Хорижий филология
№2, 2019 йил
5
REPORTS МАҚОЛАЛАР
ЮСУФ ХОС ҲОЖИБНИНГ ―ҚУТАДҒУ БИЛИГ‖ АСАРИДА
ИЖТИМОИЙ ТЕРМИНЛАР
Санақулов Усмон,
СамДУ профессори, филология фанлари доктори
Калит сўзлар:
давлат бошқаруви, давлатчилик тизими, давлат бош хукмдорлари,
т
ѳ
рү, тўра, хўжа, сиѐсат, адолат, қонун-қоида, қапуғ, қурқа, т
ѳ
р, орду, жамоат,
йавғу\яфғу,элиг, элчи баши (юртбоши), элчи, хон, султон, ябғу, бег, малик, подшоҳ, йўриқ.
Бугунги кунда лексик ва грамматик
маънони лисоний ва прагматик омиллар
яхлитлигида
тадқиқ
этиш
тилшуносликнинг ривожланиб бораѐтган
замонавий соҳаларининг тараққиѐтини
таъминлаши омилларидан саналади. Бу
масалани
тадқиқ
этиш
ўзбек
тилшунослигида лингвистик жиҳатдан
махсус ўрганиш замон талаби саналади,
ҳатто, жаҳон тилларида бу масаланинг
тадқиқ этилиши қисман илгарилаб кетган
бўлса-да, ҳозир ҳам долзарб масалалардан
ҳисобланади. Бу йўналишдаги тадқиқотлар
нафақат ўзбек тилшунослигида, балки
туркологияда,
ҳатто,
жаҳон
тилшунослигида ҳам ҳали якунланган
эмас. Хусусан, ўтмиш ѐзма манбалар тил
материалининг лексик маъно қатламини
лисоний прагматик омиллар яхлитлигида
таҳлил
этиш
ҳозирги
долзарб
масалалардан саналади.
Шу боис тил тарихидаги қилиниши
лозим бўлган муҳим илмий ишлардан бири
ўтмиш
ѐзма
ѐдгорликларининг
лексикасини мукаммал тадқиқ этишдир.
Зеро, бу масала тўлиқ амалга ошмас экан,
ўзбек тилининг, аниқроғи, ўзбек адабий
тилининг луғат систем-структурасининг
шаклланиш қонуниятларини очиш ва
ѐритиш
қийин.
Тўғри,
ўзбек
тилшунослигида бир қатор ишларда баъзи
бир
ўтмиш
ѐзма
ѐдгорликларининг
лексикаси у ѐки бу жиҳатдан тадқиқ
этилган. Лекин улар ҳали етарли эмас.
Чунки, тилнинг луғат системаси турли
аспектларни қамраб олади. Ҳар бир асар
лексикаси илмий жиҳатдан мукаммал
синчиклаб ўрганилса, ундаги сўзлар турли
соҳаларга оид терминлар ҳам эканлигига
амин
бўламиз.
Жумладан,
ўтмиш
асарларида
қўлланилган
ижтимоий
лексикага хос терминлар шу соҳалардан
биридир. Ҳар бир ижтимоий термин
ижтимоий ҳодиса маҳсулидир. Уларнинг
анчагина қисми давлат ва давлатчилик
билан боғлиқ. Давлат ва давлатчиликнинг
ўзи ҳам ижтимоий ҳодисалар маҳсулидир.
Ҳар қайси давлат мамлакат миқѐсидаги
ҳокимиятнинг
махсус
бошқарув
аппаратига таянади. Ўзбек давлатчилиги
бошқаруви бир неча асрлик тарихга эга
бўлиб, у жамият тараққиѐти жараѐнида
такомиллашиб борган. Бу ҳолни ўтмиш
ѐзма манбаларини кузатганда ишонч ҳосил
қиламиз. Масалан, бу соҳани ўрганишда
XI аср адиби Юсуф Хос Ҳожибнинг
―Қутадғу билиг‖ асари муҳим манбалардан
бири ҳисобланади.
―Кутадғу билиг" Юсуф Хос Ҳожиб
Баласоғуний томонидан 462 йил ҳижрийда
ѐзилган. Асар қорахонийларнинг феодал
давлатини узоқ, сақлаб қолиш, уни
мустаҳкамлаш
мақсадиучун
хизмат
қилган. Шунинг учун автор асарда ана шу
мақсадга хизмат қилувчи бир канча
сиѐсий, ижтимоий, иктисодий ва ахлоқий
масалаларни қамрашга интилган.Юсуф
Хос Ҳожиб ўзининг зўр илмий қудрати
туфайли бу улкан асарни яратишга
муваффақ бўлган. Чунончи, унда давлатни
идора қилиш усуллари, давлат арбоблари,
давлат қурилиши масалалари, жамият
аъзолари орасидаги муносабатларни ва
иқтисодни
тиклаш,
хўжаликни
ривожлантириш каби қатор масалаларни
ўша давр талаби асосида изоҳлаб берган.
Асарда берилган маълумотлар Юсуф Хос
Ҳожибни бизга ѐлғиз ўз замонининг улуғ
Хорижий филология
№2, 2019 йил
6
шоиригина эмас, шу билан бирга унинг
тарих, тиб, риѐзиѐт ва бошқа кўп
фанлардан хабардор фозил инсонлигини
кўрсатади
1
.
―Қутадғу билиг‖нинг лексик тизими
ранг-баранг
бўлиб,
унда
ижтимоий
лексикага хос терминлар катта ўрин
эгаллайди. Улар ўзига хос услубий-
семантик хусусиятларга эга. Шулардан
бири
давлат бошқаруви ва давлатчилик
тизимига
оид
лексик
маъноли
бирликлардир
.
Асарда
давлат
бошқаруви
ва
давлатчилик тизимига оид қуйидагича
лексик-семантик бирликлар ишлатилган.
Улар
ижтимоий
терминлар
бўлиб,
ҳукмдорликка
оид
лексемаларнинг
услубий семантик хусусиятларини қамраб
олган
.
Олий давлат идорасини давлат
ҳукмдори бошқарган. ―Қутадгу билиг‖да
бош ҳукмдорларни ифодалаш учун бир
қанча терминлар қўлланилган. Қуйида
ушбу
терминлардан
баъзиларининг
луғавий семантик хусусиятларини кузатиш
мумкин:
-
Т
ѳ
рү-
қонун
.
Бу терминнинг
ДТС (Қадимги туркий тил луғати) да бир
қанча маънолари қайд қилинган: ―Т
ѳ
ру‖ -
порядок, правила, закон, обичай, яъни
тартиб, қоида, қонун, одат маънолари
билан изоҳланган. Бошқа манбаларда ҳам
бу термин шунга ўхшаш семантик
маъноларда изоҳланган. Масалан, 1)
тартиб, қоида, қонун; 2) урф-одат; 3. никоҳ
маросими
каби
маъноларда
қўлланилганини
кузатиш
мумкин.
Чунончи, уйғур битикларида:
―Эл башлағү
т
ѳ
рүсин
ѳ
түнүр сызлар айыту
- сиз
мамлакат бошқаруви тартибини илтифот
билан сўрайсиз‖ (Uig I 25); ―
Күч елдин
кырсä
тѳр
ү
т
үң
л
ү
кт
ү
н чи
қ
ар”(МК.III том,
120 б.)
- Агар куч эшикдан кирса
қ
онун
мўридан чи
қ
ар. Урф-одат маъносида:
“
Бир йил
қ
а элиг к
ү
н ары
ғ
динтарча
вусанти олырс
үқ
тѳр
ү
бар” (Chuast Л
115);“
Т
ү
р
қ
ызын Эртиŋу улу
ғ
тѳр
ү
н
уйлума алы бертим”–Урф-одат билан
катта тўй
қ
илиб ў
ғ
лимга Тюргеш
1
.
Муталлибов С. Морфология ва лексика
тарихидан қисқача очерк.-Т.: Фан, 1969, 6-бет.
ҳ
о
қ
онининг
қ
изини олиб бердим (БК Х
b10).
Ушбу термин XIV-XV асрларга
келиб тўра, хўжа маъноларида
ҳ
ам
қ
ўлланила
бошлаган.
Мумтоз
адабиётимиз
намояндаси
Алишер
Навоий ўз асарларида
тўра термини
хонзода, подшо
ҳ
зода тушунчаларини
ифодолаш учун
ҳ
ам
қ
ўллаган. Лекин
“
Қ
утад
ғ
у
билиг”
асарида
тѳр
ү
терминини асосан сиёсат, адолат
қ
онун-
қ
оида маъносида ишлатилган: “Кѳни
бѳл кѳнилик γзе
қ
ыл тѳру” – одил бўл
адолат узра сиёсат
қ
ил (766); “Тѳрудэ
экигу ме
ң
е бир саны . Кѳни бѳл кѳнилик
γзе
қ
ыл тѳруодил бўл адолат узра
сиёсат
қ
ил” (766).“Сийасат йуритса сγ
башлы
ғ
болур”(378б) - Сиёсат юритса
лашкар итоаткор бўлади.
Юсуф Баласо
ғ
уний ўз асарида
тѳр
ү
терминини ю
қ
орида кўрсатиб
ўтилганидек сиёсат, адолат,
қ
онун-
қ
оида
маъноларида
ишлатганидан
таш
қ
ари
ҳ
укмдор
маъносида
ҳ
ам
қ
ўллайди:
Тѳр
ү
т
ү
з йурыты байуды будун,
Атын эдг
ү
қ
ылды ул эдг
ү
ѳд
ү
н.
(288 байт).
Яъни Ҳукмдор адолатли сиѐсат юритди,
халқ бойиди, уяхшилик даврон билан ўз
номини абадийлаштирди.
“
Қ
утад
ғ
у билиг”да тѳр
ү
термини
билан бир
қ
аторда
қ
апу
ғ
, сарайы
ғ
,
қ
ур
қ
а,тѳр, орду, жамоат, йав
ғ
у\яф
ғ
у
каби ижтимоий маъноли атамалар
ҳ
ам
ишлатилган. Бу терминларнинг
ҳ
ар
бири ўзига хос семантик хусусиятларга
эгадир.
1.
Қ
апу
ғ
термини ДТСда
двер,
ворота, приемная комната, яъниэшик,
дарвоза,
ҳ
укмроннинг
қ
абулхонаси
маъноларида изо
ҳ
ланган. Бу термин
“Кутад
ғ
у билик"асарида
ҳ
ар учала
маънода
ҳ
ам
ишлатилган:
“
Қ
апу
ғ
да
қ
алын баш йумытты йурыр” (756) –
Йўлбошчи
қ
абулхона эшигида кўп иш
юритувчилар йи
ғ
илган.
2. Жамаъат – жамоат:
“Толу тутса
мазгад жамаъатлары
ғ
”(816).
Хорижий филология
№2, 2019 йил
7
3.Сарайы
ғ
-
ҳ
укмрон турадиган
кўшк: “Этиглиг сарайы
ғ
ни бузувчи
ѳлум”(226).
4.
Қ
ур
қ
а-мартаба: Бу
қ
ур
қ
а
тапунса тэгиб эр бирер-Киши бу
мартабаларга эришиб хизмат
қ
илса
(612б).
5. Тѳр термини ДТСда
почетное
место, яъни ю
қ
ори ўрин, тўр маносида
изо
ҳ
ланган:
Бу
термин
“Кутад
ғ
у
билиг"да
ҳ
ам шу маънода келган:
“Эр
эдгγ болуб ѳтрγ тѳрке барур” (332б)-
Киши яхши бўлса тўрга чи
қ
ади
(ю
қ
орига кўтарилади).
6.
0рду
термини
ДТС
да
ставкарезиденция хана, дворец, яъни
ҳ
укмрон
қ
асри,
ҳ
укмрон
ўрдаси
маъносида изо
ҳ
ланади. Бу термин
“
Қ
утад
ғ
у билиг”да
ҳ
амшу маънода
келган: “Тэр эшитгил γч орду ханы”
(818б) – Уч хумрон хони нима дейди
эшитгин.
7. Йав
ғ
у\ яф
ғ
у термини амалдор
маъносида
қ
ўлланилган: “Нэкγ тэр
эшитгил бѳг
ә
йав
ғ
ус “ (812).
8. Мул
қ
ат термини пошолик
маъносини ифодалаган (88б). Умуман
,“Кутад
ғ
у билиг" асарида бу каби
ижтимоий маъноли сўзлар кўп учрайди.
“
Қ
утад
ғ
у билиг”да тѳр
ү
термини
билан
бир
қ
аторда
давлат
бош
қ
арувчиси,
ҳ
укмрон,
ҳ
о
қ
он
маъноларида, умуман, давлат бош
хукмдорлари номларини ифодаловчи
кўпгина атамаларни кузатиш мумкин.
1. Тѳрγ термини ўз навбатида
ҳ
о
қ
он маъносида
ҳ
ам ишлатилган.
Масалан,
“Тѳрγ тγз йурыты байуды
будун” (104 бет. 288 байт) –
Ҳ
о
қ
он
адолатли сиёсат юритди, хал
қ
бойиди.
Шунингдек,
ҳ
укмрон,
ҳ
о
қ
он маъносида
элиг, элчи баши (юртбоши), элчи, хон ,
султон, талу, одрум, яб
ғ
у, бег, малик,
подшо
ҳ
, йўри
қ
каби терминлар
ҳ
ам
ишлатилган. Масалан,
2.Элиг –
ҳ
укмрон маъносида: “
Эй
элиг (
ҳ
укмрон) бака кѳр сэн ѳзк
ә
кѳзγ
ң
”(104 бет. 288 байт).
3. Элчи\ эл бошли
ғ
и:
“Нэку тер
эшитгил кѳр элчи бѳгу”(394б)
4. Элчи башы:
“Идиси (хўжаси)
башын йэр эй элчи башы”(614б).
5. Будун термини
фу
қ
аро, жамоа,
элат, а
ҳ
оли, элат, оддий халойи
қ
маъноларини ифодалаган:“Эди йа
қ
шы
аймиш
будун башчысы”(606б.).
6.
Ҳ
а
қ
ан термини хон маъносини
ифодалаган:
Бу
термин
“
Қ
утад
ғ
у
билиг”да
ҳ
ам
учрайди
:“Китабка
битинди бу
ҳ
а
қ
ан ати” (78б).
Таъкидлаш
лозимки,
шар
қ
хал
қ
лари
орасида
хон
термини
ҳ
укмронларнинг унвони бўлиб, энг
қ
адимий формаси “ха
қ
ан” шаклида
Хитойда Шелун биринчи бўлиб, шен-ю
унво
ң
ини
қ
ўллаган
2
, кейинро
қ
у
ң
инг
издошлари бу сўзни “хакан” (kho khan),
яъни
император
маъносида
ишлатишган. Кейинчалик барча Ўрта
Осиё
ҳ
укмдорлари
ҳ
о
қ
он терминини
унвон сифатида
қ
абул
қ
илишган. Бу
термин V-VI асрларга хос битикларда
ҳ
ам учрайди. Мусулмон тарихчилари,
шоирлари
ҳ
о
қ
он терминини татар
ҳ
укмдорларига нисбатан
қ
ўллашган.
744 йилда эса уй
ғ
урлар томонидан
Текюй империяси барпо
қ
илингандан
сўнг уларнинг
ҳ
укмдорлари ўзларини
келиб чи
қ
ишлари турк бўлган хитой
ҳ
укмдорлари сифатида
ҳ
о
қ
он ном билан
аташган, яъни ўзларини "tengri khakan",
"небесных хаканов" мазмунидаги
ҳ
о
қ
он
деб
қ
ўллашган. Шундан кейин
ҳ
о
қ
он
термини унвон, титулни ифодалаш учун
уй
ғ
урлар,
мў
ғ
уллар,
хитойлар,
манжурлар
салтанатида
ишлатила
бошланган. Мў
ғ
уллар тангаларида kaan
(
ҳ
о
қ
он маъносида)сўзи учрайди. Бу
термин фа
қ
ат XI асрга келиб хон
шаклида,
жаноб
маъносида
ҳ
ам
ишлатилган. Тобатлар даврида
ҳ
ам бу
термин
учрайди.
Шимолий
Му
ғ
улистонда III асрда
ҳ
укмронлик
қ
илган Линхан
тобатларнинг
67-
ҳ
укмдори сифатида ўзини хон деб
атаган. Шундай
қ
илиб хон термини
ҳ
о
қ
он атамаси билан бир хил даражада
2
. Исабек Б. ―Шанюй унвони ҳақида‖ (Турк
шажараси).-Т.: ―Ўзбекистон адабиѐти ва санъати‖
газетаси, 1993. 16 апрель.
Хорижий филология
№2, 2019 йил
8
қ
ўлланилган (
Қ
аранг: Ф.А.Брокгауз,
И.А.Ефрон.
Энциклопедический
словарь). Кейинчалик
қ
атор шар
қ
мамлакатларида ўрта асрга хос
ҳ
окими
мутла
қ
нинг унвони ва шу унвонни ёки
лавозимни олган шахс мутла
қ ҳ
умрон,
яъни хон
ҳ
исобланган.
7.
Хан термини“
Қ
утад
ғ
у билиг”да
ҳ
ам
қ
ўлланилган: “Нэку тэр эшитгил γч
орду ханы” (818б).
8. Малик, подшо
ҳ
терминлари
давлат
бошли
ғ
ини
ифодалаган:
“Маликлар
қ
ору
ғ
има асбаб тγр
ә
” (55б) –
Подшо
ҳ
ларнинг
қ
ўр
ғ
они
ҳ
амда барча
керакли нарсалари;
“Адл
қ
а Кγнту
ғ
ди
элиг
ат
бериб,
падша
ҳ
ўрнига
тутмыш”(48б) – Адлга Кунту
ғ
ди номини
бериб, подшо
ҳ
лавозимига
қ
ўйибди.
9.Б
ә
глик термини ДТСда
бекство,
бекское правление, яъни беклик, беклик
ҳ
укумати маъносида изо
ҳ
ланган. Юсуф
Хос
Ҳ
ожиб асарида б
ә
глик термини
ҳ
окимият,
ҳ
укмдорлик
маъносида
қ
ўлланган. “
Бу б
ә
глик улы кѳр кѳнилик
турур” (804-байт, 176 б). – Беглик
(
ҳ
окимият)нинг
пойдевори
кўргин
тў
ғ
рилик эрур; Бэглер шакли эса
ҳ
укмдорлар маъносида
қ
ўлланилган:
“
Билиг бирле бегл
ә
р эт
ә
р эл иши”
(104б\ 297байт).
10.Йоры
қ
термини йўлбошчи,
байро
қ
дор маъноларида
қ
ўлланилган:
“Йоры
қ
ын кѳд
ә
зсе алам башлар эр"
(384б) – Байро
қ
дор (йўлбошчи)ўз
режаларини сир тутса (36)(384б).
Хуллас, Юсуф Хос
Ҳ
ожибнинг
“
Қ
утад
ғ
у
билиг”
асарида
кўплаб
ижтимоий-сиёсий
лексикага
хос
терминлар
қ
ўлланилган бўлиб, ушбу
ма
қ
олада фа
қ
ат
ҳ
укмдорликка ва давлат
бош
хукмдорларига
хос
баъзи
терминларгина
мисол
тари
қ
асида
келтирилди.
Ҳ
озирги пайтда бу мавзу
махсус тад
қ
и
қ
отни талаб этмо
қ
да.
Адабиѐтлар:
1.
Древнетюркский словарь.-Л.: ―Наука‖,1969 (-676).
2.
Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности (Уйгурский письмо). М.-Л.:
―Наука‖, 1951 (-451).
3.
Маҳмуд Кошғарий. Девону луготит турк, 3-том.-Т.: ―Фан‖, 1963 (-499).
4.
Муталлибов С. Морфология ва лексика тарихидан қисқача очерк.-Т.: Фан, 1969 (-
239).
5.
Боровков. А. К. Лексика среднеазиатского тефсира ХII-ХIII вв.–М.:Изд.во
Восточная лит-ра, 1963(-367).
6.
Исабек Б.―Шанюй унвони ҳақида‖(Турк шажараси).-Т.: ―Ўзбекистон адабиѐти ва
санъати‖ газетаси, 1993. 16 апрель.
7.
Насилов В.М. Древне-уйгурский язык. –М.: Вост. лит., 1963.
8. Юсуф Хос Ҳожиб. Қутадғу билиг (Саодатга йўлловчи билим). Транскрипция ва
ҳозирги ўзбек тилига тавсиф. –Тошкент: Бадиий адабиѐт, 1971(-964).
Sаnakulov U. Social terms in Yusuf Khos Khodjib‟s literary work “Kutadgu bilig”.
This article focuses on investigation of the terminology of socia
-
political lexics used in the literary
work of the XI century by Yusuf Hos Hojib. It is one of the most important issues in our linguistics.
For this purpose, the specific structure, system, and semantic meaning of terms of social-political
lexics belonging to state and statehood, dominance and state rulers are briefly described in this
aspect
.
Санакулов У. Социальные термины в произведении Юсуфа Хос Хожиба «Кутадгу
билиг».
Статья посвящена изучению терминологии общественно–политической лексики,
использованной Юсуфом Хос Ходжибом в его литературном произведении XI века, что
является одним из наиболее важных вопросов в отечественной лингвистике. С этой целью
кратко описаны специфическая структура, система и семантическое значение некоторых
терминов общественно–политической лексики, характерных для государства и
государственности, господства и государственных правителей в этой области.
