Хорижий филология
№3, 2019 йил
94
САЙФИЙ БУХОРИЙНИНГ XV АСР ҒАЗАЛЧИЛИГИДАГИ ЯНГИЛИГИ
Мирзоев Хайѐм Тошқулович,
СамДУ таянч докторанти (PhD)
Таянч сўз ва иборалар:
ғазал, мавзу, образ, янгилик, воқелик, маҳорат, ҳунар аҳли,
адабий муҳит, бадиий санъатлар.
Маҳоратли шоир ва етук арузшунос
олим Сайфий Бухорий (ваф. 1503, Бухоро)
асли бухоролик бўлиб, XV асрнинг 70-
йилларида
таҳсил
олиш
мақсадида
Ҳиротга борган ва у ердаги адабий
муҳитда тез орада ном қозонган. Сайфий
Бухорийнинг ҳаѐти ва ижодий фаолияти
ҳақида ҳозиргача алоҳида тадқиқот иши
амалга оширилмаган. Фақат бизгача етиб
келган меросининг баъзи жиҳатлари
мақолаларда
кўрсатилган,
холос.
Адабиѐтшунос
олимлар
–
академик
Абдулғани Мирзоев, академик Ботирхон
Валихўжаев ва Аълохон Афсаҳзодларнинг
маълумотларига
кўра,
Сайфий
Бухорийнинг 2 та девони ҳамда ―Аруз‖
рисоласи бугунги кунга қадар етиб келган
ва улар Россия, Эрон, Ҳиндистон,
Покистон,
Арманистон,
Ўзбекистон,
Тожикистон
каби
давлатларнинг
кутубхоналарида
қўлѐзма
шаклида
сақланади.
Айтиш жоизки, Сайфийнинг назмида
ғазал жанри биринчи даражада туради. У
буюк салафлари Абдураҳмон Жомий ва
Алишер Навоий каби замонасининг адабий
жанрлари ҳақида сўз юритиб, ғазал
жанрини маснавийдан афзал билади.
Сайфийнинг бу мумтоз жанр ҳақидаги
фикри ва танлаган ижодий йўли ўз вақтида
ҳатто Мирзо Бобур эътиборини жалб этган
экан. Муаллиф ―Бобурнома‖да шоирнинг
ижодий йўлини англашга катта ѐрдам
берувчи ўша қимматли фикрни келтириб
ўтади. Яъни, Бобур ѐзади: ―Яна Сайфий
Бухорий
эди...
Маснавийси
йўқтур.
Нечукким, бу қитъа анга долдур:
Маснавū гарчи суннати шеър аст,
Ман ғазал фарзи айн медонам.
Панж байте, ки дилпазир бувад,
Беҳтар аз хамсатайн медонам
[6,162-
б].
(
Мазмуни:
Маснавий
шеърнинг
суннати бўлса ҳам, мен ғазални фарзи айн
деб биламан. Дилга ѐққан беш байтни икки
―Хамса‖дан яхшироқ деб биламан).
Адабиѐтшунос
олим
Ботирхон
Валихўжаев ―Назаре ба ғазалиѐти Сайфии
Бухороū‖ ном мақолаларида адибнинг
ижодий фаолиятини ѐритувчи манбаларга
таяниб шундай ѐзгандилар: ―Мувофиқи
маълумоти манбаъҳо аз Сайфū ду девон
боқū
мондааст,
ки
яке
ғазалиѐти
маъмулиро дарбар гирад, дигаре, ки
―Саноеъ-ул-бадоеъ‖
ном
дорад,
аз
ғазалиѐти ба аҳли ҳунар бахшида иборат
аст‖
[4, 6-б].
(Таржимаси: Манбаларнинг
маълумотига кўра Сайфийдан икки девон
қолганки, бири анъанавий ғазалларни ўз
ичига олса, бошқаси ―Саноеъ-ул-бадоеъ‖
номли девони бўлиб, ҳунар аҳлига
бағишлаб ѐзган ғазаллардан иборатдир).
Шунингдек,
Б.
Валихўжаев
шоирнинг XV аср форс-тожик шеъриятида
ғазал жанрининг ривожланиши учун катта
ҳисса
қўшганлигини
таъкидлаб
ўтганликлари ҳам Сайфийнинг ўз даври
адабий муҳитидаги мавқеини белгилашда
муҳим омил сифатида қаралиб келинади.
Мазкур
мақолада
келтирган
муҳим
далиллардан ҳам билиб олиш мумкинки,
шоир фаолиятининг асосий қисмини ғазал
жанри учун ажратган экан.
Адабиѐтшунос
олим
Аълохон
Афсаҳзоднинг ахборотига кўра, Сайфий
қаламига
мансуб
―Саноеъ-ул-бадоеъ‖
девонининг
Эрон
университети
кутубхонасидаги 43-44 ва 45-85 номерли
қўлѐзма нусхалари мукаммал ва тўлароқ
бўлиб, 1320 байтдан иборатдир. Олимнинг
таъкидлашича, шоир шаҳар ҳаѐтининг
ажралмас қисми бўлган турли касб-ҳунар
эгаларини асосий тасвир объекти сифатида
қабул қилган ва ҳаммаси бўлиб ҳунар
Хорижий филология
№3, 2019 йил
95
аҳлидан 133 кишини васф қилган
[2,102-
103 б].
Афсуски, ҳозиргача Сайфийнинг
ғазалиѐтини
тўлалигича
қўлга
киритмаганмиз, фақат уларнинг бир қисми
турли манбалар орқали қўлимизга етган.
Бу манбаларнинг қаторида ―Гулшани
адаб‖
(адаб
гулшани)
номли
баѐз
мавжудки,
Сайфий
Бухорийнинг
сараланган ғазаллари намуна сифатида
нашр қилинган ва биз кўпроқ шу манбадан
фойдаланишни мақсадга мувофиқ деб
билдик.
XV асрда Самарқанд, Бухоро, Ҳирот,
Табрез
каби
маданий
марказларда
ҳунармандчиликнинг жуда кенг миқѐсда
ривожланиши ўша давр адабий ҳаѐтига
ҳам сезиларли таъсир кўрсатди. Натижада
турли ҳунар: хаймадўзлик (чодир тикиш),
зардўзлик
(тикувчилик),
косагарлик
(кулол), ҳалвогарлик, камонгарлик (ѐй
ясаш) ва бошқа касб-ҳунар билан
шуғулланиб, шеърият билан қизиққан,
шеърлар ѐзган кўпгина шоирлар ижод
майдонига қадам қўйдилар. Шунинг
таъсирида ҳунармандлар мавзусига урғу
бериш
бадиий
адабиѐт,
жумладан
шеъриятда ѐрқин тарзда кўзга ташланади.
Самарқанд ва Ҳирот адабий муҳитида
ижод этган қатор шоирлар, жумладан,
Абўисҳоқ
Атима,
Сайфий
Бухорий,
Дарвеш Деҳакийларнинг назмида санъат
ва ҳунар аҳлининг васфи, уларнинг
маданий ҳаѐтда тутган ўрни реал кўрсатиб
ўтилган. Адабиѐтшунос олим Ботирхон
Валихўжаев XV асрда ғазал жанрининг
мавзу
жиҳатдан
бойиши
ва
ранг-
баранглиги ҳақида сўз юритиб, мавридида
такидлаб ўтади: ―...ҳунармандлар мавзуси
ғазалларга ҳам кириб бориб, ҳатто шундай
ғазаллар девони ҳам майдонга келдики,
унинг муаллифи Сайфий тахаллусли шоир
эди‖
[3, 95-б].
Албатта, Б.Валихўжаев Сайфийнинг
«Саноеъ-ул-бадоеъ» девонини назарда
тутиб, уни ўша давр адабий муҳитида
шуҳрат қозонганлигини таъкидлаб ўтади.
Мазкур девон таркибидаги ғазалларнинг
ҳар бири битта касб ва санъат соҳасига,
масалан, қассоб, игначи, нонпаз, дурадгор,
тоқидуз,
қушчи,
созанда,
балиқпаз,
ҳалвогар ва бошқа касб эгаларига
бағишланганлиги диққатга сазовордир.
Ҳазрат Навоий ўша машҳур асари
―Мажолис-ун-нафоис‖да
ўз
замондош
шоири Сайфий Бухорий ғазалларининг
мавзуси ҳунарманд ва косиблар ҳаѐти
бўлганлиги ўша давр ғазалчилиги учун
янгилик эканлигини таъкидлаб ўтган эди:
―(Сайфий Бухорий – М.Х.) санъат ва ҳирфа
аҳли учун ҳам кўп латоиф назм қилибтур
ва ул тариқда мухтаредур. Бир байт ул
жумладиндурурким:
Бути пардозгарам к-ў ба касон
месозад,
Ҳеч
ба
ҳоли
мани
хаста
намепардозад‖
[1,340-б].
(
Мазмуни:
Пардозчи гўзалим, кўп
кишилар
билан
чиқишади-ю,
мен
хастанинг ҳолига асло парво қилмайди).
Навоийнинг таъкидлашича, Сайфий
ижодидаги янгилик ҳунарманд ва косиблар
ҳаѐтини ўз ғазалларининг мавзуси қилиб
олганидадир. Шунинг учун ―ул тариқда
мухтаредур‖, яъни ихтирочидир дейди ва
шоирнинг пардозчига бағишлаб айтган
ғазалининг матлаини мисол тариқасида
келтиради. Кўринадики, Ҳазрат Навоий
Сайфий ижодини яқиндан кузатган ва
шоирнинг ҳунар аҳлига бағишлаб ѐзган
шеърлари ўша давр адабий жараѐнида
янгилик бўлгани боис уни янада мафтун
этган. ―...Алишер Навоий, –
ѐзади
Ботирхон
Валихўжаев,
–
ўзининг
―Мажолис-ун-нафоис‖ида
замондошларидан
бўлмиш
Сайфий
Бухорийни
меҳнат
аҳлини,
хусусан
ҳунармандларни
ғазалнинг
тасвир
доирасига
киритгани
учун
қўллаб-
қувватлайди, уни бу соҳада ихтирочи деб
атайди‖
[3,78-б].
Сайфий ҳар бир санъат ва ҳунар
аҳлини мадҳ этар экан, уни ѐр қиѐфасида
гавдалантириб, масалан ―игначи моҳим‖
(Моҳи сўзангар, ки дар дил мехалад
мижгони ў), ―деҳқон дилбарим‖(Дилбари
деҳқон, ки ишқи ўст кору бори ман),
―рангчи гулузорим‖(Гулъузори рангрез
кори Масеҳо мекунад) деб сўз бошлайди
ва муносабатини ишқий оҳангда ифода
этишга
ҳаракат қилади. Намуна сифатида
Хорижий филология
№3, 2019 йил
96
шоирнинг ―Игначи ғазали‖ни кўздан
кечириш мақсадга мувофиқдир:
Моҳи сўзангар, ки дар дил мехалад
мижгони ў,
Он ки, дил мехонамаш ман, ҳаст
сўзандони ў.
Он бути маснаднишин ҳар гаҳ ки
хезад аз дўкон,
Ҳамчу сўзан хезаму овехт дар
домони ў.
Бо ғамаш саррост гаштам ҳамчу
сўзан оқибат,
Чун басе паҳлутиҳи мегардам аз
сўҳони ў.
Дар дили пўлоди ў оҳам наояд
коргар,
Нест ин хоискро таъсир дар сандони
ў.
Чашми Сайф
ū
баста буд аз дард то
рўи ту дид,
Боз шуд чун чашми сўзан аз фараҳ
чашмони ў
.
[5,307-308-б]
Мазмуни:
Биринчи байт:
игначи моҳимнинг
киприклари юракка санчийди, мен уни
юрак десам, у учун юрагим игна қутисига
айланган экан.
Иккинчи байт:
ҳар гал ул ѐр
тахтидан турса-ю дўкондан чиқса, мен
игна каби унинг этагига илашаман.
Учинчи
байт:
оқибат
унинг
ғамидан бошим игнадай қотиб қолди,
жисмим гўѐ уни кўп эговлашидан яримтага
айланиб қолган.
Тўртинчи байт:
унинг пўлод
юрагига менинг оҳу нолам кор қилмайди,
бу болғанинг (ошиқ оҳининг) зарбаси
унинг темирига (маъшуқа юрагига) таъсир
қилмайди.
Бешинчи байт:
Сайфийнинг кўзи
дарддан боғлиқ эди, аммо сенинг юзингни
кўрди-ю хурсандчилигидан унинг кўзлари
игна кўзидай очилди.
Бу ғазалда шоир ташбиҳ санъатини
кўпроқ ишга солиб, янги-янги тасвир ва
ўхшатишларни жуда моҳирона топа олган.
Ғазал таркибидаги киприк-игна, юрак-
сўзан қутиси, дилбарнинг темир юраги-
сандон, ошиқнинг оҳи-игначилик болғаси
ташбиҳлари Сайфийгача шеъриятда кўзга
ташланмайди.
Анъанавий
ғазалларда
маъшуқанинг киприги найзага, шавқатсиз
кўнгли-тошга, ошиқ оҳининг қудрати
ѐнғину
бўронларга
ташбиҳ
қилинганлигини кўп учратамиз. Аммо
Сайфий ўз ғазалларида янги мавзу орқали
янги қаҳрамонларга мурожаат қилади.
У
ананавий ғазалларда устувор бўлган
машуқа образи ўрнига турли касб-ҳунар
намояндалари, масалан нонпаз, тоқидўз,
игначи,
наққош,
темирчи,
деҳқон,
нақорачи кабиларни қўяди.
Шоирнинг ҳар
бир ғазалидан ўқувчи кўз олдида янги
сиймо ва образлар гавдаланаверади. Шу
услубда Сайфий ғазалларидаги тасвир
объекти ананавий ғазаллардан фарқли
ўлароқ ўзгараверган ва бу ҳолат бадиий
тасвир қатламида ҳам муштараклик ва
янгиланиш ҳолатини тақозо этган. Игначи
ғазалида шоирнинг маҳорати яна шунда
кўринадики, у қаҳрамони – игначи ѐрини
янги сўз ва тасвирлар орқали хаѐлот
оламидан
воқеликка
олиб
киришга
эришган. Яъни, шоир реал қаҳрамонини
борича – касбу кори, мавқеи, характеридан
келиб чиқиб ўқувчиларга таништирган. Бу
муҳим ишда шоирга игначилик санъатига
хос, жумладан, игна, игна қутиси, эгов,
пўлат, болға, сандон каби асбобларни
тасвир доирасига киритганлиги қўл келган.
Сайфийнинг ―Игначи ғазали‖дек
―Хаттот ғазали‖ ҳам хушоҳанглиги,
қувноқлиги ва нозикбаѐнлиги билан
кишига завқ бағишлайди. Шоир хаттот
васфини
матлаъ
байтида
шундай
бошлайди:
Хаттоти ман, ки ишваи бисѐр
мекунад,
Гўи ҳамеша машқи ҳамин кор
мекунад
[5,305-б].
(
Мазмуни:
менинг хаттотим кўп
ишва қилади, гўѐ фақат шу ишни машқ
қилади).
Шоир хаттотни маъшуқа тимсолида
талқин этиб, унинг ошиқ наздида нозу
ишвага мойиллигини айтади. Аслида
шоирнинг бу тасвирдан мақсади бошқача,
яъни у хаттотлик санъатининг қай
даражада нозиклигини, бу касб билан
машғул кишиларнинг нозик дид ва
фаросат соҳиби эканлигини айтмоқчи
бўлади.
Хорижий филология
№3, 2019 йил
97
Маълумки, хаттот – китоб ва
рисолаларни кўчирувчи котиб бўлиб,
хаттотлик
санъати
қадим
Шарқ
санъатининг беҳад камол топган санъат
турларидан бири ҳисобланади. Шуни ҳам
таъкидлаш жоизки, XIV-XV асрларда
ўлкамиз китобчилигининг ривожи беқиѐс
бўлган. Навоий ―Мажолис-ун-нафоис‖
асарида хаттотлик санъатига юқори баҳо
бериб, уни пухта эгаллаган Султон Али
Машҳадий, Мавлоно Сойимий, Мавлоно
Шер Алий, Шахзода Пуроний, Мавлоно
Войсий, Мавлоно Котибий ва Абдужамил
котиб Ҳиротий каби машҳур хаттотларни
фахр
билан
тилга
олади.
Демак,
Сайфийнинг ҳам бу машҳур санъат тури
ҳақида фикр билдириши, уни мадҳ этиши
бежизга эмас ва у хаттот васфини мақтаъ
байтида шундай охирга етказади.
Бар когазе, ки Сайфии мажнун хати
ту дид,
Мебандадаш ба гардану тўмор
мекунад
[5,305-б].
(Мазмуни: сенинг ишқингда мажнун
б
ў
лган Сайфий хатингни қоғозда к
ў
ргач,
уни т
ў
мор қилиб б
ў
йнига боғлайди).
Ғазал охирида Сайфийни хаттотнинг
г
ў
зал чеҳрасидан ҳам унинг санъат асари,
яъни нафис ва сеҳрли ѐзувлари
ў
зига
мафтун этганлиги ошкор б
ў
лади. Ниҳоят,
ғазал
охирида
ў
қувчи
англайдики,
Сайфийнинг мақсади хаттотга б
ў
лган
ишқини тасвирлаш эмас, балки унинг
касби, маҳорати ва санъатига ошиқлигини
ифодалашдир. Сайфийнинг аттор ва хаттот
васфига
айтган
ғазалларида
қаҳрамонларнинг маъшуқ тимсолида тилга
олиниши
киноявийлиги
ҳамда
ҳазиломизлиги билан мароқлидир. Шоир
ошиқона сўзлар билан қаҳрамонларини
мадҳ эта туриб, ўзининг касб эгаларига
нисбатан қай даражада ҳурмат, самимий
муҳаббат, илиқ муносабатда б
ў
лганлигини
намоѐн этади.
Сайфий ғазалларидаги халқона усул
уларни ҳам мазмун ва ҳам шаклий
жиҳатдан жуда яхши безай олган. Шоир
шеърларининг (―Игначи ғазали‖ ва
―Хаттот
ғазали‖
мисолида)
шаклий
жиҳатдан соддалиги ва уларнинг 5-6
байтдан ошмаслиги янада аҳамиятлидир.
Кўплаб
замондошлари
назарига
тушган
истеъдодли
шоир
Сайфий
Бухорийнинг ўз даври ғазалчилигидаги
янгилиги ва эришган муваффақиятлари
ҳақида сўз юритиб, қуйидаги хулосаларга
келиш мақсадга мувофиқдир:
1.
Сайфий Бухорийнинг XV аср
шеъриятидаги
муваффақияти
ғазал
жанрининг анъанавий шаклига янгича
мазмунларни моҳирлик билан жойлаштира
олганидадир.
2.
Сайфий
Бухорийнинг
ҳунар
аҳлига ѐзган ғазаллари нафақат мавзу
жиҳатдан янги, балки унда иштирок этган
қаҳрамонларни ҳам ўз даври нуқтаи
назаридан
биринчи
бўлиб
учратиш
мумкин.
3.
Шоир ғазалларидаги ўзига хос
бадиий услуб уларнинг мавзуси ва
қаҳрамонларига мос тушганлиги шоирнинг
поэтик маҳоратини янада ошкор этади.
4.
Сайфий Бухорий бир томондан
санъат ва ҳунар аҳлига бағишлаб ѐзган
ғазаллари билан ўз даври назмини
бойитиб, унга мавзу жиҳатдан янги қирра
очган бўлса, иккинчи томондан XV асрда
Ўрта
Осиѐ
халқлари
ҳаѐтидаги
ҳунармандчиликнинг ривожланиши ва
турли касб-ҳунар эгаларининг маданий
турмуш тарзи ҳақида кенг маълумот
беради.
Адабий давр ғазалчилигида ўз услуби
билан катта бурилиш ясаган Сайфий
Бухорий шеъриятида чизилган маданий
ҳаѐтнинг реал манзаралари бугунги давр
Ўрта
Осиѐ,
жумладан
Ўзбекистон
халқлари маданиятининг қай даражада
қадимийлиги,
бойлиги
ва
тарихий
цивилизацияга эга эканлигидан далолат
беради.
Адабиѐтлар:
1.
Алишер Навоий. Мажолис-ун-нафоис. -Асарлар, 10 жилдлик, 9 жилд. - Тошкент:
Ғафур Ғулом номидаги нашриѐт-матбаа ижодий уйи, 2011.
2.
Аълохон Афсаҳзод. Адабиѐти форсу точик дар нимаи дувуми асри XV. –Душанбе:
Дониш, 1987.
Хорижий филология
№3, 2019 йил
98
3.
Ботир Валихўжаев. Ўзбек адабиѐтшунослиги тарихи. X-XIX асрлар.
–Тшкент:Ўзбекистон, 1993.
4.
Ботир Валихўжаев. Назаре ба ғазалиѐти Сайфии Бухорū. - Масъалаҳои филология ва
робитаи адабū. - Самарқанд, 1979.
5.
Гулшани адаб. Иборат аз V жилд. Жилди III. Намунаҳои назми форсу точик. Асрҳои
XIV-XV. –Душанбе: Ирфон, 1976.
6.
Заҳириддин Муҳаммад Бобур. ―Бобурнома‖. –Тошкент: ―Юлдузча‖, 1989.
7.
Мирзоев Абдулғанū. Сездаҳ мақола. –Душанбе: Ирфон, 1977.
8.
Феҳристи китобхонаи марказии донишгоҳи Теҳрон, ―Девони ашъори ҳунармандии
Сайфии Бухороū‖ №45/85, ж. XIV, Теҳрон, 1340.
Мирзаев Х. Новаторство Сайфи Бухари в жанре газели XV века.
В данной статы
рассматрывается проблема новаторства Сайфи Бухари в жанре газель в таджикской
литературе XV века. А также разъясняется вопрос места поэта и его вклад в развитии
поэзии своей эпохи.
Mirzoyev X. Innovation Sayfi Bukhari in the gazelle genre of the 15
th
century.
This article
deals with the problem of Sayfi Bukhari's innovation in the gazelle genre in Tajik literature of the
15
th
century. It also clarifies the question of the palse of the poet and his contribution to the
development of the poetry of his era.
