S H A R Q M A S H ’ A L I
132
ТАРЖИМАШУНОСЛИК
ЖАҲОН ВА ЎЗБЕК ТАРЖИМАШУНОСЛИГИДА БАДИИЙ
ЮНУСОВА НОДИРА
PhD, ТДШУ
ХАСАНОВА ШАХЗОДА
ўқитувчи, ТДШУ
Аннотация. Тилшуносликда лексикология ҳақидаги қарашлар сўз маъносининг тадқиқоти билан
боғлиқдир. “...таржиманинг лингвистик таҳлили лисоний ва нутқ омилларини қамраб олади.
Таржимани ўрганишда интеграл, таркибий-функционал ёндашув замонавий тилшуносликнинг
ривожланиш тендентсиясига мос келади, бу унинг субъектини “ички тилшунослик” соҳаси билан
чеклашдан бош тортиши ва тилни “фаолият шакли” деб ҳисоблаши билан тавсифланади” .
Оламдаги нарса, воқеа-ҳодиса, хатти-ҳаракат инсон тафаккурида тушунча сифатида акс этади.
Тушунча эса маъно яхлитлиги ва фаолият шакли билан намоён бўлади. Тил борлиқни ифодалайди.
Борлиқ ва тил бир бирига ўзаро узвий боғлиқдир. Айнан мана шу икки тушунча заминида ва ўзаро
алоқасига бўлган ёндашув бўйича бир қанча йўналишлар вузжудга келган. Баъзи тилшуносларнинг
фикрича тил ва борлиқ ўзаро узвий боғлиқ бўлиб, тил объектив оламни ифодалайди. Баъзилар эса тил
ва борлиқ алоҳида тушунча эканлигини қайд қилишади. Улар ҳайвонлар билан суҳбатлашиш ёки
бўлмасам тўқима образлардаги сув париси, дев каби афсонавий иборалар яъни тушунчалар борлиқда
йўқ аммо у тилда ифодаланади.
Таянч сўз ва иборалар: инсон хатти-ҳаракатларини сўзда берилиши, Пу Сунглин, семантика,
лексема, лексик-семантик, коммуникатив семантика, диахроник нуқтаи назар.
Аннотация. Мнения о лексикологии в лингвистике связаны с изучением значения слов. «... лингвис-
тический анализ перевода охватывает языковые и речевые факторы. Комплексный структурно-
функциональный подход к изучению перевода соответствует тенденции развития современной
лингвистики, которая характеризуется отказом ограничивать предмет своей области «внутренней
лингвистикой» и рассматривает язык как «форму деятельности». ". Вещь во вселенной, событие,
поведение отражается как концепция в человеческом мышлении. С другой стороны, понятие
выражается через целостность смысла и формы действия. Язык представляет собой бытие.
Существование и язык неразрывно связаны. Именно на основе этих двух концепций и возник ряд
подходов к их взаимосвязи. Некоторые лингвисты считают, что язык и бытие неразрывно связаны
и что язык представляет собой объективный мир. Некоторые утверждают, что язык и бытие -
разные понятия. Они не говорят о животных или у них нет мифических выражений, таких как
русалки или гиганты в тканях, но они выражаются языком.
Опорные слова и выражения: вербальная репрезентация человеческого поведения, Пу Сунлинь,
семантика, лексема, лексико-семантическая, коммуникативная семантика, диахроническая перспектива.
Abstract. They related opinions about lexicology in linguistics to the study of word meaning. “... linguistic
analysis of translation covers linguistic and speech factors. An integrated, structural-functional approach to
the study of translation is in line with the development trend of modern linguistics, which is characterized by
its refusal to limit its subject to the field of "internal linguistics" and considers language as a "form of
activity." The thing in the universe, the event, the behavior are reflected as a concept in human thinking. They
S H A R Q M A S H ’ A L I
133
expressed the concept through the integrity of meaning and the form of action. Language represents being.
Existence and language are inextricably linked. It is on the basis of these two concepts and a number of
approaches to their relationship have emerged. Some linguists believe that language and being are
inextricably linked, and that language represents the objective world. Some argue that language and being
are separate concepts. They don't talk about animals, or they don't have mythical expressions, such as
mermaids or giants in textiles, but they are expressed in language.
Keywords and expressions: verbal representation of human behavior, Pu Sunglin, semantics, lexeme,
lexical-semantic, communicative semantics, diachronic perspective.
Кириш.
Бугунги кунда тилшуносликда борлиқни тилда онг орқали ўз ифодасини топиши
эътироф этилади. “Маданият, халқ тафаккури, унинг оламни идрок этишидаги ўзига хос
жиҳатларнинг тилда акс этишини ўрганиш лингвокултурологиянинг асосий мақсадидир”
1
.
Борлиқ оламининг элементлари тилда акс этиши инсон онгида турли шакллар орқали ўз
ифодасини топади. Пу Сунглин ўз ҳикояларида воқеа ва ҳодисаларни, инсон хатти-
ҳаракатларини ғайри оддий тушунчалар орқали акс эттирганини кўришимиз мумкин.
蛇人
2
Шé рéн
“Илон одам” ҳикоясида бир инсоннинг илон билан суҳбатлашиши:
某甲把手一挥，说：
“
去吧，世上哪有百年不散的筵席！你从现在就稳居在大山里，将
来一定会变成神龙的
3
.
Мǒу жиǎ бǎшǒу йī ҳуī, шуō:“Қù ба, шìшàнг нǎ йǒу бǎиниáн бú сàн де йáнхí!
Нǐ cóнг хиàнзàи
жиù wěн жū зàи дàшāн ли, жиāнглáи йīдìнг ҳуì биàн чéнг шéнлóнг де.
“Моужиа қўли билан уни ҳайдаб: “Бор кет, дунёнинг ҳеч қаерида абадий зиёфат
бўлмайди, сен катта тоғларда сукунатда яшашинг керак, келажакда катта аждарга айланиб
кетишинг мумкин”
4
.
Яъни муаллиф ўз нутқидаги
神龙
5
шéнлóнг
катта аждар сўзини қўллаган. Хитой халқи
учун
аждар
сўзи миллий маданиятини акс эттиради.
“... Тилнинг семантик хусусияти унинг таркибий қисми бўлиб, тилнинг товуш тизими,
грамматик қурилишини, ҳамда сўз бойлигини аниқлайди”
6
Мақсад ва вазифалар.
Бугунги кунда фалсафий адабиётларда тил ва борлиқ
муносабатига бағишланган асарларда борлиқни тилда онг орқали ўз ифодасини топиши
эътироф этилади.
Шунинг учун ҳам номлаш жараёни борлиқ элементларининг онгда акс этиши ва бу акс
этган, умумлашган образни тилда ўз ифодасини топиши босқичларини ўз ичига олади.
Бизнинг қуршаб турган борлиқ инсон онгида турли шаклларда акс этади ва тил орқали ўз
ифодасини топади.
Методлар.
Тадқиқотни амалга оширишда тавсифий, таҳлилий ва таҳлилий қиёсий
методлардан фойдаланилди.
Инсон онгида пайдо болган ҳар қандай фикр, мазмун ва шаклга кўра моддий дунёнинг акс
этишидан бошқа нарса эмас. Бизнинг ўрганиш обектимиз моддий дунёнинг предмет -
ҳодисаларигина эмас, балки руҳий ҳодисалар ҳам бодиши мумкин. Ҳар қандай руҳий
1
Сабитова З.К. Лингвокультурология: учебник. – М.: Флинта: Наука, 2013. – С. 10.
2
清代蒲松龄。
–
页，
12
。
3
清代蒲松龄。
–
页，
13
。
4
Ziyamuhammedov Jasur, Shansiyeva Zebo. LiaoZhai (Pu Sungling) novellalari
5
汉俄词典
北京：
2008
年，
–
页
795.
6
Соболев Л.Н. О мере точности в переводе. – В.: Теория и методика учебного перевода. – М.: 1950, С-145
S H A R Q M A S H ’ A L I
134
ҳодисалар борлиқнинг билвосита акс этишидир. Чунки ҳар бир тушунча, фикр ва хулосалар
моддий дунёнинг акс этилишидир. Шундай қилиб, инсон моддий дунёдаги нарса ва
ҳодисаларининг умумий ва хусусий белгиларини ажратган ҳолда, онгда акс эттириш
имкониятига эга. Қуйида келтириладиган мисол ҳам айни онгда акс эттирилган аммо
борлиқда мавжуд бўлмаган образ ҳақида берилиган:
“Шу пайт, кутилмаганда, шамолнинг гувиллаши, дарахт ва новдаларнинг қасир-қусур
синган товуши эшитилибди. Қиз шошганча, Зҳанни ўзидан итариб унга: “Денгиз подшоси
қайтди” дебди”
1
.
忽然听风声呼呼，树木和野草发生折断声和沙沙声。女子急忙推张生教他起来，说：
“
海公子回来了
”
2
。
Зҳāнг шēнг ҳé нǚзǐ хиāнгйī хиāнг бàо, зҳèнгзàи нáнфēннáнжиě зҳī жì, ҳūрáн тīнг фēнгшēнг
ҳū ҳū, шùмù ҳé йěcǎо фāшēнг зҳéдуàн шēнг ҳé шāшā шēнг. Нǚзǐ жíмáнг туī зҳāнгшēнгжиàо
тā қǐлáи, шуō:“Ҳǎи гōнгзǐ ҳуíлáиле”
Ушбу клтирилган мисолда
海公子
Ҳǎи гōнгзǐ
“Денгиз подшоси” тариқ номланган.
Инсон онгида барча нарсалар бир система тарзида жамланади. Чунки оламнинг ўзи бир
системадир. Оламнинг системалиги шундаки, у ўзаро шартланган, бир-бирини тақозо этувчи
элементлар муносабатидан ташкил топган яхлитликдир. Бу яхлитлик кичик бутунликларга
бўлинувчанлик хусусиятига эга. Бизни қуршаб турган оламни ташкил этган элементлар
маълум умумий белгиларга кўра синфларга бирлашади ҳамда синфга бирлашган элементлар
шу синф таркибида бир-биридан фарқли белгиларга кўра ажралади. Обектив оламнинг бу
бўлиниши инсон онгида умумлашган тарзда акс этади. Тўғрироғи, инсон обектив олам
элементларининг умумлашган образини онгда акс эттиради ва уларнинг умумлашган
образини акс эттириш жараёнида ҳар қайси олам предметининг умумий ва хусусий
белгиларини ажратади.
В.Г.Афанасев таъкидлашича: “Ҳозирги замон фани ва тажрибаси тўла тасдиқлаяптики, бизни
қуршаб турган моддий ва маънавий муҳит алоҳида-алоҳида предмет, ҳодиса, жараёнлардан эмас,
балки ўзаро боғлиқ бўлган обектлар йиғиндисидан ташкил топган ва у бир бутун, систем
тузилманинг муайян тури” эканлигини кўрсатиб
0
ътади
”
3
.
Ҳақиқатан ҳам, система тушунчаси ўз
ичига маълум обектларни бирлашиши ва уларнинг ўзаро муносабатини олиши кузатилади.
Система доирасига кирган обект шу системанинг элементи ҳисобланади.
“Инсоннинг алоқа воситаси сифатида юзага келган тил ҳам белгили ва системалар
таркибига киради. Ф.де Соссюр тилнинг белгилик табиатини ёритиб, белги назарияси билан
шуғулланувчи алоҳида фан - семасиология фанининг мавжуд бўлишини алоҳида кўрсатиб
ўтган эди”
4
.
Э
ришилган натижалар:
Яқин йилларга қадар лексемалар семасиологик планда,
“шаклдан маънога” тамойили асосида ўрганилганлиг туфайли лексикани онгда парадигмалар
сифатида акс этган обектив оламни тилда қандай ифодасини топганлиги масаласи
тадқиқотчилар назаридан четда қолган эди. Ана шуни ҳисобга олган ҳолда, кейинги йилларда
тилшуносликда ономасиологик пландаги ишларга катта эътабор берилмоқда.
Л.А.Новиков тил лексик системасини ўзаро мураккаб муносабатда бўлган бир қанча “сўз
1
Ziyamuhammedov Jasur, Shansiyeva Zebo. LiaoZhai (Pu Sungling) novellalari. – Toshkent: TDSHI 2012, - B: 20-21
2
清代蒲松龄。
–
页，
54
。
3
Афанасев В.Г. Системност и обшества. – М: 1980. – С, 3.
4
Слюсарева Н.А. Теория Ф.де Соссюра в современной лингвистике. – М:.1975. – С 44.
S H A R Q M A S H ’ A L I
135
- тушунчалар” тўплами сифатида тасаввур қилиш мумкинлигини эътироф етади ва белги
ҳамда элементар маънодан ташкил топган бундай бирликлар мажмуаси тилдан ташқаридаги
борлиқни акс эттирувчи мураккаб тушундеб аталишини таъкидлайди
1
.
Ҳозирги кунда тилшунослик тадқиқотларга жиддий эътибор берила бошланди. Бу
тадқиқотларнинг ўзига хос хусусияти шундаки, лингвистик фактларга асосланган ҳолда
ёндашмай, ҳар қайси ҳодисанинг остида яшириниб ётган моҳиятнинг очилишига эътабор
берилади. Тадқиқотчи эътибори кўпроқ лингвистик ҳодисалар ўртасидаги муносабатни
ёритишга қаратилади.
Тил ўзининг яратувчиси бўлган халқ жамият билан бирга яшайди. Жамият тарақ-
қиётидаги ҳар бир янгилик биринчи навбатда тилда акс этади. Тил орқали фикр ифодаланади.
Сўз эса бу жараёнда материал вазифасини бажаради. Сўз тилшунослик нуқтаи-назари билан
лексика, лексема каби терминлар билан номланган.
Сўзнинг товуш томони, ташқи тузилиши номема деб аталса; унинг ички томони, маъно
қавати эса семема деб номланган. Сўзнинг юзага келишида биринчи навбатда унинг маъно
томони ката аҳамият касб этади. Сўз маъноси тадқиқи билан боғлиқ масалалар узоқ тарихга
бориб тақалади.
Эрамиздан бир неча аср олдин хитой ва ҳинд олимлари диққатини сўзнинг маъно томони
жалб этган эди. Аммо уларнинг қарашлари фалсафиёна эди. Сўз маъноси тадқиқи сўзнинг ўз
маъносидан ташқари кўчма маъно бериши билан боғлиқдир. Аристотел метафорани маъно
кўчиш ҳодисаси деб ҳисоблаб, нутқни таъсирчан қилиб кўрсатади деб изоҳлайди. Немис
тилшуноси Ризелнинг фикрича, ўрта аср филологи Квитилиан сўзнинг кўчма маъно
беришининг 14 кўриниши борлигини қайд этган.
Лингвистикада эса маъно умумийлиги билан бирлашган ва белгиланаётган ҳодисалар-
нинг тушунчавий, предметлик ёки вазифавий ўхшашлигини акс эттирувчи лексик бирликлар
йиғиндиси майдон сифатида белгиланади
2
. Лингвистик бирликларнинг маълум маъно
асосида бирлашуви, маълум бир тилдаги луғавий бирликлами ана шундай мазмуний уяларга
бирлаштириш шарқ тилшунослигида ривожланган. Кейинчалик ХИХ асрда лингвистик
бирликларни мазмуний гуруҳларга бирлаштириш ёки бутунни маълум мазмуний гуруҳларга
ажратиш ғояси Европада авж олди. Шунга кўра, бу назария Европа тилшунослиги билан
узвий боғланиб қолди.
ХИХ асрда лексик бирликлар умумийлигига М.Покровский томонидан эътибор қаратил-
ди. Майдон тушунчасининг назарий талқини И.Трир, Г.Ипсен, В.Портсиг, Л.Вайсгербер,
А.Ёллес ишларида кўзга ташланади, кейинроқ А.А.Уфимсева, Н.И.Филичева, Й.Н. Караулов,
Г.С.Шчур кабилар ишлари билан бу назария ривожлантирилди.
Шуни таъкидлиш лозимки, лингвистикага майдон назарияси мазмуний майдон тушун-
часи сифатида кириб келди. Хўш, мазмуний майдон назарияси пайдо бўлишининг қандай
асослари мавжуд?
Бу назариянинг пайдо бўлиши ўтган асрнинг 20-30-йилларига тўғри келиб, у В.Гумболд-
нинг “тилнинг ички шакли” хусусидаги таълимотини қайта - янги йўналишда кўриб
чиқилиши билан боғланади. Бу даврда узоқ давом этган лингвистик тадқиқотларнинг асосий
обекти бўлган “тилнинг ички шакли” сифатидаги илмий баҳслар ушбу назариянинг дунёга
келиши учун асос бўлди.
1
Навиков Н. А. Семантика русского языка. – М:. 1982. –С, 70.
2
Линвистический энсиклопедический словар. – М:. 1990. –С 380.
S H A R Q M A S H ’ A L I
136
“Мазмуний майдон” термини ўша пайтда тадқиқотчилар томонидан турлича изоҳланади.
И.Трир мазмуний майдон сифатида “тушунчалар майдони”, “тушунчалар доираси”ни
назарда тутди. Л.Вайсгербер “тил мазмунининг маълум қисми”, “таркибининг бўлаги”,
В.Порсиг “маъноларнинг моҳияти боғлиқлиги”, Г.Ипсен мазмуний ва грамматик жиҳатдан
боғланган сўзлар гуруҳини семантик майдон тарзида талқин этади. А.Ёллес эса уни “семан-
тик бирлашиш” деб номлаб, унинг доирасида антонимик жуфтликларни бирлаштиради.
Ф.Дорнзайф ва В.Вартбурглар тил луғавий таркиби - ажратилиш мумкин бўлган семантик
гуруҳларида мазмуний майдонни кўрадилар.
Юқоридаги тадқиқотчилар мазмуний майдон атамасини ҳар хил тарзда изоҳлашларига қарамай,
уларни семасиологик тадқиқотлар асоси бўлган “тилнинг ички шакли”ни тушунишда тилни ҳар
томонлама ва турлича муносабатларда ўганишлари билан бирлаштириш мумкин.
В.Гумболдтнинг “ички шакл” таълимотини Л.Вайсгербер ва Й.Трир тушунчавий моҳияти
жиҳатидан, Г.Ипсен ва В.Портсиг сўзларнинг мазмуний гуруҳи ҳамда системаси томонидан,
Ф.Дорнзайф ва Вартбург эса тилнинг луғат таркибига хос предметлилик ва тушунчалар
гуруҳи нуқтаи назаридан ривожлантирдилар.
Семасиологиядаги янги гумболдчилик йўналишининг назарий асоси тилнинг лексик
бўлиниш қонуни ҳисобланади, тил структурасининг бўлиниш қонуниятлари “тилнинг ички
шакли”дан келиб чиқади.
В.Гумболдтнинг “тилнинг ички шакли” сифатида аввал чиқаётган товушнинг фикр
ифодалаш даражасига кўтарувчи ва ақл фаолиятининг доимий элементини тушунади. Унинг
кейинг даврдаги издошлари тил ўрганишнинг асосий вазифаси “турли тиллар семантик
структурасида янги-янги кўринишда, жумбоқли тарзда намоён бўлувчи ўзига хос
тушунчавий ғоя”ни излашга олиб келади, деб таъкидлайдилар
1
.
1
ХИХ аср боши ва ўрталарига мансуб тадқиқотчилар сўзларнинг маъно беришини тадқиқ
қилиб, бир қатор масалаларни ечишни олдилигига мақсал қилиб олишган эди. Унда гипер-
бола, эпитет, ўхшатиш, тропнинг бир кўриниши бўла оладими, синекдоха метонимиянинг
бир кўринишими деган саволларга жавоб излаш асосий ўринда турган. Лекин уларнинг
қилган ишлари сўз маъноси тадқиқидан йироқ, фақат услубиятни қамраб олган эди.
Сўзларнинг лексик маъно тараққиётига тилшунослик нуқтаи-назаридан эътибор дастлаб
1839-йил немис тилшуноси Карл Рейзиг томонидан берилган. У ўзининг лотин филоло-
гиясига бағишланган маърузасида сўз маъносини алоҳида семасиология деб номланган фан
тармоғида ўрганиш кераклигини айтади.
Хусусан, 1897-йилга келиб франсуз тилшуноси Мишел Бреал тадқиқоти Рейзиг кўтарган
масала янги фан сифатида тарқалиши учун катта аҳамиятга эга бўлди. Бироқ бу ҳали
семасиологиянинг фан сифатида тан олиниши эди, холос. Шундан кейин сўз маъносини ва
унинг тараққиётини ўрганишга қаратилган айрим ишлар яратила бошланди.
Миртожиев М. тадқиқотига кўра семасиология бир неча йўналишларда тадқиқ этилиб келинади:
1.
Лексик маъноларни мантиқий - семантик асосда тадқиқ этиш.
2.
Лексик маъноларни семантик майдонларга ажратиш йўналишидаги тадқиқ этиш.
3.
Лексик маъноларнинг синтагматик муносабатини тадқиқ этиш.
4.
Лексик маъноларнинг парадигматик муносабатини тадқиқ этиш
2
.
Й.Трирнинг семантик майдонлар ҳақидаги назариясини унинг ватандоши Вайсгербер
1
Звегенцев В.А. Семасиология. – М: 1967, – С 266.
2
Mirtojiyev M. O‘zbek tili semasiologiyasi. – T:. Mumtoz so‘z, 2010
S H A R Q M A S H ’ A L I
137
давом эттирди. Унинг фикрича, тил обектив борлиқни турли тил воситасида турлича
тушунтирадилар. Сўзнинг маъноси шу сўзнинг қайси сўзлар гуруҳига кириши, яъни туб
маъносига қараб белгиланади.
Кейинги йилларда анъанавий лексик семантика билан бир қаторда янги йўналишлар ҳам
ривожланмоқда. Булар қаторига структур семантика, генеративе семантика, консептуал
семантика, коммуникатив семантика, психолингвистик семантика кабиларни киритиш мум-
кин. Анъанавий семантика асосан алоҳида сўз ёки гуруҳларининг ишлатилиши ва ривожл-
аниш босқичларидаги маъноларини ўрганса, структур семантика ўз олдига лингвистик
маънолар, лексик-семантик парадигма ва бошқа турдаги семантик майдонларнинг сйстем
алоқаларини ўрганишни мақсад қилиб қўйди. Жаҳон тилшунослигида структур семантика
формалисм ва релятивизмдан холос бўлиб, систем тилшуносликнинг муҳим қисмларидан
бири сифатида қаралувчи систем семантикага айланиб қолмоқда. Коммуникатив семантика
эса нутқий жараёнларни ўрганиш билан ҳарактерланади, чунки лингвистик ва лингвистик
бўлмаган маъноларидан ифодаларнинг аниқ мазмуни келиб чиқади.
Тил мундарижасини майдон методи билан ўрганиш энг самарали ва қулай методлардан бири
бўлиб қолди. Майдонларни лексик-семантик ва функсионал- семантик майдонларга ажратишда
оппозитив, компонент таҳлил ҳамда матний таҳлил методлари ўзига хос ёрдам беради.
Кўпчилик лингвистлар томонидан тил бирликларини лексик-семантик жиҳатдан бир-
бири билан боғланган эканлиги қайд этилган. Хусусан, Ф.де Соссюр лингвистик бирликлар
ўртасидаги бир неча муносабат турларини кўрсатган бўлса, М.Покровский сўзлар бир-бири
билан онгимизда ташқарида маъноларининг маълум томонлари билан алоқадорлигини
таъкидлаганди. Унгача ҳар қандай тилде ўзларнинг ўзига хос бўлган семантик гуруҳлар
бўлиб, уларнинг хусусий белгилари бошқа тиллар билан қиёсан очилади. Аммо М.Пок-
ровский томонидан қўйилган муаммо грамматик планда ўрганилади. Ана шундай йўлдан
борибВ.Виноградов сўзларнинг лексик маънолари туриарига “передикатив” маъноларининг
ҳамда грамматикадаги айрим категотияларни қўшди.
А.Р.Лурия ҳар бир сўзи муносабатларининг бутун бир мураккаб тизимини юзага
келтиришнинг қайд этади. Унинг фикрича, сўз бутун семантик тўрининг маркази бўлиб, сўз
структурасининг муҳим психологик аспекти бўлган муайян семантик майдонни фаол-
лаштиради. Ғарбий Европа тилшунослигида Й.Триминг мазмуний майдон назарияси сўзлар-
нинг лексик-семантик алоқалари ҳақидаги қарашларидан муҳим ўрин тутади. Сўзларнинг
лексик-семантик гуруҳлари ўз ичига икки ёки ундан ортиқ сўзларнинг уларни лексик
маънолари бўйича бирлаштиради. Мазмуний майдон тўғрисидаги турли йўналиши ва
тадқиқотчилар орасидаги хилма-хилликларга қарамай, лингвистлар томонидан бир хил
белгиланган бир неча назарий масалаларни кўрсатиб ўтамиз:
1.
Тил луғат таркиби бирликларининг тартибсиз йиғиндисидан иборат эмас, у сўзларнинг
семантик умумийлиги асосида бирлашувчи бир қанча мазмуний майдонларга бўлинади.
2.
Ҳар бир мазмуний майдон фақат шу тил учун хос бўлган алоҳида усул билан ўзи
аксини эттирган борлиқни таркибий қисмларга ажратади.
3.
Сўзнинг семантик мазмуни ўз-ўзидан келиб чиқувчи нарса ҳисобланмайди, у майдон
ичидаги бошқа сўзлар билан зидланишлар воситасида юзага келади.
Мазмуний майдон назарияси структурал семантика назарияси бўлиши учун, аввало
мазмуний майдонлар обектив ҳолда ажратилиши зарур, мазмуний майдонларнинг структур
S H A R Q M A S H ’ A L I
138
назарияси маъноларнинг копонент таҳлил қилиш мақсадга мувофиқдир. Мазмуний май-
донлар мантиқий томонда, яъни тушунчавий асосда қурилмоқда, шунинг учун семантика ва
бошқа лингвистик соҳалар ўртасида ажралиш бўлиб қолмоқда. Аслида мазмуний майдонлар
лингвистик асосга қурилиши зарур.
Ўзбек тилшунослигида лексикологияни тадқиқ этиш ўтган асрнинг 80-йилларда бошланга
десак муболаға бўлмайди. Бунга Д.Бозорованинг, И.Абдураҳмоновнинг кўлам сифатлари,
Р.Юнусовнинг ўрин билдирувчи отлар, Т.Т. Мусаевнинг сезги билдирнвчи феъллар номли
номзодлик диссертатсиялари, И.Қўчқортоевнинг нутқ феълларига бағишланган докторлик
диссертатсияларини кўрсатиш мумкин. Келтирилган тадқиқотларда лексик жиҳатдан тадқиқ
этилган бўлиб, уларда лингвистик-семантик таҳлил тадқиқотлари ҳам ўз ўрнини топган.
Сўз семантик майдонларни лингвистик-семантик асосда ўрганиш ўтган асарнинг 90-
йилларидан ўзбек тилшунослигига кенг кўламда кириб кела бошлади.Р.Расуловнинг ҳолат
феълларига, Ш.Искандарованинг отлардаги шахс микромайдонига, Н.Р.Нишонованинг
“ҳайвон” архисемалари лексемалар майдонинг мазмуний таҳлилига, С.Муҳамедованинг
ҳаракат феъллари семантикасига бағишланган диссертатсияларини кўрсатиш мумкин. Ўз
докторлик ишининг биринчи бобида Р.Расулов ҳолат феъллари, С.Муҳамедова ҳаракат
феъллари семантик майдонини таҳлил этиб берган. Ҳ.Тожиметов номзодлик диссертат-
сиясида сифат туркумига оид сўзларни тўрт архисема атрофида умумлашувини кўрсатган.
Ш.М.Искандарова докторлик диссертатсияларида шахс микромайдонидаги отларни,
Н.Р.Нишонова номзодлик диссертатсиясида “ҳайвон” архисемали отларни таҳлил этган. Бу
ишларни ҳар бирида семемаларни бир архисемага умумлашиши, турли интеграл семалар
остида гуруҳланиши ва дифферансиал семалар билан ўзига изчил ҳолда тадқиқ этилган.
Кейинги ўн йилликларда лексикологияни кенг таҳлил қилишнинг янги усули ишлаб
чиқилди. Рус тилшуноси Н.И.Толстойниг қайд этишича, лекскологиянинг зиммасидаги иш
узоқ вақт “сўз маъносининг ўзгариши”, яъни диахроник нуқтаи назардан тадқиқ этиш бўлиб
қолди. Сўз маъносининг ўзгариши, асосан, сўз маъносининг тараққиёти, янги ҳосила маъно
бериб боришидан иборат.
Лексикология доирасида амалга оширилган илмий тадқиқот ишлари ичида А.Нурмонов,
Ҳ.Неъматов, Р.Расулов, И.Қўчқортоев, Э.Бегматов, Т.Мирзақулов, Ш.Искандарова, О.Бозо-
ров, Р.Сафарова, С.Муҳамедова, Б.Қиличев, М.Нарзиева, Ҳ.Ҳожиева
1
каби тадқиқотчи-
ларнинг илмий кузатишлари ва олинган хулосалари ўзбек тили лексикасини майдон
назарияси асосида ўрганишда муҳим аҳамиятга эга.
Жумладан, Ш.Искандарова шахс микромайдони мисолида ўзбек тили лексикасини
семантик майдон сифатида ўрганиш муаммоларини кўтариб чиқди ва мазкур мавзуда илк бор
докторлик ишини ҳимоя қилди.
1
Qo‘chqortoyev I.K. So‘z ma’nosi va uning valentligi. - Toshkent, 1977., Abduvaliyev M. To‘siqsizlik maydoni va uni
tashkil etuvchi sintaktik birliklar. // O‘zbek tili va adabiyoti. - Toshkent, 1988. –N 4. 62-66-b., Rasulov R. O‘zbek
tilidagi holat fe’llari va ularning obligator valentliklari. - Toshkent: Fan,1989., Mirzaqulov T. O‘zbek tili morfem
paradigmatikasi va sintagmatikasi masalalari. Filol. fan. d-ri... diss. avtoref. - Toshkent, 1994., Iskandarova Sh.M.
O‘zbek tili leksikasini mazmuniy maydon sifatida o‘rganish (shaxs mikromaydoni): Filol. fan. dok. diss. avtoref. -
Toshkent, 1999., Nishonova N. O‘zbek tilida “hayvon” arxisemali leksemalar maydonining mazmuniy tahlili. Filol. fan.
nomz... avtoref. -Toshkent, 2000., Sobirov A. O‘zbek tilining leksik sathini sistemalar sistemasi tamoyili asosida tadqiq
etish. -Toshkent, 2004., Muhamedova S. O‘zbek tilida harakat fe’llarining semantikasi va valentligi. - Toshkent: Fan,
2005., Hakimova M. O‘zbek tilida vaqt ma’noli lug‘aviy birliklar va ularning matn shakllantirish imkoniyatlari: Filol.
fan. nomz... avtoref. - Farg‘ona, 2004., Mirtojiyev M. O‘zbek tili semasiologiyasi. -Toshkent: Mumtoz so‘z, 2010.
S H A R Q M A S H ’ A L I
139
Ш.Искандарова оламнинг гуруҳларга бўлиниши ва унинг тилда акс этиши ҳақида батаф-
сил фикр юритиб, шахс микромайдонидан фаолият кўрсатувчи 100 га яқин лексик-семантик
гуруҳ ҳақида маълумот беради
1
.
Т.Мирзақулов ўзбек тили морфем парадигматикаси ва синтагматикаси масалалари устида
тўхталар экан, функсионал-семантик майдоннинг хусусиятларини ёритиб беришга ҳаракат
қилган
2
. У майдон бир умумий мазмун ёки шакл ўхшашлиги асосида турли сатҳларга
тегишли бирликларнинг функсионал-семантик бирлашувидир деб эътироф этади.
Ҳар бир миллий тилда лексемалар муайян қонун-қоидалар асосида бир ерга жамланиб,
тўдаланиб боради. Тилнинг ўзига хос тарихий тараққиёт жараёнида мазкур лексик-семантик
гуруҳлар сифат ва миқдор жиҳатидан тинмай ўзгариб боради.
Тилнинг майдон сифатида ўрганиш олам, онг ва тил ўртасидаги диалектик муносабатни
илмий асосда тушунишга ёрдам беради. Майдон назарияси, шунингдек, идеографик луғатлар
тузишда ҳам муҳим аҳамият касб этади. Бу каби луғатларни тузиш тамойилларини белгилаш,
эса ўзбек тилшунослигиниг энг долзарб масалаларидан бири ҳисобланади.
Майдон назарияси тил соҳибларига маълум бир соҳада ишлатилувчи лексик бирик-
маларнинг асосий жамғармасини бутун кўлами билан англаш, мулоқот жараёнида улардан
энг зарурийсини қўллаш имконини беради. Лексик бирикмаларнинг бир-бирлари билан
мазмуний жиҳатдан богТанишим таъминлайди. Зеро, тилнинг энг муҳим белгиси унинг
коммуникативлиги, инсонлар ўртасида мулоқот жараёнини тугал ва эътирозсиз ифодалай
олиши саналади. Майдон назарияси эса бунга ҳар жиҳатдан ёрдам беради.
Профессор Э.Бегматов лексикада системалилик хусусида фикр юритиб, тилшуносликда
тилнинг луғавий бойлигини ҳам муайян система сифатида тасаввур қилиш ва илмий
таснифлашлари сифатида қуйидагиларни келтиради:
1.
Сўзларни сўз туркумларига ажратиш усули, яъни сўз туркумлари системаси.
2.
Сўзларни ясалиш моделларига кўра тасниф қилиш усули, яъни сўз ясаш усуллари
.
3.
Сўзларни функсионал-стилистик гуруҳларга ажратиш усули, яъни сўзларнинг
стилистик-дифференсиал гуруҳлари.
4.
Сўзларни маълум мавзу гуруҳларига ажратиш усули, яъни сўзларнинг мавзу гуруҳлари
ва бошқалар
3
.
Хулоса.
Шундай
қ
илиб, ўзбек тилшунослигида тил бирликларини майдон асосида ўрга
-
ниш кенг йўлга
қ
ўйилмо
қ
да. Бу усул, бизнинг назаримизда, айни
қ
са, лексикани ўрганишда
катта а
ҳ
амиятга эга. Ўзбек тили лексикасини макромайдон сифатида
қ
аралгани
ҳ
олда, уни
микромайдонларга ажратиш идиографик лу
ғ
атлар тузишда катта самара беради. Шунинг
учун
ҳ
ам лингвистик майдон ва тил лу
ғ
ат таркибини бундай майдонларга ажратишнинг
назарий асосларини чу
қ
ур, атрофлича ўрганиш
ҳ
озирги ўзбек тилшунослиги олдидаги энг
долзарб муаммолардан саналади.
1
Iskandarova Sh. O‘zbek tili leksikasini mazmuniy maydon sifatida o‘rganish (shaxs mikromaydoni). Filologiya fanlar
doktori// Dissertatsizya –T:. 1999, - B 23.
2
Mirzaqulov T. O`zbek tili morfem paradigmatikasi va sintagmatikasi masalalari. Filol. fan. d-ri… diss. –Toshkent,
1994.18-b.
3
Begmatov E. Hozirgi o`zbek adabiy tilining leksik qatlamlari. Toshkent, Fan, 1985-yil. 116-b
