Хорижий филология №4, 2019 йил
ХИТОЙ ФОЛЬКЛОРИДА БЕШ БОШ ЎЗАК ВА “ХАМСА” ТУШУНЧАСИ
ГЕНЕЗИСИ ТАЛҚИНЛАРИ
Мусурманов Эркин,
СамДУ филология факультети доценти
Калит сўзлар: хитой мифологияси, инь-ян, беш унсур ва уларнинг бадиий талқини,
араб ва яҳудий фольклорида “Хамса” тушунчаси.
Хитой мифларини қиёсий ўрганиш
жараёнида беш рақами билан боғлиқ
тушунчалар, жумладан олам яралишининг
ва асосининг дастлабки беш элементи,
конфуцийликнинг
беш
китоби,
Нюйванинг беш тош эритмаси билан
осмонни ямагани, Паньгу итининг беш
рангли бўлгани негизида халқнинг беш
рақами
билан
боғлиқ
мифологик
қарашлари акс этганлигини англаш
мумкин.
Икки минг йил олдин Хитойда беш
ўзак (элемент) ҳақидаги таълимот пайдо
бўлгач, унга мувофиқ тарзда беш:
хуанлонг — сариқ, цинлонг — яшил,
чилонг — қизил, байлонг — оқ ва
сюаньлонг — қора тусли аждар вужудга
келди.
Беш ўзакнинг вужудга келишида
Инь-Ян таълимоти муҳим ўрин тутган
[
1,
с. 227—239; 2, с.227-239
]
.
Хитой, япон ва
корейс халқларининг қадимги фалсафий
тушунчаларига кўра бутун олам икки
қарама-қарши - Инь-Ян ёки ўзбекча
айтганда “оқ” ва “қора” кучлар ўртасидаги
курашга асосланади (1-расм).
Бу ҳаётдаги
ёруғлик
ва
зулмат, кун
ва
тун, қуёш
ва
ой, осмон
ва
ер, иссиқ
ва
совуқ, тоқ
ва
жуфт, эр
ва
аёл
каби
тушунчалар ўртасидаги муносабатда
кўринадики, буни бирлик ва қарама-
қаршиликлар қонуни сифатида ҳам талқин
қилиш мумкин. Бу қарама-қаршиликлар
ўртасидаги доимий кураш бир-бирининг
кетидан қувиб юрувчи балиқчаларга
ўхшаш оқ (
Ян)
ва қора (
Инь)
рангли
шаклларда
ва
бутун
борлиқнинг
қурилишини акс эттирувчи триграмма -
горизонтал уч қаторли чизиқчаларда акс
этган. Уларнинг мазмунида инсоннинг
яшаши учун мувозанат ва уйғунлик
бўлиши шартлиги кўринмоқда.
“Бир-бирининг
кетидан
қувиб
юрувчи балиқчалар” ва уч кетма-кет
чизиқчаларнинг
турли
кўринишлари
Жанубий Корея байроғида, қизиқ томони
ўзбекнинг миллий бош кийими – дўппи
нақшларида ҳам ўз аксини топган.
Манбаларнинг гувоҳлик беришича,
Хитойдаги дао таълимоти вакиллари
“
бир-бирининг кетидан қувиб юрувчи” оқ
ва қора “балиқчалар” сурати ва
фалсафасини эрамизнинг I-III асрларида
буддавий роҳиблардан узлаштиришган.
Бироқ маълумки, буддавийлик таълимоти
қадимги Хитойга айнан бизнинг ҳудуддан
I асрда ўтган. Фалсафа ва нақшларнинг
айнан бу хил кўриниши ҳам шу даврда
Хитойга, у ердан эса Чин таъсирида
бўлган Япония ва Кореяга ўтган.
Хитой шеъриятининг асосчиси Цюй
Юан ўзининг “Осмонга саволлар” асарида
Инь ва Яннинг яралиши ва яратувчанлик
хусусиятини очишга интилади:
Расм 1. Инь-Ян
фалсафаси тасвири
50
Хорижий филология №4, 2019 йил
Ян ва Инь ўртасидаги муносабат ва
кураш беш ўзак:
сув, олов, ёғоч, металл
ва тупроқ
ниҳосил қилади (2-расм)
[
3,
с.9
]
. Беш ўзак доимий ҳаракатда ва
муносабатда бўлади: сув - дарахтни, ёғоч
–
оловни, олов – ерни, ер – металлни,
металл – сувни пайдо қилади ва аксинча,
сув оловни учиради, олов металлни
эритади, металл дарахтни емиради, тупроқ
сувни кўмади.
Беш ўзак ва уч доира: биринчи
айлана тўсиқни енгиш йўналиши, иккинчи
айлана яратувчилик йўналиши, учинчиси
сўндириш йўналиши.
Беш унсур асоси кейинчалик хитой
адабиётида
“бешлик”
туркум
асарларининг яралишига сабаб бўлди.
Конфуций беш унсурга мувофиқ тарзда
эътиқодли инсоннинг қуйидаги беш
қоидасини ишлаб чиқди:
1.
（仁）
—
“инсон аввали”,
“инсонсеварлик”, “раҳмдиллик”. Жэнга
амал қилиш - инсонларга меҳрибонлик ва
муҳаббатда бўлишликни англатади. Бу
хусусиятлар ҳайвонга хос сифатлар –
ёввойилик, ифлослик ва шафқатсизликка
терс бўлиб, шу билан инсонни ҳайвондан
мукаррам қилади. Жэнь тимсоли –
Дарахт.
2.
И
(
义
[
義
]) —
“ҳақиқат”, “адолат”.
Ҳар қандай яхшилик мутаносиб ҳолда
яхшиликни яратади. Инсон улғайтиргани
учун ота-онасини эъзозлаши, қадрлаши
керак. И нинг тескариси худбинликдир.
“Комил инсон И ни излайди, тубан киши –
фойдани” ҳикмати бежизга яратилмаган. И
нинг тимсоли – Темир.
3.
Ли
(
礼
[
禮
]) —
“анъана”, “одат”.
Аждодлар анъанасига садоқат, ота-онага
ҳурмат. Кенг маънода Ли жамиятдаги эзгу
одатларни
(биздаги
“оқсоқоллар”,
“маҳалла”
институтлари
фаолиятлари
сингари) сақлаш ва уларга амал қилиш. Ли
нинг тимсоли – Олов.
4.
Чжи (
智
) —
соғлом ақл, тиниқ
тафаккур
–
маълум
фаолиятнинг
оқибатларини тўғри илғай билиш ва уларга
четдан назар солиш. Аҳмоқликнинг
тескариси. Ли нинг тимсоли – Сув.
5.
Синь (
信
) —
самимийлик, “яхши
тилак”, инсофлилик. Син нинг тимсоли –
Ер.
Конфуцийнинг бу беш қоидаси ва у
бошлаб берган “Беш китоб” («У-Цзин» (
五
经
, Wǔjīng) анъанаси хитой адабиётида
буюк беш роман
шаклини олди ва шарқда
Низомий Ганжавий бошлаб берган ва
айниқса, Алишер Навоий томонидан
“хитой” тушунчалари билан бойитилган
“Хамса” анъанасига туртки берган деган
мулоҳазага сабаб бўлиши мумкин.
Хамса арабча -
ва ивритча -
сўз бўлиб “беш” маъносини
англатади. У нафақат адабий жанр, балки
яҳудий ва араб халқлари мифологиясида
беш бармоқли қўл шаклидаги тумор
бўлиб, “Мириам қўли”, “Фотима қўли”,
шунингдек, “Илоҳ қўли” деб номланади.
1
«Уч хонлик» (
三国演
义
,
Sānguó yǎnyì, XIV
аср) 2. «Ўзан ороллари» (
水
浒传
, shuǐ hǔ zhuàn, XV
аср) 3. «Ғарбга саёҳат» (
西游
记
,
Xīyóujì, XVI аср)
4. «Қизил кўшкдаги туш» (
红楼
梦
,hónglóumèng,
XVIII аср) 5. “Кўзгудаги чечаклар” (
镜花
, jìng
huā,1825)
элемент ҳаракати
51
Хорижий филология №4, 2019 йил
Археологик маълумотларга кўра, ерга
йўналтирилган хамса тумор шаклида
монотеистик динларга амал қилинишидан
олдин ҳам қўлланилган. Ҳимоянинг
универсал белгиси, ўнг очиқ кафт дастлаб
Месопатамия туморларидаги “Инанна
қўли” (ёки “Иштар қўли”), Mano Pantea ва
Будда туморида мавжуд бўлган
[
4, 355—
359
]
.
Хамса яҳудийларда Мириам қўли
ёки Хамеш панжаси деб номланади (3-
расм). Беш бармоқ Тавротнинг беш
китобини ёки худони англаш учун
мусовийлар ҳис қилиши керак бўлган беш
ҳиссиётни билдиради.
Ҳиндлар ҳам Хамса панжасини
ҳалимлик,
кечиримлилик,
яхшилик
маъноларида жайнизм динида қўллашган.
Очиқ кафт инсоннинг эзгу ниятли очиқ
қалбини,
шунингдек,
ҳар
қандай
зўравонликнинг кўринишларини тўлиқ
инкор этишини англатган.
Финикияликлар учун очиқ кафтни
ой маъбуди Танит билан, мисрликлар эса
ҳосилдорлик ва фаровонлик ҳомийси
Атут билан боғлашган. Исломда қўлдаги
беш бармоқ Муҳаммад пайғамбар
оиласини Муҳаммад (с.а.в.), Фотима,
Имом Али, Имом Ҳусейн, Имом Ҳасанни
билдиради
[
5, с. 496
]
.
Кўриб
ўтилгандек,
“Хамса”
(бешлик) туркумидаги асарлар асосида
хитойликларнинг беш унсур билан боғлиқ
тушунчалари билан бирга қадимги яҳудий
ва арабларнинг мифологик қарашлари
омухта тарзда ҳам акс этган экан. Бу
тушунчаларни мумтоз адабий бешлик –
“Хамса” достонлари моҳияти билан
қиёсий ўрганиш бу туркум асарларнинг
генезиси ва эволюцион жараёнини
аниқлашга ёрдам беради.
Адабиётлар
1.
Бань Гу. О природе пяти элементов // Древнекитайская философия. Эпоха Хань.
М.: Наука. 1990.
2.
Ван Тинсян. Разговор о пяти элементах. Перевод и комментарии.
А. Б. Калкаевой // Человек и духовная культура Востока. Альманах. Вып.2. М.:
Издательство «ОГНИ»,2003.
3.
Graham A.C. Yin-Yang and the Nature of Correlative Thinking. Singapore, 1986. p.9.
4.
Sonbol, Beyond The Exotic: Women’s Histories In Islamic Societies. 2005, pp.
5.
Ипполитов А. Особенно Ломбардия. Образы Италии XXI. — Азбука-Аттикус,
2013.
Мусурманов Э. Понятие пяти элементов в китайском фольклоре и
интерпретации генезиса “Хамсы”. В данной статье рассмотрены вопросы связанные с
Расм 3. “Хамса”-
панжа
52
Хорижий филология №4, 2019 йил
понятием инь-ян, который был заимствован даосами от буддистов в
I—III
вв,
возникновения
понятия “Пятерицы” в китайской натурфилософии, а также их толкования в
конфуцианстве. Изучен генезис литературного жанра “Хамсы” (“Пятерицы”) в еврейской
и арабской мифологии.
Musurmanov E. The concept of five elements in the Chinese folklore and interpretation of
the genesis of “Khamsa”. This article discusses issues related to the concept of yin-yang, which
was borrowed by Taoists from Buddhists in the 1-3 centuries, the emergence of the concept of
"Khamsa"(“Five”) in the Chinese natural philosophy, as well as their interpretation in
Confucianism. The genesis of the literary genre “Khamsa” (“Five”) in Jewish and Arabic
mythology was studied.
53
