Хорижий филология
№3, 2020 йил
94
РЕСТАВРАЦИЯ ДАВРИ ИНГЛИЗ АДАБИЁТИДА КЛАССИЦИЗМ
Очилова Дилафруз Бахрамовна,
ҚарДУ катта ўқитувчиси
Калит сўзлар
: классицизм, драматургия, абсолютизм, идеализм, реализм.
Классицизм
12
– даставвал XVI аср
итальян маданиятида пайдо бўлди, XVII
асрда Францияда тўлиқ шаклланиб етилди,
XVIII асрга келиб эса маърифатпарварлик
даври, Уйғониш даври, Ренессанс даври
билан чамбарчас боғланди. Классицизм
тўла-тўкис шаклланган, такомиллашган
йўналиш сифатида инглиз адабиѐтига,
XVII
асрдаги
бошқа
европа
адабиѐтларидан фарқли тарзда, мос ва хос
эмас эди. Англияда классицизмнинг ривож
топиши учун, масалан, Франциядаги каби
зарур шарт-шароит, асослар йўқ эди, зеро,
Францияда классицизм эстетикаси ва
адабиѐтининг Буало, Корнель, Расин ва
Мольер каби довруқли намояндалари бор
эди. Бу ҳолат шу билан изоҳланадики,
Францияда классицизмнинг равнақи ва
юксалиши мутлақ монархиянинг гуллаб-
яшнаган даврига тўғри келдики, Франция
―тамаддунга юз бурган марказ‖ ва
―жамиятнинг
бирлашиш
ибтидоси‖га
айланди.
Англиянинг
тарихий
тараққиѐт
йўли
бошқача
эди.
Буржуазия
республикасини
алмаштирган
Стюартларнинг
қайта
тиклаш
—
Реставрацияси классицизмнинг гуллаб-
яшнаши учун қулай заминни яратмади.
Классицизм эстетикаси антик дунѐ
маданиятига, яъни қадимги римликлар ва
юнонларнинг
санъати,
маданиятига
топиниш, эҳтиром ва тартиб ҳамда
белгиланган меъѐрларга интилувчи ақл-
идрок билан боғланган. Агар Уйғониш
даврида яратилган асарлар қаҳрамонлари
турли-туман
кўринишларда,
бой-
бадавлатлиги-ю буюк куч-қудрат, жўшқин
12
классицизм (лот. classicus – намунали) – XVII-
XVIII аср бошларидаги адабиѐт ва санъатда: антиқ
давр, юнон ва лотин адабиѐти ва санъати
намуналарига тақлид қилувчи оқим;
эҳтирос соҳиблари сифатида гавдаланган
бўлса,
классицизм
эстетикаси
эса,
эҳтиросни ақл-идрокка, ҳис-туйғуни —
бурчга бўйсундиришни тақозо этади. Ҳис-
туйғу билан бурч ўртасидаги кураш
асарлардаги
конфликтнинг
асосига
айланди.
Характер
тасвири
эса,
бирѐқламалиги билан фарқ қилади. Бу
жараѐнда
умумлаштирилган
образлар
яратишга мойиллик кўзга ташланади.
Англия
классицизми
асосан
шеърият ва драматургияга француз,
қадимги римликлар ва юнонларнинг
адабиѐтларини анча устунлик билан
таъсир этилганлиги билан фарқланади.
Инглиз классицизм адиблари орасида Жон
Драйден (John Dryden), Жон Локк (John
Locke), Увиллиам Темпл (Sir William
Temple), Самуэль Пепис (Samuel Pepys),
Альфа Бенн (Aphra Behn) анча машҳур
бўлишган
13
. Классицизм адиблар издоши
бўлмиш Александр Поуп (Alexander Pope)
ўз шеърий эсселарида ақл-идрок, услуб ва
мазмун уйғунлиги классицизмнинг асосий
тамойиллари деб изоҳлаб, қуйидаги
мисраларни унинг ижодида намоѐн
этилганига гувоҳ бшламиз:
Expression is the dress of thought, and
still
Appears
more
decent
as
more
suitable… (Part 2, ll. 318–19)
14
Уй-фикрларни ифода этсанг, ул
безак ила бўлсин ўралган
Токи у имкон қадар нафис ва хўш
адабли бўлсин сўзланган
15
‘Tis not enough no harshness gives
offence,
https://mc.libguides.com/eng/literaryperiods
Englis
h Literature: Literary Periods & Genres
14
An Essay on Criticism: Part 2, Pope, Alexander (1688
- 1744) RPO poem Editors: D. F. Theall. University of
Toronto Libraries 2012
15
Муаллиф таржимаси
Хорижий филология
№3, 2020 йил
95
The sound must seem an Echo to the
sense… (ll. 364–65)
16
Сўзларинг бировга озор бермаслиги
кифоя эмас, эй доно
Сўзларинг ақл ила изҳор айлаб,
бўлсин кунгилга ошно
17
.
Бироқ, 1711 йилда Поупнинг бу
сўзлари адабиѐт оламида янгилик эмас эди,
сабаби Чосердан тортиб Шекспирга қадар
бўлган адибларнинг барчаси қадимги
юнон ва рим адабиѐтидан илҳомланиб
ижод этганлар. Шу ўринда инглиз
классицизми
фаҳри,
шоир,
ажойиб
драматург Бен Жонсон (BenJonson,1572–
1637) ҳақида тухталиб ўтмасак бўлмас.
Бен Жонсон ўз замондошларидан
антик адабиѐтни ўта чуқур ўрганганлиги
ва мумтоз адабиѐтга меҳр қўйганлиги
билан ажралиб турар эди ва айнан шу
сабаб
Жонсоннинг
ижоди
бошқа
драматурглардан кескин фарқланарди.
Адиб Ренессанс ва классицизм адабиѐти
ўртасида кўприк бўлиб хизмат қилган ва
кейинчалик унинг издошлари бўлмиш
Диккенс, Смолет, Теккери ижодига замин
яратган.
18
Илк классицист драматург
сифатида Бен Жонсон ижодида Рим
тарихига ҳам мурожаат этилганлигига
гувоҳ бўламиз, бунга мисол қилиб,
Сежанусни Қулаши (Sejanus: His Fall,
1603), Катилин ва унинг фитнаси (Catiline,
His Conspiracy) каби трагедияларни мисол
қилишимиз мумкин. Драматургия тарихига
адиб одоб-ахлоқ ва ақл-идрок қомедияси
асосчиси бўлиб муҳрланди
19
. Унинг
драматургияси ўша даврда урф бўлган
лирик-романтик
ѐки
фантастик
комедиялардан фарқли ўлароқ ҳаѐтий
сатирик
комедиялар
эди.
Шекспир
комедиялардан анча фарқланган ҳолда Бен
Жонсон ўз услуби, яъни инсон ички
дунѐси
ва
индивидуал
сифатида
такрорланмас этиб тасвирлашга ҳаракат
қилган. Лотин ва юнон тилларини пухта
16
An Essay on Criticism: Part 2, Pope, Alexander (1688
- 1744) RPO poem Editors: D. F. Theall. University of
Toronto Libraries 2012
17
Муаллиф таржимаси
18
https://www.bl.uk/restoration-18th-century-literature
19
История английской литературы, Г.В. Аникин,
Н.П. Михалская Москва «Высшая школа» 1975.90б
эгаллаган Бен Жонсон ‗humor‘лотин
тилида
аслида
одамни
физиологик
хусусиятига таъриф деган маънодан келиб
чиқиб, комедияларининг асл мазмунини
шунга қаратди.
20
Ҳар бир комедия
қаҳрамони
ўзига
хос
индивидуал
характерга эга шахс этиб, бир комедиядаги
қаҳрамон иккинчисида такрорланмас эди.
Адиб ижодида қаҳрамонларни ўзига хос
хусусиятларини акс эттиришга ҳаракат
қиларкан,
қаҳрамонлар
харакатлари
ноодатий, баъзида кулгили намоѐн бўлиб,
шу сабаб ‗humor‘лотин тилидаги асл
маъносидаги одам физиологик хусусияти
эмас, балки эндиликда ‗humor- хажвий,
кулгили‘ деган маънони акс эттира
бошлаган. Даслаб ‗humor‘ назариясини
адиб ўзини ―Ҳар бир инсон ҳар турда‖
(Every Man in his humor, 1599) пьесасида
акс эттирган
21
.
Бен
Жонсонни
―Барфоломю
ярмаркаси‖ комедияси (The Bartholomew
Fair, 1614) ўша давр Лондон ҳаѐт тарзи,
яъни
жамиятдаги
адолатсизлик,
порахўрлик, кибр, ѐлғон каби иллатлар
одамлар қиѐфасида акс эттирилиб, танқид
остига олинган.
Жонсон
драматургияда
Рим
сатириги Ювенелга (Juvenal) тақлид қилиб,
трагедиялари
saeva indignation
, яъни қаҳр
ва ғазабга тўла, шеъриятда Рим шоири
Маршилдан (Martial) илҳомланиб ижод
этган
22
.
Мумтоз
адабиѐтга
чексиз
муҳаббати сабаб юнон ва рим шеъриятини
пухта ўрганди, Горацийнинг ―
Шеърият
санъти‖
асарини (Horace‘s Ars Poetica)
синчковлик
билан
мутолаа
қилиб,
классицизм йўналиши тамойилларини,
яъни
уч бирликни —ҳаракат, макон ва
вақтни
ўз ижодида фойдаланди. Аслида,
бу ‗қоида‘ дастлаб Аристотелни ‗
Poetics
‘
асаридан олинган бўлиб, бу уч бирлик
француз
драматурглари
томонидан
олдинга сурилди ва бу тамойилларга бўй-
суниш мажбурий саналади.
23
20
https://www.bl.uk/restoration-18th-century-literature
21
История английской литературы, Г.В. Аникин,
Н.П. Михалская Москва «Высшая школа» 1975.90б
22
https://www.bl.uk/restoration-18th-century-literature
23
https://www.bl.uk/restoration
-18th
-century-literature
Хорижий филология
№3, 2020 йил
96
Бен Жонсон билан бир қаторда
Англияда Реставрация даври адабиѐтида
классицизмнинг назариѐтчиси сифатида
Жон Драйден (John Dryden, 1631 — 1700)
ўртага
чиқди,
уни
инглиз
адабий
танқидчилигининг асосчиси ҳисоблашади.
Унинг поэзияси ва драматургиясида
классицизм
эстетикаси
тамойиллари
ўзининг мужассам бадиий талқинига
эришди. У нафақат шоир, танқидчи ва
буюк драматург балки драма санъатининг
асосчисидир ҳам. Унинг инглиз адабиѐтига
қўшган ҳиссаси шунчалик улканки, 1660
йилдан 1700 йилгача бўлган вақтни
Драйден даври деб инглиз адабиѐти
тарихида муҳрлаб қўйилган. XX аср
адабиѐт
танқидчиси
Т.С.
Элиот
Драйденни Шекспирга қиѐслаб, XVII
асрнинг энг етук адиби деб тан олди.
Француз драматурглардан фарқли
ўлароқ, Драйден бу тамойилларга риоя
этган ҳолда ўзини беқиѐс хиссасини
қўшди. Драматург ўзининг ―Драматургия
шеърияти ҳақида эссе‖ (An Essay on
Dramatic Poesy, 1668) асарида француз
драматургларни уч бирлик тамойилига
қатъий
риоя
қилганликлари
сабаб,
пьесалар ҳис-туйғусиз, гуѐки улар инсон
ўрнига
жонсиз
ҳайкал
гўзаллигини
таърифлагандек, деб ѐзади. Адиб драмалар
жонли, жушқин ҳиссиѐтларга бой бўлиши
кераклигини таъкидлаб ўтди. Горций
классицизмнинг адабий таълимоти ва
назарияси ақл-идрокка таянган холда
қуйидаги тамойилларга риоя қилди:
- драмалар табиатга таҳлид қилиниши;
-
антик
санъат
намуналарига,
қахрамонларга тақлид қилиш;
- қаҳрамонларни кескин равишда ижобий
ва салбий персонажларга бўлиш;
- қаҳрамонни давлат аҳамиятига эга бўлган
вазифани
ѐки
инсоний
бурчини
бажараѐтган ҳолда тасвирлаш, охирида
қаҳрамонни барча қийинчиликларни енгиб
муносиб тақдирланиши;
- золимлик мағлуб бўлиши;
- классицизм бадиий адабиѐтнинг энг
асосий вазифаси – бу инсонни тарбиялаш,
ва буни санъатдан ҳақиқий завқланиш,
роҳатланиш, ҳузурланиш орқали амалга
ошириш керак деб ҳисоблаган.
Шу билан бир қаторда драматург француз
драматургиясидан андоза олиб, у ўзинниг
айрим асарларини ―қаҳрамонона шеър‖ —
беш туроқли ямбда, жуфт қофияда ѐзади.
Драйден комедия шаклига ҳам
мурожаат этди, музикали драмалар ва
қаҳрамонона трагедиялар ѐзди. Унинг
асарлари
сюжети
қонли
жиноятлар
тарихига
асосланиб
яратилган
ва
экзотикага қизиқиш билан тавсифланади.
Драйден ғаройиб воқеаларни классицизм
қонун-қоидаларидан
келиб
чиқиб
тасвирлашга интилган.
Хуллас,
Драйден
ижодида
драматургия муҳим ўрин тутди, у Англия
адабиѐти меросини ўз хиссаси билан
бойитиши билан бир қаторда бу соҳада
анча
илгарилаб
кетган
француз
классицизми
намуналарига
(Корнель,
Расин асарлари) эргашади ва айни пайтда
кейинги Елизавета драмаларининг (Бен
Жонсон, Бомонт ва Флетчер асарлари)
анъаналарини давом эттирди.
Адабиѐтлар
1.
An Essay on Criticism: Part 2, Pope, Alexander (1688 - 1744) RPO poem Editors: D.
F. Theall. University of Toronto Libraries 2012.
2.
История всемирной литературы.Том-4. Москва: Издательство ―Наука‖ 1987.
3.
Мюллер В.К. Драма и театр эпохи Шекспира. Л., 1925.
4.
Hakluyt Richard, ―The Principal Navigations.Voyages. Traffics and
Discoveries of the English nation‖. London.1598-1600.
5. Д. Очилова, М. Холбеков ,―Жон Драйден ва унинг ―Авранзеб‖ фожиаси асари. ―
Хорижий филология‖ 2014, 3(52) –сон, 29-35б.
6.
Г.В. Аникин, Н.П. Михальская, ―История английской литературы‖ Москва,
―Высшая школа‖ 1975.
Хорижий филология
№3, 2020 йил
97
Очилова Д.
Классицизм в английской литературе периода Реставрации.
В статье
рассматриваются этапы развития классицизма в английской художественной литературе
XVII века; также проведѐн анализ и сравнение литературного направления в английской
литературе Бена Джонсона и Джона Драйдена, как теоретиков и основателей
классицизма в литературе периода Реставрации в Англии и их вклад в английскую
драматургию.
Ochilova D. Classicism in the English literature of Restoration period.
This article deals
with the stages of development of classicism in English literature of the 17th century; the analysis
and comparison were also carried out of the literary direction in English literature of Ben Johnson
and John Dryden, as theorists and founders of classicism in the literature of the Restoration period
in England and their contribution to English drama.
