўзбекчага мақол, матал ва идиома-
ларни таржима қилиш масаласига доир” номли рисоласида шундай ёзган эди: “Кўчма
маъноли бирикмаларни бир тилдан бошқа тилга таржима қилганда ҳар қандай ҳолларда ҳам
уларнинг образли асослари айнан мувофиқ келадиган бир вариант билангина таржима
қилиш баъзан сунъийликка олиб келиши мумкин. Шу билан бирга, ҳар қандай шароитда
ҳам муқаррар равишда бундай бирикмаларни асар таржима қилинаётган тилдаги бошқа
муқобил вариантлар билан кўр-кўрона алмаштиравериш ҳам услуб чалкашлигига, таржима
тилининг чегараланиб, қашшоқ бўлиб қолишига, бир хил қолипдаги сийқаси чиққан мақол
ва идиомаларнинг узлуксиз такрорланишига олиб келади”
1
. Шу туфайли халқ қўлланадиган
ихчам, пишиқ ва чуқур мазмунни ифодалайдиган ибораларни таржима тилида бериш
таржимон учун анча қийинчилик туғдиради.
Бадиий таржима жараёнида дуч келинадиган қийинчиликлардан бири асл нусханинг
миллийлигини акс эттириш масаласи бўлиб, уни таржиманинг муваффақиятли чиқиши
гарови сифатида баҳолаш мумкин. Шу ўринда асосий эътибор тилда мавжуд турғун
бирикмалар миллийликни ифода этувчи муҳим воситалардан бири бўлган ибораларга
қаратилади. Ғ.Саломов: “Миллий колоритни ифода этувчи муҳим унсурлар сирасига фра-
зеологизмлар, мақол ва маталлар, турғун бирикмаларни киритиш мумкин” – деб ёзади
2
.
Ушбу тил бирликларини таржимада бериш мураккаб вазифалардан саналиб, асарда акс
этувчи миллийликни таржимада ифодалашда муҳим рол ўйнайди.
Таржимашунос олим Х.Ҳамроев: “Башарти фразеологик бирликлар, мақол ва матал-
ларда миллий спесифика акс этган бўлса, уларни чет тилидаги муқобили билан алмаштириб
бўлмайди, зотан, бу вазиятда колорит ҳам ўзгаради”
3
– деб ёзади. Бу гап бир оилага мансуб
бўлмаган тиллардан қилинган таржималарга нисбатан тўғри. Бир оилага мансуб қардош
тилларда айни маънони ифодалайдиган ибора, мақол ва маталлар мавжудлигини эъти-
бордан четда қолдирмаслик зарур.
1
Salomov G‘. Rus tilidan o‘zbekchaga maqol, matal va idiomalarni tarjima qilish masalasiga doir [Salomov G.
Translation from Russian to English, translation of myths and idioms] Tashkent, “Fan” publ., 1961, pp. 38
2
Xamrayev X. Vossozdaniye natsionalnovo kolorita proizvedeniy uzbekskiy prozi vo fransuzskiy perevodax [Recreation of
national color production of uzbek prose in French translations] Abstract Candidate of philology, pp. 14.
3
Barxudarov A. S., Beskrovniy V. M. Xindi-Russkiy slovar [ Barxudarov A. S., Beskrovniy V. M. Hindi-russian
dictionary] Moscow, Encyclopedia., 1972, pp. 15.
S H A R Q M A
S H ’ A L I
100
Фразеологик бирликлар, мақол, матал, иборалар ёзма ва оғзаки нутққа образлилик ва
ҳиссиёт бахш этиб, унда айтилаётган воқеа, ҳодиса, нарсаларнинг жонли, табиий бўлишини
таъминлайди. Улар билан бадиий асар тили бой, ифода кучли, таъсирчан бўлади.
Фразеологик бирликларни тўгри таржима қилишнинг таржимонлар учун энг мураккаб
томонларидан бири шундан иборатки, кўпчилик фразеологизмлар муайян бир халқ урф-
одати, маданияти, психологияси, диний қарашлари билан чамбарчас боғлиқ. Шунинг учун
таржимон бирон асарни таржима қилар экан, ўша халқ ҳаётини, урф-одатларини, миллий
маданияти ва аслиятдаги тилнинг фразеологик бойлигининг табиатини яхши ҳис этиши,
билиши, кейин ўз тили фразеологик бойлиги билан яхши таниш бўлгани ҳолда, икки тил
ибораларини бир-бири билан таққослаши, улар ўртасидаги ўхшаш ва бир-биридан фарқли
томонларини яхши ўзлаштириб олиши керак.
"
आश्चयम
है
साहब
!"
भगवान्
ने
बडी
कनराशा
से
िहा
, "
मेरा
कवचार
था
,
बच्ोीं
िे
माता
-
कपता
अपने
बच्ोीं
िे
कलए
सुन्दर
िहाकनयोीं
िी
ये
सुन्दर
पुस्िें
फौरन
खरीद
ले
जाएींगे।
किन्तु
.....
- Жуда ҳайронман, тақсир! – деди маъбуд Нараян охири ҳафсаласи пир бўлиб. – Мен
ўйловдимки, бир-биридан чиройли бу қизиқ-қизиқ эртак китобларни кўрган заҳоти ота-
оналар ҳеч ўйлаб-нетиб ўтирмай сотиб олади, девдим. Лекин.....
Таржимон
बडी
कनराशा
से
(жуда ҳафа бўлиб)
гапини
ҳафсаласи пир бўлиб
ибораси билан
ўзбек тилига ўгирган. Ҳафсаласи пир бўлмоқ дегани бирон-бир ишдан яхши натижа
кутаётганда иш кутгандагидай бўлмаганда қуйидаги ибора қўлланади. Мазкур ибора тўгри
қўлланилган. Чунки контекстдан келиб чиқсак, маъбуд Нараян китоблари тезда сотилиб
кетади деб ўйлаган. Аммо ўйлаганидай бўлмади. Таржимон ўзбек китобхонига тушунарли
қилиб таржима қила олган. Энг аввало ўзбек тили бойликларидан оқилона фойдаланган.
Мутаржим юқоридаги иборани қўлламай тўғридан-тўғри таржима қилиб қўйса ҳам бўлар
эди. Аммо таржимон гапни бўёқдорлигини оширмоқчи бўлган ва бунга эришган.
Хулоса.
Ушбу иш доирасидаги кузатишларимиз натижасида шундай хулосага келдик:
Ибораларнинг ташқи кўринишларига қараб, агар уларнинг компонентлари бир-бириникига
яқин бўлса, уларни эквивалент ёки муқобил иборалар деган хулосага келавермаслик керак.
Акс ҳолда хулосалар нотўғри бўлиб чиқиши, уларни бир тилдан иккинчи тилга таржима
қилганда жиддий хатога йўл қўйилиши мумкин. Демак, ибораларни ўзга тилга таржима
қилишда, аввало, уларнинг эквивалент ёки муқобилларини тўғри танлай билиш, шу билан
бирга, у ёки бу иборанинг ҳинд тилида мавжуд бўлган эквивалент ёки муқобил вариант-
ларини қўллаш керак. Ундан ташқари, таржимон сўз танлашда синонимлардан тўғри фой-
даланиши, таржимага қўл урган ҳар таржимоннинг сўз бойлиги етарли бўлиши, она
тилидаги синонимларни бир-биридан эҳтиёткорлик билан фарқлай олиши, уларнинг маъно
даражаси, стилистик таъсирчанлиги, контекстда бажараётган вазифасига кўра маъқулини
танлаб, ўз ўрнида ишлата билиши керак. Шундагина ибораларда акс этган миллий руҳ
таржимада ўз ифодасини тўлақонли топиши мумкин.
Шу ўринда таъкидлаш лозимки, таржима асарларида ўзбек мақолларини умуман ишлат-
маслик мумкин эмас. Бу нарса, шубҳасиз, ўзбек тили бойликларидан кенг фойдаланишга
чек қўйиши табиий. Ўзбек ҳаёти билан чамбарчас боғлиқ бўлган мақоллар, ўзбек ҳаётидаги
предметлар асосида яратилган мақоллар бошқа миллатларнинг мақолларини беришда
ҳамма вақт эквивалент бўла олмайди. Чунки улар оригиналдаги мақол ва ибораларга уларга
хос бўлмаган миллий ранг берадилар. Демак аслиятдаги мақол ва ибораларни шундай
таржима қилиш керакки, улар ўзларининг миллий тусини таржимада ҳам сақлаб қолсин.
