S H A R Q M A S H ’ A L I
102
ÒÀÐÆÈÌÀØÓÍÎÑËÈÊ
МАЛАКАЛИ
ТАРЖИМОН
:
ЎҚИШ
ВА
ЎҚИТИШ
ЗАРУРАТИ
ХУДАЙБЕРГЕНОВА
ЗИЛОЛА
Филология
фанлари
доктори
,
профессор
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
таржимонлик
касбига
алоҳида
махсус
ўқиш
,
ўрганиш
зарурати
мавжуд
-
лиги
эътироф
этилади
.
Хусусан
,
таржимонлик
касбига
қўйиладиган
талаблар
,
малакали
таржимон
бўлиб
етишиш
учун
зарур
бўладиган
кўникмалар
,
таржимага
ўқитишнинг
йўл
-
йўриқлари
ҳақида
фикр
юритилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
таржима
,
таржимон
,
малакали
таржимон
,
қобилият
,
малака
,
таржимон
маҳо
-
рати
,
таржимоннинг
касбий
тайёргарлиги
.
Аннотация
.
В
данной
статье
поднимается
вопрос
о
специальной
подготовки
переводчиков
.
Описыва
-
ются
основные
требования
к
профессии
переводчика
,
навыки
и
умения
для
подготовки
компетентного
переводчика
,
методы
и
направления
обучения
к
переводу
.
Опорные
слова
и
выражения
:
перевод
,
переводчик
,
компетентный
переводчик
,
умение
,
навыки
,
исскуст
-
во
перевода
,
профессиональная
подготовка
переводчика
.
Abstract:
This article raises the issue of the special interpreters’ training. It describes the basic requirements for the
profession of interpreter, skills for the preparation of a competent interpreter, methods and training areas to the translation.
Keywords and expressions:
translation, translator, competent translator, skills, art of translation, interpreter’s training.
Таржима
инсоннинг
энг
қадимги
фаолия
-
ти
турларидан
бўлишига
қарамай
,
кўп
миқ
-
дордаги
малакали
таржимонларни
тайёрлаш
зарурати
яқин
кунларда
пайдо
бўлди
.
Турли
қабилалар
ва
халқларнинг
ўзаро
мулоқоти
,
юқори
ижтимоий
мавқега
эга
ҳукмрон
мил
-
латлар
маданиятининг
эътирофи
,
кўп
мил
-
латли
давлатлар
ва
империяларнинг
мавжуд
-
лиги
,
диний
ва
ижтимоий
таълимотнинг
тар
-
қалиши
таржимонларнинг
фаолияти
билан
юзага
чиққан
.
Айни
чоғда
кўп
вазиятларда
мамлакатда
таржимонлар
сони
саноқли
бўл
-
ган
ва
улар
махсус
таҳсил
олишмаган
.
Шун
-
дай
бўлса
-
да
,
таржимонлар
ўтмишда
юқори
малакали
бўлишган
,
умуман
олганда
,
қоби
-
лиятли
таржимонлар
таржиманинг
дурдона
асарларини
ҳам
яратишган
.
Одатда
,
ўтмиш
-
да
таржимадаги
ижодийлик
,
ҳаттоки
рағбат
-
лантирилган
,
таржимонга
бўлган
касбий
та
-
лаблар
фақат
умумий
шаклда
баён
этилган
.
ХХ
асрнинг
иккинчи
ярмида
вазият
ўзгар
-
ди
,
жамиятда
,
илм
ва
фанда
“
информацион
портлаш
”
рўй
берди
.
Инсонлар
,
халқлар
ўрта
-
сидаги
алмашинадиган
ахборот
ҳажми
кескин
ортиб
кетди
.
Харитада
янги
давлатлар
пайдо
бўлди
,
кўплаб
халқаро
ташкилотлар
,
халқаро
ҳаракатлар
,
давлатларнинг
минтақавий
итти
-
фоқлари
ташкил
этилди
,
натижада
халқаро
алоқалар
борасида
кўп
ишлар
амалга
оширил
-
ди
.
Илму
фан
соҳасидаги
инқилоб
турли
мам
-
лакатлар
ўртасида
илмий
ахборотни
алмаши
-
нишга
эҳтиёж
туғдирди
.
Халқаро
савдо
-
сотиқ
,
дипломатик
фаолият
,
халқаро
ёзишмалар
ҳаж
-
ми
ҳам
ортди
.
Халқлар
орасидаги
маданий
алоқалар
кенгайди
,
халқаро
туризм
оммалаш
-
ди
.
Инсоният
ҳаётида
юз
берган
бу
ўзгаришлар
таржимонлар
ва
таржималарга
бўлган
эҳтиёж
-
нинг
кўз
кўрилмаган
даражада
ортишига
олиб
келди
.
Таржимонлик
касби
оммалашди
ва
кўп
миқдорда
малакали
таржимонларга
ҳам
эҳти
-
ёж
туғилди
.
Бундай
таржимонларни
мақсадли
ва
режали
тайёрлаш
учун
кўп
мамлакатларда
бўлажак
малакали
таржимонларни
тайёрловчи
олий
таълим
муассасалари
очилди
.
Аммо
бўлажак
таржимонларни
тайёрлаш
учун
қуйидаги
учта
саволга
жавоб
бериш
ке
-
рак
:
нима
учун
таржимага
ўргатиш
керак
,
ни
-
мага
ўргатиш
керак
ва
қандай
ўқитиш
керак
?
Биринчи
савол
маънисиз
бўлиб
кўрини
-
ши
мумкин
.
Зеро
,
юқорида
қайд
этиганидай
,
S H A R Q M A S H ’ A L I
103
таржимонларни
тайёрлаш
жамиятнинг
янги
талабларига
жавоб
берувчи
муҳим
ижтимо
-
ий
вазифа
сифатида
майдонга
чиқади
.
Бироқ
таржима
қилишга
ўргатиш
имконияти
ва
за
-
руриятига
қарши
икки
хил
зид
эътироз
илга
-
ри
сурилади
.
Бир
томондан
,
таржима
қилиш
учун
икки
тилни
ва
таржима
матни
предме
-
тини
билиш
етарли
.
Демак
,
тилларни
ўрганиш
ва
турли
соҳалардаги
билимларини
кўпайти
-
риш
орқали
инсон
таржима
қилишни
ўрганади
.
Аслини
олганда
,
чет
тилини
ўргатишнинг
илк
босқичларида
ўқитувчи
ўқувчиларга
чет
тили
-
даги
алоҳида
жумлалар
ёки
матн
бўлакларини
она
тилига
ёки
аксинча
типдаги
таржимани
ба
-
жариш
вазифасини
беради
.
Ва
ўқувчилар
мах
-
сус
таржима
қилишга
ўргатмаган
бўлсалар
-
да
,
бу
ишни
бажаришга
мажбур
бўладилар
.
Шу
тариқа
,
таржимага
махсус
ўргатишга
қарши
бўлганларнинг
эътирози
шундан
иборатки
,
тар
-
жима
қилиш
кўникмаси
тил
ўрганиш
жараёни
-
да
ҳамма
ҳам
йўл
-
йўлакай
шаклланади
ва
чет
тилини
билувчи
ҳар
ким
таржимон
бўлиши
мумкин
.
Иккинчи
томондан
,
ушбу
фикрга
мут
-
лақо
зид
мулоҳазага
кўра
,
таржима
қилишга
ўргатиб
бўлмайди
,
чунки
таржима
қилиш
қо
-
билияти
мусиқий
ёки
адабий
қобилият
сингари
худо
ато
этган
туҳфа
,
шу
сабабли
,
шоир
син
-
гари
,
таржимон
бўлиб
туғилиш
керак
.
Башарти
туғма
истеъдод
бўлса
–
таржимон
бўлади
,
агар
истеъдод
туғма
бўлмаса
,
ҳеч
қачон
яхши
таржимон
бўлиб
етишмайди
.
Шунинг
учун
фа
-
қат
танланган
кам
сонли
одамларгина
таржи
-
мон
бўлиши
мумкин
.
Бу
икки
эътироз
таржимашуносликнинг
на
-
зарий
қарашлари
билан
ҳам
,
амалий
натижала
-
ри
билан
ҳам
инкор
этилади
.
Албатта
, “
табиий
таржима
”
ҳодисалари
мавжуд
,
чет
тилини
би
-
лувчи
айрим
инсонлар
таржима
соҳасида
мах
-
сус
тайёрловни
ўтмаган
бўлмаса
-
да
,
чет
тили
-
даги
матн
мазмунини
тингловчига
етказиш
қо
-
билиятига
эга
.
Баъзи
инсонларда
табиатан
ато
этилган
таржимончилик
қобилияти
шу
қадар
ривожланган
бўладики
,
улар
ҳаттоки
етарлича
малакали
даражада
таржима
қила
олишади
.
Аммо
кўп
вазиятларда
“
табиий
таржима
”
қоби
-
лияти
ҳақиқий
малакага
замин
бўлиб
хизмат
қилади
.
Чунки
,
табиий
таржима
талабларга
тў
-
ла
жавоб
бермайдиган
,
етарлича
аниқ
бўлмаган
таржимадир
.
Айрим
истисноларни
ҳисобга
ол
-
маганда
тилларни
ва
мавзу
предметини
билиш
малакали
таржимонга
қўйиладиган
талабларни
қониқтириш
учун
етарли
бўлмайди
.
Маълумки
,
академик
Л
.
В
.
Щерба
икки
тиллиликнинг
икки
хил
кўринишини
фарқ
-
лайди
: “
соф
икки
тиллилик
”
ва
“
аралаш
икки
тиллилик
”
1
.
Кейинчалик
тиллар
алоқалари
на
-
зариясида
ушбу
термин
мазмунига
яқин
«
ко
-
ординированное
двуязычие
» – “
мувофиқлаш
-
тирилган
икки
тиллилик
”
ва
«
субординиро
-
ванное
двуязычие
» – “
субординацияга
учра
-
ган
иккитиллилик
”
атамалари
пайдо
бўлди
.
“
Соф
икки
тиллилик
”
тизимида
икки
тил
ти
-
зими
инсон
онгида
бир
-
бирига
алоқада
бўл
-
май
туриб
,
мустақил
мавжуд
бўлади
ҳамда
ўзаро
таъсир
қилмайди
.
Сўзловчи
ҳар
иккала
тил
тизимидан
эркин
фойдаланади
,
аммо
бир
тилга
иккинчи
тилда
муқобил
излаб
топишда
қийинчиликка
дуч
келади
.
Л
.
В
.
Щербанинг
тахмин
қилишига
кўра
2
,
бу
кўринишдаги
ик
-
ки
тиллилик
чет
тилини
эрта
,
кичик
ёшда
-
лигида
, “
мураббия
усули
”
асосида
шакллан
-
тириш
мумкин
.
Бунда
муайян
бир
одам
бола
билан
фақат
чет
тилида
сўзлашади
,
қолганлар
эса
она
тилида
гапиради
. “
Аралаш
икки
тил
-
лилик
”
чет
тилини
кейинроқ
ўрганиш
бош
-
ланганида
,
яъни
инсонда
она
тили
асосида
ўз
тушунчалари
тизими
шаклланганида
юзага
келади
.
Бунда
чет
тили
бирликлари
она
тили
бирликлари
орқали
ўзлаштирилади
ва
улар
инсон
онгида
ўзаро
мувофиқлашади
.
Бу
кў
-
ринишдаги
икки
тил
эгаси
мазкур
тиллар
бирликлари
ўртасидаги
муқобиллик
муноса
-
батини
тез
ўрнатади
,
бир
тилдаги
нутққа
иккинчи
тилдаги
сўз
ва
ибораларни
бемалол
киритиб
қўллайди
.
Кўринишдан
,
бу
икки
тиллилик
“
табиий
таржима
туғма
қобилия
-
ти
”
га
асосланади
.
1
Л
.
В
.
Щерба
.
Очередные
проблемы
языковедения
//
Известия
АН
СССР
. –
Т
., 1945.
Вып
. 5. –
С
. 173–186.
2
Зиндер
Л
.
Р
.,
Маслов
Ю
.
С
.
Л
.
В
.
Щерба
–
лингвист
-
теоретик
и
педагог
. –
Л
.:
Наука
, 1982. –
С
. 104.
S H A R Q M A S H ’ A L I
104
“
Табиий
таржимага
туғма
қобилият
”
ту
-
шунчаси
анчадан
бири
маълум
ва
чет
тилига
ўқитишда
кенг
қўлланилади
.
Ўқувчиларга
чет
тилидаги
жумлаларни
тушунишини
тек
-
ширишда
ва
ўрганилган
тил
бирликлари
ва
тузилмаларини
қўллашга
қаратилган
машқ
-
лар
шаклида
таржима
топшириқлари
берила
-
ди
.
Бундай
ўқув
таржималарида
бир
тилдан
иккинчи
тилга
ўгириш
учун
таржимонга
тилга
оид
зарурий
билимларнинг
ўзигина
етарли
бўлиб
,
махсус
таржима
қилишга
ўр
-
гатиш
талаб
этилмайди
.
“
Табиий
таржима
”
кундалик
вазиятларда
,
масалан
,
чет
тилини
биладиган
одам
чет
ти
-
лини
билмайдиган
одам
учун
меҳмонхонада
,
магазинда
,
музейда
воситачи
таржимон
си
-
фатида
ёрдам
берганида
муваффақиятли
қўлланилмоқда
.
Шуниси
тушунарлики
,
на
ўқув
таржимада
ва
на
кундалик
таржимада
махсус
тайёргарлик
талаб
этилмайди
ва
бу
йўналишда
,
ҳаттоки
махсус
фандан
дарс
бе
-
рилиши
ҳам
кўзда
тутилмайди
.
Таржимонларни
тайёрловчи
фаннинг
юзага
келиши
ХХ
асрнинг
иккинчи
ярмида
юзага
кел
-
ган
профессионал
таржимонлик
фаолиятининг
айрим
хусусиятлари
билан
боғлиқ
.
Бу
даврда
таржимон
ишининг
сифатига
талаб
кучайди
.
Юқори
савияда
амалга
оширилган
таржималар
асосида
давлатлар
миқёсидаги
қарорлар
қабул
қилинади
,
мураккаб
техник
операциялар
амалга
оширилади
,
кўп
миллионли
шартномалар
ту
-
зилади
.
Таржимоннинг
арзимаган
хатоси
ҳам
жиддий
сиёсий
мунозаралар
,
техник
фалокат
-
лар
ёки
катта
миқдордаги
молиявий
зарарга
олиб
келиши
мумкин
.
Бадиий
таржималарга
қў
-
йилган
талаблар
ҳам
кучайди
.
Асар
қаҳрамон
-
ларининг
исмларини
ёки
воқеа
жойларини
ўзгартириш
,
таржима
қилинаётган
асарни
“
тўғ
-
рилаш
”
ёки
“
ижобийлаштириш
”
мақсадида
қўшимчалар
киритишга
изн
берилган
эркин
таржималарнинг
даври
ўтди
.
Ҳозирги
замонда
таржимондан
асл
асарнинг
индивидуал
муал
-
лифлик
услубини
сақлаб
қолиш
ва
айнан
тар
-
жимани
амалга
ошириш
талаб
қилинмоқда
.
Айни
шу
пайтда
табиий
таржимага
бўл
-
ган
туғма
қобилиятнинг
юқори
савиядаги
таржима
учун
етарли
эмаслиги
маълум
бў
-
либ
қолди
.
Икки
тилни
яхши
эгаллаган
,
ҳаттоки
таржима
предмети
ҳақида
маълум
даражада
билим
ва
маълумотга
эга
одамлар
ҳам
таржимонлик
қила
олмасликлари
кун
-
дай
равшан
бўлди
.
Бу
эса
таржимонларни
етиштириш
масаласини
кун
тартибига
кўн
-
даланг
муаммо
сифатида
қўйди
.
Агар
аввал
-
лари
кам
сонли
таржимонлар
амалиётда
за
-
рурий
билим
ва
кўникмаларни
ҳосил
қилиш
ёки
бирор
таржима
устасининг
хусусий
шо
-
гирди
сифатида
иш
олиб
бориш
орқали
,
яъни
“
таржима
қила
туриб
таржима
қилиш
-
ни
ўрганмоқ
”
тамойили
асосида
тайёрлан
-
ган
бўлса
,
янги
юқори
даражадаги
касбий
талабларга
жавоб
берадиган
таржимон
му
-
тахассисларни
оммавий
тарзда
тайёрлаш
таржимага
ўргатиш
бўйича
таълим
йўна
-
лишларини
очиш
,
умумкасбий
,
ихтисослик
ва
мутахассислик
фанларини
тайёрлаш
,
улар
бўйича
ўқув
дастурлари
,
ўқув
қўллан
-
маларини
яратиш
заруриятининг
долзарб
эканлигини
кўрсатди
.
Аммо
,
таржима
қилишга
ўргатиш
мумкин
-
ми
?
Юқори
сифатли
таржимани
амалга
оши
-
риш
чет
тилини
ўрганиш
жараёнида
беихтиё
-
рий
равишда
юзага
келадиган
“
табиий
таржи
-
ма
”
сингари
“
туғма
қобилият
”
эмасмикин
?
Ахир
,
бежиз
таржимоннинг
маҳорати
ва
қоби
-
лияти
ҳақида
кўп
гапирилмайди
.
Эҳтимол
,
яхши
таржимон
бўлиб
туғилиш
керакдир
?
Қуйида
биз
таржиманинг
махсус
билим
ва
кўникмаларга
эга
бўлишни
тақозо
этувчи
,
маълум
даражада
ҳиссий
ёндашув
асосида
реаллашувчи
,
нутқий
-
фикрий
фаолиятнинг
анчагина
мураккаб
кўриниши
эканлигига
амин
бўламиз
.
Бундай
билим
ва
кўникма
-
ларни
эгаллаш
натижасида
(
ўқиш
жараё
-
нида
ёки
узоқ
муддатли
амалиёт
олиб
бо
-
риш
орқали
)
таржимачилик
соҳасидаги
му
-
аммоларни
керакли
шаклда
ҳал
қилиш
бў
-
йича
ҳиссий
қобилият
шаклланади
.
Албатта
,
бундай
қобилиятнинг
шаклланиши
ва
юқо
-
ри
даражага
кўтарилиши
кўп
ҳолларда
ўқув
-
чининг
индивидуал
хусусиятларига
боғлиқ
бўлади
.
Эҳтимол
,
таржимачилик
фаолияти
S H A R Q M A S H ’ A L I
105
бўйича
туғма
қобилият
соҳибларигина
юқори
натижаларга
эришишлари
мумкиндир
.
Алоҳи
-
да
истеъдодли
таржимонлар
махсус
тайёргар
-
ликсиз
ҳам
юқори
савиядаги
маҳоратни
намо
-
йиш
этган
ҳолатлари
ҳам
кузатилади
.
Лекин
бу
борадаги
тажриба
таржима
қилиш
туғма
қобилият
бўлмаган
ҳолатларда
ҳам
бу
йўналишда
таҳсил
олувчилар
таржимачилик
соҳасида
юқори
малакаларга
эга
бўлиши
мум
-
кинлигини
кўрсатади
.
Шак
-
шубҳасиз
,
таҳсил
олишнинг
муваффақияти
,
бу
ҳолда
ўқув
жа
-
раёнини
тўғри
ташкил
этиш
,
ўқув
дастур
-
ларини
ва
ўқитиш
методикасини
тўғри
тан
-
лашга
бевосита
алоқадор
бўлади
.
Демак
,
таржимани
алоҳида
йўналиш
ва
фан
сифатида
ўқитиш
керак
бўлиб
,
таржимонлик
ма
-
ҳоратини
фақат
туғма
қобилиятга
боғлаб
бўл
-
майди
.
Бу
ҳолат
МУМ
томонидан
эътироф
этил
-
ган
ҳақиқат
бўлиб
,
ҳозирда
таржимонларни
тай
-
ёрлайдиган
олий
таълим
муассасаларида
тар
-
жима
назарияси
ва
амалиёти
бўйича
фанлар
ки
-
ритилган
.
Таржима
қилишга
ўргатиш
методи
-
касининг
асосида
таржима
қилиш
ва
тилларни
эгаллаш
қобилияти
инсонда
генетик
жиҳатдан
мавжуд
,
шу
билан
бирга
,
ҳар
бир
одамда
ушбу
қобилиятлар
турли
даражада
бўлиб
,
уни
ривож
-
лантириш
ва
юқори
даражага
,
ҳаттоки
маҳорат
даражасига
етказиш
мумкин
,
деган
ишонч
ётади
.
Таржимага
ўргатишнинг
амалий
аҳамия
-
ти
ўқувчиларда
зарурий
таржимачилик
ма
-
лакаларини
шакллантириш
билан
белгилана
-
ди
.
Таржимага
ўргатишнинг
,
шунингдек
,
умумлингвистик
ва
умумтаълимий
вазифа
-
лари
ҳам
бор
.
Таржима
билан
шуғулланиш
ўқувчиларда
тил
бирликларининг
нозик
се
-
мантик
маъно
қирралари
ва
коннотатив
аспектларига
эътибор
қаратиш
,
тилларнинг
систем
тузилмаси
ва
фаолият
кўрсатишдаги
ўзига
хосликларини
,
ҳар
бир
тил
томонидан
яратиладиган
лисоний
манзаралар
хоссала
-
ри
,
турли
тил
жамоалари
вакилларининг
маданияти
ва
мушоҳада
тарзидаги
умумий
-
ликлар
ва
фарқларни
ажратишга
рағбатлан
-
тиради
.
Таржимонлик
малакасининг
шакл
-
лантирилиши
бўлажак
таржимонлар
шахси
-
нинг
ҳар
томонлама
ривожланишига
йўл
кўрсатади
,
уларда
диққатли
,
масъулиятли
бўлиш
,
қўшимча
манбалар
ва
маълумот
-
номалардан
фойдаланиш
,
танлаш
,
тез
қарор
қабул
қилиш
,
кўплаб
лингвистик
ва
экстра
-
лингвистик
омилларни
аниқлаш
ва
қиёслаш
ҳиссиётларини
шакллантиради
.
Таржимонларни
юқори
малакали
қилиб
тарбиялаш
юқори
маданиятни
,
кенг
энцикло
-
педик
билимни
,
кенг
қамровли
қизиқишлар
,
билимларнинг
доимий
тўлдирилиб
борили
-
ши
,
мулоқотга
киришувчанлик
каби
талаб
-
ларни
қўяди
.
Бу
белгиларнинг
барчаси
икки
тилда
ва
икки
маданиятда
намоён
бўлади
.
Таржимага
ўргатиш
кўп
ҳолларда
талаба
-
ларнинг
тил
тайёргарлиги
билан
белгилана
-
дики
,
бу
билан
боғлиқ
равишда
икки
ўқув
ва
-
зияти
мавжуд
.
Биринчи
вазиятда
таҳсил
жа
-
раёнида
асл
нусха
тилида
ҳам
,
таржима
тили
-
да
ҳам
эркин
сўзлашувчи
талабалар
иштирок
этади
.
Бу
ҳолатда
таржимага
ўргатиш
соф
таржимонлик
компетенцияларини
шакллан
-
тириш
,
тил
воситаларини
тиллараро
мулоқот
-
нинг
турли
босқичларида
қўллаш
,
таржимон
-
лик
кўникма
ва
малакаларини
ривожланти
-
ришга
йўналтирилади
.
Иккинчи
вазиятда
таржимага
ўргатиш
таржима
тилини
етарлича
билмаган
талаба
-
лар
учун
мўлжалланган
бўлиб
,
бунда
бутун
ўқиш
жараёни
мазкур
чет
тилини
ўқитиш
билан
параллел
равишда
олиб
борилади
.
Мазкур
вазиятда
талабаларда
етарлича
тил
тайёргарлигининг
йўқлиги
ва
таржимонлик
фаолиятига
ўргатиш
билан
чет
тилини
ўр
-
ганишни
биргаликда
олиб
бориш
керакли
-
гини
диққат
марказда
тутишга
тўғри
келади
.
Таржимага
нима
учун
ўқитиш
керак
,
де
-
ган
саволга
жавоб
шу
тариқа
берилади
.
Ни
-
мага
ўқитиш
керак
,
таржима
курсининг
маз
-
муни
қандай
бўлиши
керак
,
деган
савол
-
ларга
жавоб
топиш
ҳам
кам
муаммога
сабаб
бўлмайди
.
Биринчи
навбатда
,
ҳар
қандай
ўқув
фани
мазмуни
ўқишнинг
якуний
мақсади
ва
ўр
-
ганилаётган
предметнинг
ўзига
хос
хусуси
-
ятлари
билан
белгиланади
.
Таржимончилик
фаолиятининг
моҳияти
бўлажак
таржимон
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
106
ларни
тайёрлаш
дастурининг
негизида
ётув
-
чи
таржима
назариясини
тадқиқ
этиш
,
ўрга
-
ниш
ва
тавсифлашга
қаратилади
.
Аммо
тар
-
жима
курсининг
мақсади
талабаларга
наза
-
рий
билимлар
йиғиндисини
етказишдан
эмас
,
балки
юқори
малакали
таржимонларни
тайёрлашдан
иборат
.
Шунинг
учун
таълим
йўналишининг
катта
қисми
таржимонлар
-
нинг
касбий
тайёргарлигига
,
яъни
таржима
стратегияси
ва
техникаси
унсурларини
эгал
-
лаш
,
мураккаблиги
турли
даражада
бўлган
матнларни
ўгириш
тажрибасини
орттиришга
қаратилади
.
Бу
иш
негизида
мутаржимнинг
билим
ва
кўникмаларининг
ҳажми
ва
харак
-
терини
белгилаб
берувчи
касбий
компетен
-
цияси
концепцияси
ётади
.
Таржимашунослик
фанлари
мазмунининг
аниқ
тузилмаси
ушбу
фаннинг
олий
таълим
муассасаси
ўқув
режасида
тутган
ўрни
ва
унга
ажратилган
соатларга
асосан
қурилади
.
Ҳар
қандай
фанни
ўқитишнинг
натижа
-
лари
нафақат
таълимнинг
мақсад
ва
маз
-
мунининг
тўғри
танланиши
,
балки
бу
фан
-
нинг
қандай
ўқитилишига
ҳам
боғлиқ
бўла
-
ди
.
Таржимага
ўқитишнинг
методикаси
ҳо
-
зирга
қадар
ишланмаган
мавзу
бўлса
-
да
,
бу
борада
айрим
фикрлар
билдирилган
.
Улар
-
нинг
айримлари
қуйида
ҳам
келтирилади
.
Таржимага
ўқитишни
ташкил
этиш
усул
-
лари
бир
қанча
фаразларга
асосланади
:
1.
Таржима
мураккаб
ва
кўп
қиррали
ақлий
фаолият
кўриниши
бўлиб
,
турли
мақ
-
садларга
йўналтирилади
,
ҳар
хил
шароит
-
ларда
,
турли
усуллар
билан
,
фарқли
омиллар
таъсирида
амалга
оширилади
.
2.
Ҳар
қандай
фаолият
сингари
,
таржима
ўқиш
жараёнида
маълум
бир
билимлар
,
кў
-
никмалар
(
муайян
ҳаракатларнинг
онгли
ижроси
)
ва
малакалар
(
муайян
ҳаракатлар
-
нинг
ярим
автомат
ёки
автомат
тарзда
ба
-
жарилиши
)
нинг
реаллашувини
талаб
этади
.
3.
Таржимонлик
фаолияти
таржимон
то
-
монидан
онгли
равишда
(
асл
матн
таҳлили
ва
асосли
хулосалар
натижасида
)
ёки
ички
ҳиссиётга
таяниб
амалга
оширилиши
мум
-
кин
.
Турли
матнларни
фарқли
шарт
-
шароит
-
ларда
ҳар
хил
таржимонлар
томонидан
тар
-
жима
қилишда
онгга
ва
ички
ҳиссиётга
асосланиш
даражаси
ҳам
тафовутланади
.
Онгга
ва
ички
ҳис
-
туйғуларга
асосланган
ҳолда
таржима
қилиш
қобилияти
(
таржимон
малакаси
)
таълим
жараёнида
ва
амалиётда
ривожлантирилиши
мумкин
.
4.
Таржимонлик
малакасининг
реалла
-
шуви
таржимондан
юқори
даражадаги
би
-
лимдонликни
тақозо
этади
.
Бунда
ҳар
то
-
монлама
когнитив
ва
лингвистик
билимлар
,
кенг
умуммаданий
ақл
-
заковат
,
зарурий
ру
-
ҳий
сифатлар
назарда
тутилади
.
Ушбу
си
-
фатларнинг
барчаси
таржимага
ўрганиш
жараёнида
ривожлантирилиши
ва
рағбат
-
лантирилиши
зарур
.
5.
Таржимага
ўргатишдан
мақсад
–
тар
-
жимон
ҳар
қандай
вазиятда
ҳам
автоматик
тарзда
татбиқ
этиши
мумкин
бўлган
қан
-
дайдир
меъёр
,
қоида
ёки
рецептларни
эгал
-
лаши
эмас
,
балки
таржиманинг
тамойил
-
лари
,
усуллари
ва
услубларини
ўрганиш
,
аниқ
шарт
-
шароитларда
турли
матнлар
тар
-
жимасида
уларни
тўғри
танлаб
ишлатиш
маҳоратини
шакллантиришдан
иборат
.
Тар
-
жима
жараёнида
мутаржим
томонидан
ҳал
қилинадиган
хусусий
вазифалар
икки
хил
–
типик
ва
индивидуал
бўлиши
мумкин
.
Ти
-
пик
вазиятларда
таржимон
аввалдан
ўзига
таниш
бўлган
таржима
усулини
қўллаши
мумкин
.
Индивидуал
вазиятларда
асл
матн
-
да
тасвирланган
вазият
ва
контекстни
ҳамда
таржимонлик
стратегиясининг
умумий
та
-
мойиллари
негизидаги
янгича
ёндашувлар
талаб
этилади
.
Таржимада
қай
усулни
қўл
-
лаш
бўйича
изланиш
олиб
бориш
таниш
ус
-
лубни
қўллаш
ёки
уни
ўзгартириб
ишлатиш
,
ёхуд
умуман
янгича
услубда
ўгириш
имко
-
ниятларини
ҳам
ўз
ичига
олади
.
6.
Бирламчи
асл
матндаги
ахборот
таржи
-
мачилик
фаолиятининг
объекти
ҳисобланади
.
Матн
мазмуни
(
ахборот
)
семантик
ва
шаклий
жиҳатдан
тугалланган
бутунлик
бўлиб
,
унинг
компонентлари
ўзаро
алоқадор
бўлишига
қа
-
рамай
мулоқот
учун
бир
хилда
аҳамиятли
эмас
.
Бутун
ва
бўлакларнинг
ўзаро
муноса
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
107
бати
таржиманинг
тури
ва
кўзланган
мақса
-
дига
кўра
таржима
жараёнида
фарқли
шакл
-
ларда
намоён
бўлади
.
Матннинг
алоҳида
ун
-
сурлари
аҳамияти
даражасига
кўра
таржимада
нисбатан
тўлиқ
ва
аниқ
ифодаланиши
мумкин
.
Шу
маънода
бутун
унинг
бўлакларига
қара
-
ганда
кўпроқ
ёки
камроқ
аҳамиятга
эга
бўли
-
ши
(
бўлмаслиги
)
мумкин
.
7.
Матнни
ташкил
этувчи
бирликлар
алоҳида
олинганда
таржима
объекти
эмас
,
аммо
улар
орқали
матн
мазмуни
шакллана
-
ди
.
Яъни
матндаги
муайян
тил
воситалари
-
нинг
иштироки
семантик
аҳамиятга
эга
бў
-
либ
,
таржима
вазифалари
характерини
бел
-
гилаб
бериши
ва
таржима
учун
алоҳида
қи
-
йинчиликларни
туғдириши
мумкин
.
Бу
маъ
-
нода
тил
бирликларининг
маъносини
таржи
-
мада
беришда
уларни
матннинг
кенг
миқёс
-
ли
мазмунининг
қисмлари
сифатида
ифода
-
лаш
муаммоси
вужудга
келади
.
8.
Кўрсатилган
ўзаро
муносабат
таржи
-
мага
ўқитишда
қўлланиладиган
фойдалани
-
ладиган
ўқув
материалларининг
характери
-
ни
белгилаб
беради
.
Биринчи
навбатда
,
ўқув
таржимасини
малакали
таржимон
иши
дара
-
жасига
яқинлаштириш
имконини
берадиган
турли
типдаги
матнлар
,
иккинчи
ўринда
,
энг
кичик
зарурий
контекст
таржимасидаги
ти
-
пик
вазифалар
ва
қийинчиликларни
ажра
-
тишга
кўмак
берадиган
жумлалар
,
матн
пар
-
чалари
қўлланилади
.
9.
Таржимага
ўргатиш
жараёнида
ўқув
материалини
(
матн
,
гап
,
сўз
)
ўгириш
усулла
-
ри
эмас
,
балки
таржиманинг
типик
вазифа
-
ларини
ҳал
қилиш
усуллари
ва
индивидуал
ижодий
ечимларни
топиш
стратегияси
ўр
-
ганилиши
зарур
.
Айни
маънода
таржимага
ўргатиш
ўқув
материалида
таржиманинг
ти
-
пик
вазифаларини
ажратиш
,
умумий
тамо
-
йилларни
ва
уларни
ҳал
қилишнинг
хусусий
услубларини
шакллантириш
қобилиятини
тақозо
этади
.
Таржиманинг
турли
кўриниш
-
ларида
ҳар
бир
типи
учун
умумий
тамойил
-
лар
ва
услублар
билан
бир
қаторда
специ
-
фик
усуллар
ҳам
ишлатилиши
мумкин
.
10.
Миллатлараро
мулоқот
характери
асл
матннинг
айни
бир
бўлакларининг
таржимаси
кўп
вариантли
бўлишини
тақозо
этади
.
Шу
са
-
бабли
,
таълим
жараёнида
талабалар
олдига
асл
матннинг
ягона
тўғри
нусхасини
яратиш
вази
-
фаси
қўйилмайди
.
Шу
билан
бирга
,
таълим
жараёни
ўқув
таржималарини
танқидий
баҳо
-
лаш
ва
қабул
қилиб
бўлмайдиган
нусхаларни
инкор
этиш
вазифаларини
ҳам
ўз
ичига
олади
.
Ўқитувчи
олдига
асл
матн
ва
таржима
матни
-
нинг
қиёсий
-
семантик
,
контекстуал
,
лингвома
-
даний
ва
стилистик
таҳлилига
асосланган
,
но
-
мақбул
нусхаларни
кўргазмали
рад
этиш
вази
-
фаси
қўйилади
.
Бундай
таҳлил
талабадан
тар
-
жимашунослик
ва
тилшуносликнинг
зарур
атамаларини
билишни
талаб
этадики
,
мазкур
билимлар
мутаносиб
назарий
фанларни
ўрга
-
ниш
орқали
эгалланади
.
Талаба
учун
номаъ
-
лум
бўлган
атамалар
ва
тушунчаларга
оид
билимлар
таржимашунослик
фанларида
ўқи
-
тувчи
изоҳлари
орқали
тўлдирилиб
борилади
.
Умуман
олганда
,
таржимончилик
қоби
-
лияти
таржима
жараёнида
иштирок
этаётган
-
ларнинг
тилни
билиш
қобилияти
таркибига
кирувчи
барча
нутқий
кўникмалар
мажмуаси
асосида
рўёбга
чиқади
.
Малакаларнинг
маъ
-
лум
бир
қисми
ярим
автомат
ёки
автомат
шаклда
реаллашиши
ва
таржимонлар
томо
-
нидан
ички
ҳиссиёт
асосида
қўлланилиши
мумкин
.
Таржимоннинг
касбий
компетенция
-
сининг
барча
таркибий
қисмлари
таржимага
ўрганиш
жараёнида
ёки
амалиётда
ривожла
-
нади
.
Таржимон
компетенцияси
концепцияси
назарий
ва
амалий
жиҳатдан
катта
қизиқиш
уйғотади
.
Бу
масалани
янада
чуқурроқ
тадқиқ
этиш
,
уни
ташкил
этувчи
омилларни
ҳамда
мазкур
омилларнинг
шаклланиш
ва
тараққий
этиш
усулларини
аниқлаштириш
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
