Перевод и переводовение в Узбекистане.

ВАК
inLibrary
Google Scholar
Выпуск:
Отрасль знаний
CC BY f
16-42
119
20
Поделиться
Холбеков, М. (2016). Перевод и переводовение в Узбекистане. Иностранная филология: язык, литература, образование, 1(3 (60), 16–42. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/foreign_philology/article/view/271
Мухаммаджон Холбеков, Джизакский государственный педагогический институт

профессор

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Статья содержит сведения о развитии перевода и переводоведения в Узбекистане и работе теоретиков перевода, а так же общую информацию о художественном переводе в Республики.

Похожие статьи


background image

Хорижий филология.  

№3, 2016 йил

 

 

16 

 

ЎЗБЕКИСТОНДА ТАРЖИМА ВА ТАРЖИМАШУНОСЛИК 

(1991-2016 йиллар) 

 

Холбеков Муҳаммаджон, 

Жиззах давлат педагогика институти профессори 

 

Калит сўзлар

: таржима, таржимашунослик, адабиѐт, асар, илмий мақола, роман.   

 

Жаҳон цивилизацияси тарихида XX 

аср  –  ―таржима  асри‖  (П.-Ф.  Кайе)  деган 
ном  олди.  Нафсиламбр,  минг  йиллик 
тарихга  эга  бўлган  ўзбек  таржимачилиги 
ҳам  ўтган  асрда  мисли  кўрилмаган 
натижаларга  эришди,  жаҳон  адабиѐтининг 
шоҳ 

асарлари 

билан 

халқимизни 

таништирди.  Аср  давомида  Чўлпоннинг 
Шекспир 

(―Ҳамлет‖)дан, 

Усмон 

Носирнинг 

Лермонтов 

(―Демон‖)дан, 

Ойбекнинг 

Пушкин 

(―Евгений 

Онегин‖)дан,  Эркин  Воҳидовнинг  Гѐте 
(―Фауст‖)дан,  Абдулла  Ориповнинг  Данте 
(―Дўзах‖)дан,  Қодир  Мирмуҳамедовнинг 
Ҳомер (―Илиада‖)дан қилган таржималари 
адабиѐтимиз  тарихида  муҳим  воқеалар 
бўлди,  қолаверса,  юқоридаги  асарларнинг 
тилимиздаги 

барқарор 

таржималарига 

айланди. 

ХХ асрнинг иккинчи яримига келиб 

бадиий  таржима  тушунчаси  ѐнида  илмий 
таржима,  машина  таржимаси,  синхрон 
таржима  каби  янги  йўналишлар  пайдо 
бўлди.  Муҳими,  таржима  асарларининг 
сифат  даражасини  аниқловчи,  унга  баҳо 
берувчи  таржима  назарияси  фани  юзага 
келди. 

Ўтган 

асрнинг 

етмишинчи 

йилларига келиб республикамиз олий ўқув 
юртларининг  филология  ва  журналистика 
факультетларида  таржима  назарияси  ва 
амалиѐти 

курси 

ўқитила 

бошланди. 

Ўзбекистон  ѐзувчилар  уюшмаси  қошида 
бадиий 

таржима 

секцияси, 

Фанлар 

академиясининг 

тил 

ва 

адабиѐт 

институтида  таржима  назарияси  сектори, 
Тошкент  давлат  университети  (ҳозирги 
ЎзМУ)  да  таржима  назарияси  кафедраси 
фаолият  кўрсата  бошлади.  Хуллас,  кўп 
ўтмай Ўзбекистонда ҳам собиқ иттифоқ ва 
хорижий  мамлакатлардаги  таржима  ва 
таржимашунослик 

марказлари 

билан 

рақобат  қила  оладиган  таржимачилик 
мактаби майдонга келди. Ҳатто, ЮНЕСКО 
тассарруфидаги 

ФИТ 

(Халқаро 

таржимонлар 

федерацияси) 

симпозиумларида  ҳам  ўзбек  таржима  ва 
таржимашунослик  мактаби  ҳақида  илиқ 
фикрлар билдирилди

1

.  

Мустақиллик  бадиий  ижоднинг 

барча жабҳалари каби таржимага ҳам кенг 
йўл 

очди, 

таржимон 

ва 

таржмашуносларимиз учун жаҳонга чиқиш 
имкониятлари  яратилди.  Ўтган  йигирма 
беш йил ичида ижоднинг тасвирий санъат, 
мусиқа  ва  қўшиқ  турлари  бўйича  жаҳон 
майдонига 

чиқдик, 

десак 

муболаға 

бўлмайди. Аммо юксак бадиий ва таржима 
асарлари  яратиш  борасида  жаҳон  адабий 
жараѐнидан  ҳали  ўз  ўрнимизни  топа 
олганимизча  йўқ.  Пировард  натижада  бой 
тажриба  ва  имкониятларга  эга  бўлган 
таржимачилигимиз 

мустақилликнинг 

дастлабки  йилларида  бир  қадар  турғунлик 
даврини бошидан кечирди. Демоқчиманки, 
бу 

йилларда 

таржимашуносларимиз 

ФИТнинг  Москва  (1993),  Лондон  (1995), 
Геттенген 

(1996), 

Мельбурн 

(1998), 

Ванкувере 

(2002), 

Тампере 

(2005) 

конгрессларида  иштирок  қилмади  ѐки 
таржиманинг 

назарий 

муаммоларига 

бағишланган 

йирик 

монографик 

тадқиқотлар  (Қ.Мусаевнинг  ―Таржима 
назарияси 

асослари‖ 

(2005) 

ва 

Б.Илѐсовнинг  ―Искусство  поэтического 
перевода‖ (2007) монографиясини ҳисобга 
олмаганда) 

яратишмади. 

Ёзувчилар 

уюшмаси қошидаги таржима секциясининг 
йиллик  ҳисоботлари  ҳам  ўзининг  олдинги 
ижодкорлик шижоатини йўқотди. 

                                                           

1

 

Қаранг.: Babel. Revue internationale de la traduction. Vol. 

XXIV, 1978, № 3-4, p. 144-149


background image

Хорижий филология.  

№3, 2016 йил

 

 

17 

 

Ваҳоланки,  мустақиллигимизнинг 

дастлабки  йилларида  Республикамизда  ўз 
фаолиятларини 

бошлаган 

Франция, 

Германия,  Англия,  АҚШ,  Ҳиндистон 
элчихоналари  юртида  машҳур  бўлган 
қаламкашлар  асарларини  ўзбек  тилига 
таржима  қилдириш,  ўзбек  мактаблари 
учун  инглиз,  немис,  француз,  ҳинд 
тилларидан  дарслик  ва  луғатлар  яратиш 
ташаббуси  билан  чиққандилар.  Айниқса, 
бу  соҳада  Германия  элчихонаси  қошидаги 
Гѐте  институти,  Франция  элчихонаси 
хузуридаги  Марказий  Осиѐ  тадкикотлари 
институти ва Виктор Гюго марказларининг 
ташаббускорлик 

фаолиятини 

алоҳида 

таъкидлаб 

ўтмоқ 

керак. 

Масалан, 

Тошкентдаги  Франция  элчихонасининг 
кўмаги билан ўтган йиллар ичида француз 
адибларидан 

Вольтернинг 

―Задиг‖, 

Ф.Мориакнинг 

―Илонлар 

чангалида‖, 

Монтескьѐнинг  ―Форс  номалари‖,  Ле 
Клезионинг  ―Мондо  ва  бошқа  ҳикоялар‖, 
Шарл Перронинг ―Эртаклар‖ китоби ўзбек 
тилига таржима қилиниб нашр этилди. 

1997  йил  муҳтарам  Президентимиз 

ташаббуси  билан  ―Жаҳон  адабиѐти‖ 
журналининг  ташкил  қилиниши  катта 
воқеа  бўлди.  Ўтган  ўн  саккиз  йил 
давомида  журнал  ўзбек  ўқувчиларини 
жаҳон 

адабиѐти 

намуналари 

билан 

таништиришда самарали фаолият кўрсатиб 
келмоқда. 

Шу 

ўринда 

атоқли 

адабиѐтшунос  ва  моҳир  таржимон,  устоз 
Озод 

Шарофиддиновнинг 

ташаббускорлигини  эслаб  ўтмоқ  жоиздир. 
Домла 

ҳаѐт 

пайтида 

журналнинг 

мундарижаси  ва  мазмунига  алоҳида 
эътибор берган, унда босилаѐтган таржима 
ва мақолаларнинг сифатига талабчанликни 
оширган,  катта  масъулият  билан  қараган 
эдилар.    Шу  боис,  ўтган  йилларда  журнал 
жаҳон  адабий  жараѐнида  кечаѐтган  муҳим 
ўзгаришлар,  авангард  оқим  ва  мактаблар, 
шунингдек 

таржима 

амалиѐти 

ва 

назариясига 

доир 

теран 

мазмунли 

мақолаларни  эълон  қилиб  борди,  унинг 
саҳифаларида 

дунѐ 

адабиѐтида 

ном 

қолдирган,  бугунги  адабий  жараѐнда 
яловбардорлик 

қилаѐтган, 

қолаверса 

адабиѐт 

соҳасида 

халқаро 

Нобель 

мукофотига  сазовор  бўлган  адиблар 
асарлари  таржималарини  мунтазам  бериб 
келмоқда. 

Зеро, 

бугунги 

ўқувчи 

инглиз 

адабиѐтидан  Жон  Голсуорси,  Соммерсет 
Моэм,  Томас  Стернз  Элиот,  Ричард 
Олдингтон,  Олдос  Хаксли,  Ивлин  Во, 
Айрис  Мѐрдок;  америка  адабиѐтидан 
Уильям Фолкнер, Эрнест Хемингуэй, Жон 
Стейнбек,  Ричард  Райт,  Жон  Апдайк, 
Дейвид  Сэлинжер,  Уильям  Стайрон; 
француз  адабиѐтидан  Гийом  Аполлинер, 
Марсель  Пруст,  Андре  Жид,  Антуан  де 
Сент-Экзюпери,  Альбер  Камю,  Франсуа 
Мориак,  Натали  Саррот,  Клод  Симон, 
Жан-Мари  Гюстав  Ле  Клезио,  Патрик 
Модиано, немис адабиѐтидан Томас Манн, 
Лион  Фейхтвангер,  Арнольд  Цвейг, 
Бертольт  Брехт,  Герман  Гессе,  Генрих 
Бѐлль,  Криста  Вольф,  Гюнтер  Грасс; 
шунингдек,  Хорхе  Луис  Борхес,  Габриель 
Гарсиа  Маркес,  Умберто  Эко,  Хулио 
Кортасар,  Алехо  Карпентьер,  Кадзуо 
Исигуро,  Мо  Янь,  Лао  Шэ,  Харуки 
Мураками  асарларининг  таржималарини 
ўқишга  муяссар  бўлди.  Гегель,  Кьеркегор, 
Ницше,  М.Бахтин,  Р.Барт,  Хосе  Ортега-и-
Гассет, 

М.Хайдеггер, 

А.Ф. 

Лосев 

кабиларнинг  адабиѐт  ва  адабий  жараѐн 
ҳақидаги  фикрлари  билан  журнал  орқали 
танишиб келмоқда. 

Яна  бир  гап.  Журнал  саҳифаларида 

асосан хорижий адиблар асарларининг рус 
тилидаги 

нашрларидан 

тилимизга 

ўгирилган 

таржималар 

чоп 

этиб 

келинмоқда.  Зеро,  бундан  буѐн  ―Жаҳон 
адабиѐти‖  бевосита  аслиятдан  қилинган 
таржималарни  тарғиб  қилувчи  нашрга 
айланмоғи зарур. Масалан, ўтган йилларда 
журналда  ўрта  аср  француз  шоири 
Франсуа  Вийон,  инглиз  ва  америка 
романтизм 

шеърияти 

яловбардорлари 

Жорж  Байрон  ва  Эдгар  Аллан  По 
ижодидан  намуналар  берилди.  Аслият  ва 
русча  таржима  матнларидан  бехабар 
ўқувчи  юқоридаги  таржималарни  ўқиб, 
Вийон,  Байрон,  Эдгар  Аллан  По  аслида 
шундай ѐзган эканда, деган тушунча ҳосил 


background image

Хорижий филология.  

№3, 2016 йил

 

 

18 

 

қилишди.  Бироқ,  бу  таржималарни  асл 
нусха  ва  русча  таржима  матнлари  билан 
солиштирганимизда, 

шоир-

таржимонларимизнинг  нечоғлик  эркин 
ҳаракат  қилганликларини,  натижада  асл 
нусхадан 

нақадар 

узоқлашиб 

кетганликларини 

кузатамиз. 

Тўғри, 

шеърият 

таржимасида 

таржимон 

муаллифнинг  рақибига  айланади,  деган 
нақл  бор.  Бу  дегани  таржимон  она  тилида 
асл  нусха  матнига  ҳамоҳанг  шеър  ѐзса 
бўлди-да, 

қабилидаги 

тушунчани 

бермайди. 

Масалан,  Эдгар  Понинг  ―Буюк 

Темур‖  (Tamerlan,  1827)  поэмаси  рус 
шоири  Валерий  Брюсов  таржимасида 
қуйидагича жаранглайди: 

Заката сладкая услада! 
Отец! я не могу признать, 
Чтоб власть земная - разрешать 
Могла от первой казни ада. 
Куда пойду за гордость я 
Что спорить нам: слова пустые! 

Миразиз Аъзам бу парчани шундай 

таржима қилади: 

Таскин, жонтаслимин 

енгиллатолмас. 

Отахон, шу топда юпатиш нега? 
Сизнинг бу, Ердаги сўзлар келмас бас 
Жаҳаннамнинг одил жазоларига. 
Биламан, дўзахбоп такаббурлигим, 
Қўйинг, ўгит берманг, мени кўп 
қийнаб.  

Ёки,  француз  шоири  Франсуа 

Вийоннинг  ―Блуадаги  мушоира  ҳақида 
ҳикоят‖ (Ballade du concours de Blois, 1457) 
балладасини  Илья  Эренбург  таржимасида 
ўқийлик: 

От жажды умираю над ручьем; 
Я плачу от любви, смеюсь от пеней; 
Я всюду дома, - мой же темный дом 
Страна изгнанья, скорби и 

томлений; 

Мне темен свет, ясны и близки тени; 
Мне из людей всего понятней тот, 
Кто лебедицу вороном зовет; 
Я сомневаюсь в явном, верю чуду; 
Нагой как червь, пышней я всех 
господ; 

Я всеми принят, изгнан отовсюду. 

Ҳусниддин Шарипов бу сатрларни 

қуйидагича таржима қилган: 

Ташна ўлмоқдаман дарѐ бўйида. 
Куламан ѐш тўкиб, ўйнаб ишлайман. 
Уйим бор дунѐнинг ҳар бир куйида, 
Ўз юртимда эса инсиз қушдайман. 
Ростга ишонмаган ѐлғон 
тушдайман. 
Менга маъқул ҳатто, қотирмай 
энса, 
Оққушни қарға деб айтган кимса, 
Ҳа, шундай, жонидан айрилган 
жонман. 
Чувалчанг сингари юпун ва инжа, 
Ҳар ердан қувилган азиз инсонман. 

Инглиз  шоири  Жорж  Байроннинг 

―Ўттиз  олти  ѐшга  тўлган  таваллуд 
кунимда‖  (On  this  Day  I  complete  my 
Thirty-sixth year, 1824) шеъри З.Морозкина 
таржимасида бундай жаранглайди. 

Других не властный волновать, 
Я сам бесстрастен должен быть. 
Но и без отклика, опять 
Хочу любить. 

Таржимон Абдул Ҳамид юқоридаги 

мисрани қуйидагича ўгирган: 

Кундан-кунга яқин интиҳо, 
Эсар фасли хазон еллари 
Қаро қабр кутар оч, юҳо, 
Бағримда тек армон унлари. 

Шоирлар 

Миразиз 

Аъзам 

ва 

Ҳусниддин  Шарипов  ўз  таржималарини 
рус  тилидан  қилганликларини  ѐзган 
бўлсалар,  Абдул  Ҳамид  таржимани  қайси 
тилдан  қилганини  айтмаган.  Ҳар  учала 
таржима  ҳам  асл  нусха  ўрнидаги  русча 
матндан  нақадар  узоқлашиб  кетгани 
кўриниб турибди. Биз, балки Абдул Ҳамид 
ўз таржималарини аслиятдан қилганмикин, 
деган фикрга бориб, юқоридаги тўртликни 
инглиз тилидаги матн билан солиштирдик. 
Бироқ,  унинг  инглизча  матндан  ҳам 
йироқлиги  яққол  кўринади.  Инглизча 
матнда ҳам шеър худди русча таржимадаги 
мазмун ва кўринишга эга:  

It is time this heart should be unmoved,  
Since others it hath ceased to move: 
Yet, though I cannot be beloved, 


background image

Хорижий филология.  

№3, 2016 йил

 

 

19 

 

Still let me love! 

Хулоса  шуки,  эндиликда  бевосита 

аслият 

тилидан 

таржима 

қилишга 

ўтмоғимиз  керак.  Ўтган  асрнинг  сўнгги 
чорагида  илк  бевосита  таржималар  пайдо 
бўлганди.  Гѐтенинг  ―Ёш  Вертернинг 
изтироблари‖ 

ва 

Бруно 

Апицнинг 

―Қашқирлар 

чангалида‖ 

романлари 

Янглиш  Эгамова,  ―Ғарбу  Шарқ  девони‖ 
Садриддин  Салимов,  Виктор  Гюгонинг 
―Шарқ 

куйлари‖ 

тўплами 

Шарофат 

Ботирова, 

Ф.Гарсиа-Лорканинг 

―Энг 

қайғули  қўшиқ‖  тўплами  Шавкат  Раҳмон 
томонидан  бевосита  аслиятдан  таржима 
қилинганди.  Шунингдек,  шоирларимиз 
Жамол  Камол  ва  Абдулла  Шер  ҳам 
Шекспир ва Байрон драмаларини таржима 
қилишда 

аслиятдан 

имкон 

қадар 

фойдаланиб 

иш 

кўрган 

эдилар. 

Мустақиллигимизнинг 

дастлабки 

йилларида, бу бошланган хайрли иш жуда 
суст  давом  этди  назаримизда.  Ваҳоланки, 
таржимашунос  Зуҳриддин  Исомиддинов 
сўзи  билан  айтганда,  ―чет  эл  адабиѐтидан 
таржима  қилиш  энг  авж  оладиган  замон 
келганди.‖ 

Нафсиламбр, 

Жаҳон 

тиллари 

университети  ва  Самарқанд  Давлат  чет 
тиллар 

институтининг 

таржимонлик 

факультетларида  таржимон-филолог  ва 
таржимон-референт  йўналишлари  бўйича 
бакалавриатура  ҳамда  магистратуралар 
мавжуд. Сўнгги ўн беш йил ичида  уларни 
юзлаб  ѐшлар  битириб  чиқди.  Улар 
орасидан 

етишиб 

чиққан 

фидоий 

таржимон ва таржимашунослар нари борса 
тўрт-бештани  ташкил  қилади,  холос. 
Сабаби  нимада?  ЎзДЖТУ  таржимонлик 
факультети 

собиқ 

декани 

Носир 

Қамбаровнинг 

маъқуллашича, 

бунинг 

сабаби  ―чет  тилларидан  ўзбек  тилига 
таржиманинг  назарий  муаммолари  тўлиқ 
ѐритилмаганида,  дарслик  ва  қўлланмалар 
ѐзилмаганидадир‖.  Домланинг  гапида  жон 
бор. 

Шу 

пайтгача 

республикамизда 

хорижий  тиллардан  ўзбек  тилига  ва  ўзбек 
тилидан  хорижий  тилларга  таржима 

амалиѐтидан  сабоқ  берувчи  биронта 
дарслик чоп этилмади

2

.  

ЎзДЖТУ  ва  СамДЧТИ  таржима 

факультетларида 

Иброҳим 

Ғофуров, 

Низом Комилов, Жамол Камол, Муҳаммад 
Али,  Абдулла  Шер,  Маҳкам  Маҳмудов, 
Янглиш  Эгамова,  Шоазим  Мунавваров, 
Сувон 

Мели, 

Мирзаали 

Акбаров, 

Зуҳриддин  Исомиддинов  сингари  моҳир 
таржимон ва таржимашуносларни маъруза 
ўқишга,  магистирлик  диссертацияларига 
раҳбарлик  қилишга  жалб  этишса,  бу 
тажрибали  олимлар  хорижий  тилларни 
билувчи  магистрантлар  билан  дарслик  ва 
қўлланмалар  ҳам  ѐзишган  бўларди.  Шу 
ўринда, қатор йиллар ЎзМУ ва ЎзДЖТУда 
таржима 

назарияси 

ва 

амалиѐтидан 

талабаларга 

сабоқ 

берган 

Иброҳим 

Ғафуровнинг 

―Таржимонлик 

мутахассислигига 

кириш‖

3

 

ўқув 

қўлланмасини  мисол  қилиб  келтириш 
мумкин. 

Бундан  ўн  йил  муқаддам,  давра 

суҳбатларининг 

бирида 

таниқли 

адабиѐтшунос 

Сувон 

Мели 

шундай 

деганди:  ―Мана,  янги  XXI  асрнинг 
дастлабки етти йилини босиб ўтдик. Ўжар 
бир  савол  кўндаланг  туради:  янги  асрда 
ўтган  асрда  эгаллаган  чўққиларни  эгаллай 
оламизми? 

Ваҳоланки, 

эгалланган 

чўққиларни  қайта  эгаллаш  у  қадар  завқ 
бермайди.  Вазифа  –  шу  юксакликка 
таянган  ҳолда  янги  чўққиларни  забт  этиш 
лозим‖.

4

 

Дарҳақиқат, 

бу 

ижодий 

муваффақиятларга  эришувда  таржиманинг 
роли 

нақадар 

беқиѐслиги 

ўз-ўзидан 

маълум. 

Қолаверса, 

бугунги 

кунда 

таржима  тиллараро  ва  маданиятлараро 
мулоқотнинг  асосий  омилларидан  бири 
ҳисобланмоқда.  Бир  сўз  билан  айтганда, 
―таржима  миллатни  жаҳонга  танитади‖, 
халқаро  глобаллашув  жараѐнида  бевосита 
иштирок  этишимизга  кенг  йўл  очиб 
беради. Буни асло унутмаслигимиз лозим. 

                                                           

2

 Muminov O., Sunnatov O. Translation history. Tashkent, 

2004. – 134 p. қўлланмасини ҳисобга олмаганда. 

3

 Ғафуров И. Таржимонлик мутахассислигига кириш. 

Ўқув қўлланма.- Тошкент: 2008. – 117 б. 

4

 Қаранг: ―Ўзбекистон адабиѐти ва санъати‖ газетаси, 

2004, 30-март. 


background image

Хорижий филология.  

№3, 2016 йил

 

 

20 

 

―Шекспир  бепоѐн…‖  деган  ҳикмат 

бор. Бу калима буюк немис шоири Иоханн 
Вольфганг 

Гѐте 

қаламига 

мансуб. 

Дарҳақиқат,  инглиз  уйғониш  (ренессанс) 
даври  адабиѐти  ва  театр  санъатининг  улуғ 
намояндаси Уильям Шекспир мероси мана 
тўрт  асрдирки  дунѐ  халқларини  ўзига  ром 
қилиб  келмоқда.  Ватанимиз  Ўзбекистонда 
ҳам  Шекспир  номи,  унинг  асарлари 
маълум ва машҳур бўлиб, китобхон ҳамда 
томошабин  қалбидан  чуқур  жой  олган. 
Тўғриси,  ўзбек  драматургияси  ва  театр 
санъатини,  унинг  равнақини  Шекспир 
меросисиз  тасаввур  қилиш  мушкул.  Ўтган 
саксон  йил  ичида  Шекспир  яратган  шоҳ 
асарларнинг  қарийб  барчаси  тилимизга 
ўгирилиб, 

қатор 

нашрларда 

китобхонларимизга тортиқ этилди. 

 

Мустақиллик 

даврида 

―Фан‖ 

нашриѐти  Шекспир  асарларининг  шоир 
Жамол  Камол  таржимасида  уч  жилдли 
―Сайланма‖сини

5

  чоп  этиб,  бу  борада  яна 

бир хайрли ишни амалга оширди. 

Дарвоқе,  Ўзбекистон  халқ  шоири, 

таниқли 

таржимон 

Жамол 

Камол 

―Шекспир  меросига  шунчаки  хавас  билан 
қарамади, балки ижодкор сифатида, ўзини 
унинг  руҳий  оламига  муносабатдош  ва 
ворис деб билди‖ (Ғ. Саломов, Б.Назаров). 
Ҳа,  шоир  Шекспир  ижодидан  таржима 
қилишга  қўл  уришдан  олдин  унинг 
меросини  қунт  билан  ўрганди,  инглиз 
адабиѐти тарихидан институт талабаларига 
маърузалар ўқиди. Жамол ака ўзининг илк 
тажрибаси  бўлган  ―Макбет‖  фожиаси 
таржимасини  қўлтиқлаб  машҳур  актѐр 
Олим 

Хўжаев 

ҳузурига 

борганини 

қуйидагича эслайди: ―Эсимда бор, – дейди 
шоир. – ―Макбет‖ни таржима қилиб Олим 
Хўжаев ҳузурига олиб бордим. У Шекспир 
номини  ўқибоқ,  кўзлари  чарақлаб  кетди. 
Ўрнидан  турди,  қўлѐзмани  ўқиб,  кўзига 
сурди. 

Менинг 

бироз 

ажабланиб 

боққанимга  жавобан  ҳаяжонланиб:  ―Аҳир 
бу  зот  –  Шекспир,  азиз  пиримиз!...    Мен 
санъатда  нимага  эришган  бўлсам,  шу 

                                                           

5

 

Шекспир В. Сайланма. 3 жилдлик. Тошкент: ―Фан‖ 

нашриѐти, 2007-2008. 

кишининг  нафасидан,  шу  кишининг 
шарофати туфайли эришдим‖, деди... 

Энди 

шоир 

Жамол 

Камол 

таржималари  ҳақида  икки  оғиз  сўз. 
Маълумки,  ҳар  қандай  таржима  ўз 
даврининг 

маҳсули, 

ватан 

адабиѐти 

намуналари  каби  замонасига  хизмат 
қилади.  Агар  у  ҳақиқий  санъат  асарига 
айланган  тақдирда  асрлар  оша  яшаб, 
мумтоз адабиѐтнинг ѐрқин намунаси бўлиб 
қолиши ҳам мумкин. Бунга ўзбек таржима 
адабиѐти  тарихидан  Огаҳий,  Чўлпон, 
Ойбек,  Усмон  Носир,  Ғафур  Ғулом, 
Миртемир,  Мирзакалон  Исмоилий,  Озод 
Шарофиддинов,  Эркин  Воҳидов,  Абдулла 
Орипов,  Қодир  Мирмуҳамедов,  Иброҳим 
Ғафуров  қаламига  мансуб  таржималарни 
мисол 

келтирсак 

бўлади. 

Шекспир 

ижодидан  таржима  қилиш  тажрибаси 
ҳақида  гапирадиган  бўлсак,  адибнинг 
―Ҳамлет‖  (―Hamlet‖,  1600-1601)  фожиаси 
дунѐ  тилларига  энг  кўп  ва  хўп  таржима 
қилинган  асар  ҳисобланади.  Дарҳақиқат, 
асарда  ўқувчи  ва  томошабин  қалбини 
жумбушга  келтирувчи  нуқта  –  бу  Ҳамлет 
монологидир.  Ҳаѐтда  беҳисоб  фисқу 
фужурлар билан тўқнаш келган, борлиқ ва 
инсон  ҳақидаги  соф  тушунчаларга  зарба 
берган 

аччиқ 

ҳақиқат 

қаршисида 

эсанкираган  Ҳамлет  олдида 

“Ё  ҳаѐт,  ѐ 

момот”

  масаласи  кўндаланг  турарди. 

Аслиятда  ―To  be,  or  not  to  be:  that  is  the 
question‖  сатрлари  билан  бошланувчи 
ҳаяжонли  монолог  русча  таржималарда: 
―Быть  или  не  быть  –  таков  вопрос‖  (М. 
Вронченко, 1829); ―Быть или не быть? Вот 
в чем вопрос!‖ (А.Кронеберг, 1844); ―Быть 
или 

не 

быть 

– 

таков 

вопрос‖ 

(М.Лозинский,  1933);  ―Быть  или  не  быть: 
вот  в  чем  вопрос‖  (Б.  Пастернак,  1940) 
қабилида  қарийб  бир  хил  қолипда 
ўгирилган бўлса,  ўзбек таржимонлари уни 
турлича  кўринишда  таржима  қилганлар. 
Монолог  Чўлпон  таржимасида    ―Ё  ҳаѐт,  ѐ 
ўлим, 

масала 

шунда‖; 

М.Шайхзода 

таржимасида  эса  ―Тирик  қолмоқ  ѐ  ўлмоқ? 
Шудир  масала!‖  тарзида  жаранглайди. 
Жамол  Камол  уни      ―Ё  ҳаѐт,  ѐ  момот: 
масала 

шундоқ‖ 

деб 

ўгирган. 


background image

Хорижий филология.  

№3, 2016 йил

 

 

21 

 

Таржималарни 

аслият 

билан 

солиштирганимизда,  Чўлпон  таржимаси 
русчадаги 

М.Лозинский 

нусхасига, 

М.Шайхзода 

таржимаси 

А.Кронеберг 

матнига  якинлиги  ойдинлашади.  Жамол 
Камол таржимаси  эса асл нусхага монанд 
ўгирилган 

кўринади. 

Ҳамлет 

монологининг охирги уч мисраси аслиятда 
қуйидаги кўринишга эга: 

… Soft you, now! 
The  fair  Ophelia!  –  Nymphe,  in  thy 

orisons 

Be all my sing remember’d. 
сўзма-сўз таржимаси: 
... Жим бўл! 
Соҳибжамол  Офелия!  Нимфа,  ўз 

ибодатларингда 

Менинг гуноҳларимни ҳам эслагин. 

Рус 

таржимони 

М.Лозинский 

юқоридаги  мисраларни  шундай  таржима 
қилади: 

... Но тише! 
Офелия!  –  В  твоих  молитвах, 

нимфа, 

Все, чем я грешен, помяни. 

Мақсуд  Шайхзода  бу  мисраларни 

ўзбек тилига мана бундай ўгиради: 

... Энди бас, етар! 
Офелия! Қувончим! Гуноҳларимга –  
Ўз дуоингда кечирим тила, эй пари! 

Жамол  Камол  монологнинг  бу 

мисраларини  бевосита  инглиз  тилидан 
қуйидагича ағдарган: 

Бас, кифоя! Офелия! Эй, гўзал пари, 
Бир  осийман,  дуоингда  ѐд  айла 

мени. 

Ҳамлет  маҳбубаси,  соҳибжамол 

Офелия  қаршисида,  унга  қарата  айтаѐтган 
ушбу 

монологида 

ўзини 

одамлар 

ўйлаганидек 

телба 

эмаслигини 

исботламоқ, 

бунга 

қаллиғини 

ҳам 

ишонтирмоқ 

бўлади. 

Афсус, 

унинг 

пурмаъно  оташин  сўзларининг  мағзини 
чақишга  ожиз,  фалсафий  мушоҳадаларини 
телба  одам  сўзига  йўяѐтган  Офелияни 
саросимадан  қутқармоқ,  тинчлантирмоқ 
мақсадида  Ҳамлет  унга:  ―Soft  you,  now!‖ 
(―Жим 

бўл!‖); 

―The 

fair 

Ophelia!‖ 

(―Соҳибжамол  Офелия!‖);  ―Nymphe,  in  thy 

orisons  /  Be  all  my  sing  remember’d‖ 
(―Нимфа,  ўз  ибодатларингда  менинг 
гуноҳларимга  кечирим  тилагин‖)  деб, 
мурожаат  қилаяпти.  Асл  нусха  матнида 
―Ophelia‖  ва  ―Nymphe‖  исмлари  ѐнма-ѐн 
келаяпти.  Бу  ерда  Ҳамлет  ўз  севгилиси 
Офелияни  қадим  юнон  мифологиясидаги 
худо  Зевснинг  қизлари  бўлмиш  Нимфа 
(―Соҳибжамол, қаллиқ‖ маъносида – 

М.Х.

лардан  бирига  менгзаб,  унга  илоҳий 
гўзаллик 

ва 

зукколикни 

тиламоқда. 

Сабаби,  нимфалар,  яъни  соҳибжамол 
гўзаллар табиат қўйнида Аполлон, Дионис 
ва  Артемида  каби  олийжаноблик  тимсоли 
бўлган  худоларга  ҳамроҳлик  қилишган. 
Рус 

таржимонлари 

(М.Лозинский, 

Б.Пастернак,  М.Морозов)  ўз  матнларида 
―Нимфа‖  номини  сақлаб  қолишган  ва 
таржима  сўнггида  унга  шарҳ  бериб 
ўтганлар. 

Афсус, 

келтирганимиз 

М.Шайхзода  ва  Ж.Камол  таржималарида 
бу  ном  тушириб  қолдирилган.  Оқибат 
натижада  иккала  таржима  ҳам  аслиятдан 
бирмунча узоқлашган. 

Ёки  ―Отелло‖  (―Othello‖,  1604) 

фожиасидаги 

Отелло 

монологи 

илк 

сатрларининг  Ғафур  Ғулом  ва  Жамол 
Камол 

таржималаридаги 

кўринишини 

қиѐслайлик.  Монолог  инглиз  тилида 
қуйидаги мазмунда жаранглайди.  

Soft you, a word or two before you go. 
I have done the state some service, and 
they know`t. 
No more of that… 

Шоир  Ғофур  Ғулом  юқоридаги 

мисрани  асарнинг  русча  М.  Лозинский 
таржимасидан қуйидагича ўгиради:  

Озгина тўхтанг. 
Кетар  экан,  икки  оғиз  сўзим  бор 
холос. 
Венецияга  хизмат  қилдим  –  ҳамма 
билади.  
Бу тўғрида шу кифоя.  

Шоир Жамол Камол эса уни бевосита 

инглизчадан  таржима  қиларкан,  аслият 
мазмуни  ва  руҳини  тўлақонли  беришга 
интилган:  

Жиндек сабр қилинглар. 


background image

Хорижий филология.  

№3, 2016 йил

 

 

22 

 

Икки  оғиз  сўз  айтаман  кетиш 
олдидан. 
Юртга  бир  оз  хизмат  қилдим,  бу 
энди маълум, 
Балки айтиш шарт эмасдир. 

Биз 

бу 

ерда 

шарқ 

ва 

ғарб 

шеъриятининг  билимдони,  аллома  шоир 
Ғафур 

Ғулом 

таржимасини 

асло 

камситмоқчи 

эмасмиз. 

Шоир 

ўз 

таржимасини 

русчадаги 

М.Лозинский 

вариантига 

яқинлаштиришга 

уринган. 

Ваҳоланки, 

таржимашуносларнинг 

таъкидлашича,  М.Лозинский  таржимаси 
асарнинг  мавжуд  русча  таржималари 
орасида 

асл 

нусхага 

энг 

яқини 

ҳисобланади.  Жамол  Камол  бўлса  ўз 
таржимасини  бевосита  аслиятдан  амалга 
ошираяпти.  Шу  боис,  унинг  таржимасида 
асл 

нусха 

мазмуни 

тўлақонли 

ўз 

ифодасини топган.  

Шекспирнинг  яна  бир  шоҳ  асари 

―Ромео  ва  Жульетта‖  (―Romeo  and  Juliet‖, 
1597)  фожиасидир.  Уни  рус  тилига  турли 
даврда  Т.Шчепкина  –  Куперник  ва 
Б.Пастернак  таржима  қилган.  Ҳар  иккала 
таржима  то  ҳозирга  қадар  пешма-пеш 
нашр 

қилиниб, 

театрларда 

ўйналиб 

келинади.  Фожиани  дастлаб  ўзбек  тилига 
1949 йилда Мақсуд Шайхзода, орадан қирқ 
икки  йил  ўтиб  (1991  йил  нашр  этилган 
―Отелло‖  китобида  ―Ромео  ва  Жульетта‖ 
таржимаси  учрамайди)  Жамол  Камол 
таржима 

қилди. 

Шайхзода 

асарни 

русчадаги 

Б.Пастернак 

вариантидан 

ўзбекчалаштирган 

бўлиб, 

таржима 

жараѐнида ўзбек таржимони озарбайжонча 
Жаъфар  Жобборли  таржимасидан  ҳам 
фойдаланган, 

дейишади 

мунаққидлар. 

Дарвоқе,  профессор  Фозила  Сулаймонова 
―шарқ, 

жумладан 

ўзбек 

классик 

поэзиясини 

яхши 

билган, 

Навоий 

поэтикаси 

устида 

жиддий 

илмий 

тадқиқотлар  олиб  борган  шоир  ва  олим 
Шайхзода ―Ромео ва Жульетта‖ трагедияси 
таржимасида ўтмиш поэзия анъаналаридан 
баракали 

фойдаланади‖,

6

 

деб 

ѐзади. 

Таржима  мувафаққиятли  чиққан  бўлса-да, 

                                                           

6

 Қаранг: Сулаймонова Ф. Шекспир Ўзбекистонда. – 

Тошкент: ―Фан‖, 1978. 93-бет. 

саҳнада  у  ―Отелло‖  ва  ―Ҳамлет‖  каби 
шуҳрат 

қозонолмади. 

Театршунос 

М.Раҳмонов  ва  Т.Сильмильштейннинг 
таъкидлашича  режиссѐр  асар  ―ғояси  ва 
услубини  яхлитликда  бера  олмаган  эди‖

7

Яхшиси, 

юқоридаги 

фикрларнинг 

нечоғлик 

ҳақиқатга 

яқинлигини 

таржималарни  асл  нусха  матни  билан 
солиштирган 

ҳолатда 

кузатайлик. 

Масалан, фожиа финалида Верона ҳокими, 
шаҳзода Эскал (Escalus, Prince of Verona – 
Эскалус  [лотинча],  Верона  шаҳзодаси  – 
М.Х.)нинг  якуний  сўзи  аслиятда  шундай 
жаранглайди: 

Prince 
A  glooming  peace  this  morning  with  it 
brings. 
The  Sun  for  sorrow  will  not  show  his 
head: 
Go  hence,  to  have  more  talk  of  these 
sad things. 
Some  shall  be  pardon’d,  and  some 
punished. 
For never was a story of more woe 
Than this of Juliet and her Romeo. 
[The tomb is closed.] Exeunt. 

Энди, 

юқоридаги 

мисраларни 

Б.Пастернак 

таржимасида 

келтириб 

ўтамиз: 

Князь 
Сближенье ваше сумраком объято 
Сквозь  толщу  туч  не  кажет  солнце 
глаз. 
Пойдем, обсудим сообща утраты 
И обвиним иль оправдаем вас. 
Но повесть о Ромео и Джульетте 
Останется печальнейшей на свете... 
Уходят. 

Мақсуд  Шайхзода  бу  мисраларни 

қуйидагича ўгиради: 

Бек

 

Ҳаммангизга 

тонг 

келтирди 

мотамсаро сулҳ, 

Ҳатто  қалқмоқ  истамайди  аламли 

қуѐш. 

Юринг,  ҳали  кенгаш  қуриб  ўйламоқ 

керак –  

                                                           

7

 Раҳмонов М., Сильмильштейн Т. Шукур Бурханов. – 

Тошкент, 1972. с. 115. 


background image

Хорижий филология.  

№3, 2016 йил

 

 

23 

 

Кимга  –  биздан  илтифоту  кимларга 

жазо! 

Ромео  ва  Жульеттанинг  қиссасидан 

ҳам, 

Ғамли  қисса  кўрган  эмас  тарихда 

олам! 

Кетадилар. 

Жамол  Камол  шаҳзода  нутқини  асл 

нусхадан бундай таржима қилган: 

Бек 
Шунинг билан тонг келтирди ғамгин 

осойиш, 

Ғамдан бошин кўтаролмай, қийналар 

қуѐш. 

Юринг,  гаплашайлик  яна,  этайлик 

тайин, 

Кимни  кечирамиз,  кимга  бергаймиз 

жазо. 

Ромео  ва  Жульеттанинг  ишқидек, 

эвоҳ, 

  Қайғули  бир муҳаббатни кўрмамиш 

дунѐ! 

Кетишади. 

Шекспир  ўз  комедия,  трагедия  ва 

хроникаларини  қофияли  ва  қофиясиз  оқ 
шеър  шаклида  битади.  Ҳар  икки  ҳолатда 
ҳам  унинг  мисралари  равон  ва  оҳангдор 
ўқилади.  Ҳатто,  манбалардан  бизга  адиб 
замондоши,  драматург  Роберт  Грин  унинг 
бу борадаги муваффаққиятига рашк қилса-
да, 

тан 

олгани 

маълум. 

Мисол 

келтирганимиз, 

юқоридаги 

мисралар 

аслиятда аб аб аа кўринишида қофияланиб 
келинаяпти. 

Мисралардаги 

қофиялар 

ҳолати  русча  таржималарда  ҳам  асл 
нусхага 

монанд 

сақланган. 

Мақсуд 

Шайхзода таржимасида фақат охирги икки 
мисрада  қофия  аа  тарзида  русча  ва  аслият 
матнига  вобаста  келаяпти.  Жамол  Камол 
ўз  таржимасида  фақат  оқ  шеър  русумини 
ишлатиб,  қофияларни  четлаб  ўтгани 
кўриниб турибди. 

Фожиа 

сўнгидаги, 

Ромео 

ва 

Жульетта  жасади  қўйилган  даҳма  ичида 
шаҳзода  Эскал  Монтекки  ва  Капулетти 
хонадонини  яраштираркан,  мотамсаро 
нутқининг 

дастлабки 

икки 

мисраси 

аслиятда: 

A  glooming  peace  this  morning  with  it 
brings. 
The  Sun  for  sorrow  will  not  show  his 
head. 
яъни, сўзма-сўз таржимада: 
Бу  тонг  ўзи  билан  олиб  келди 
мотамсаро сулҳ, 
Ҳатто 

ғамдан 

қуѐш 

бошин 

кўтаролмас. 
маъносини англатади. 

Бу  мисралар  Мақсуд  Шайхзода 

таржимасида аслиятга яқинроқ кўринади

Ҳаммангизга 

тонг 

келтирди 

мотамсаро сулҳ, 
Ҳатто  қалқмоқ  истамайди  аламли 
қуѐш. 

Сабаби, 

Шайхзода 

бевосита 

аслиятдан 

ўгирилган 

озарбайжонча 

таржимадан  ҳам  моҳирона  фойдалангани 
сезилиб 

турибди. 

Масалан, 

русча 

таржимадаги  аслиятга  ѐт  ―Сквозь  толщу 
туч‖  иборасини  таржимада  тушириб 
қолдираѐтгани  ҳам  бунга  гувоҳ.  Жамол 
Камол  таржимасида  эса  иккинчи  мисра 
инглизча матнга монанд жаранглайди. 

Шунинг билан тонг келтирди ғамгин 
осойиш, 
Ғамдан бошин кўтаролмай, қийналар 
қуѐш. 

Энди,  шаҳзода  Эскал  нутқидаги 

охирги  икки  мисранинг  таржималарини 
асл  нусха  билан  солиштириб  кўрайлик. 
Назаримизда  бу  ерда  рус  таржимонлари 
ҳам,  ўзбек  таржимонлари  ҳам  сўз  ва 
ибораларнинг  аслиятдаги  маъноларини 
тўлиқ  англаб  етмаганлар.  Мисраларнинг 
аслиятдаги  кўринишига  яна  бир  бор 
эътибор берайлик. 

For never was a story of more woe 
Than this of Juliet and her Romeo. 

Бу  мисраларни  сўзма-сўз  шундай 

таржима қилиш мумкин

Жульетта 

ва 

унинг 

Ромеоси 

қиссасидан 

Қайғулироғини кўрган эмас бу олам. 

 

Шекспир  фожиани  ―Ромео  ва 

Жульетта‖  деб  номлагани  билан,  бутун 
асар 

давомида 

синчков 

китобхон 


background image

Хорижий филология.  

№3, 2016 йил

 

 

24 

 

Жульеттанинг  Ромеога  нисбатан  фаолроқ 
ҳаракат  қилганини,  муҳаббатини  ҳимоя 
этишда  доимо  ташаббускор  бўлганини 
осонгина  фаҳмлаб  олади.  Шунингдек, 
воқеалар  давомида  Жульетта  Ромеога 
қараганда  сидқидилдан  ҳаракат  қилади, 
ақлан  бирмунча  пеш  эканлигини  ҳам 
намоѐн  эта  боради.  Шу  боис,  муаллиф 
сўнгги  мисрада,  кўриб  турганимиз  ―Than 
this of Juliet and her Romeo‖ (―Жульетта ва 
унинг  Ромеоси  қиссасидан‖)  қабилида 
қаҳрамони  Жульеттанинг  исмини  олдинги 
ўринга  олиб  чиқади.  Шундай  экан, 
русчадаги 

Б.Пастернак, 

ўзбекчадаги 

М.Шайхзода  ва  Ж.Камол  таржималарида 
ҳам  асл  нусха  мазмуни  тўлақонли  ифода 
этилмаган, дейишга ҳақлимиз. 

Юқоридаги 

мисралардан 

сўнг, 

аслиятда  ―The  tomb  is  closed.  Exeunt‖ 
(―Даҳманинг қопқоғи ѐпилади. Кетишади‖) 
гапи  мавжуд.  Бу  гап  ҳам  таржимонлар 
назаридан  четда  қолган.  Ваҳоланки, 
мотамга  йиғилганлар  воқеа  ниҳоясида 
Ромео  ва  Жульетта  жасади  қўйилган 
―даҳманинг  қопқоғини  ѐпиб‖,  сўнгра 
―кетишади‖. 

То 

ҳозирга 

қадар 

Шекспир 

асарларининг  тилимиздаги  нашрларида 
унинг  исми-шарифи  ―Вильям  Шекспир‖ 
тарзида  транслитерация,  яъни  ҳарфлар 
миқдори  ва  номига  монанд  ѐзилиб 
келинади.  Бу  албатта,  ўтган  асрнинг 
биринчи яримида адиб асарларининг русча 
таржималари  ва  нашрларидан  тилимизга 
кўчиб  ўтган  эди.  Ваҳоланки,  Шекспир 
асарларининг  1957-1960  йилларда  чоп 
этилган  ―Тўла  асарлар  тўплами‖дан 
бошлаб  рус  тилида  драматургнинг  исми-
шарифи  ―Уильям  Шекспир‖  тарзида  асли 
(William 

Shakespeare)га 

монанд 

талаффузда,  яъни  транскрипцияда  тўғри 
ѐзила  бошланди.  Афсус,  ўзбек  тилидаги 
1981-1985 йиллар нашр қилинган Шекспир 
―Танланган  асарлар‖ида  ҳам,  1991  йилда 
босилиб  чиққан  ―Отелло‖  китобида  ҳам, 
ниҳоят 

қўлимиздаги 

уч 

жилдлик 

―Сайланма‖да  ҳам  муаллифнинг  исми-
шарифи 

―Вильям 

Шекспир‖ 

ҳолида 

ўзгармасдан қолди. 

Юқорида  таъкидлаганимиздек,  ҳар 

бир  таржима  ўз  даврининг  маҳсули 
ҳисобланади.  Зеро,  Чўлпон  билан  Жамол 
Камол  таржималари  ўртасида  қарийб 
олтмиш  йил,  Ғафур  Ғулом,  Мақсуд 
Шайхзода  ва  Жамол  Камол  таржималари 
орасида  эса  эллик  йил  масофа  –  вақт 
чегараси 

ѐтибди. 

Таржималарни 

баҳолаганимизда  бу  ―чегарани‖  ҳисобга 
олмоғимиз  зарур.  Вақт  ўтган  сари 
Шекспирдан  янги  таржималар  бунѐдга 
келади.  Шекспирнинг  ўзи  ҳам  ўзбек 
китобхони 

ва 

томошабинига 

янада 

яқинроқ,  янада  қадрдонроқ  бўла  боради. 
Шекспирнинг 

―бепоѐн‖лиги 

ҳам 

шундадир. 

Жамол 

Камол 

таржималарининг  ушбу  нашри  ҳам  шу 
йўлдаги  яна  бир  қутлуғ  қадам  бўлиб 
қолади. 

Мустақиллик 

даври 

таржимачилигимиз ютуқлари ва истиқболи 
хусусида  гапирадиган  бўлсак,  аввало 
таниқли  адабиѐтшунос,  профессор  Наим 
Каримовнинг  шу  мавзуда  эълон  қилган 
―Адабий  алоқа  ва  бадиий  таржиманинг 
янги уфқлари‖ мақоласига тўхталиб ўтмоқ 
зарур, 

деб 

ўйлайман. 

Олим 

ушбу 

мақоласига  муҳтарам  Юртбошимизнинг 
―Адабиѐтга 

эътибор 

– 

маънавиятга, 

келажакка  эътибор‖  (2009)  рисоласида 
илгари сурилган ғоя ва тавсиялар замирида 
ўзбек  адабиѐтининг  халқаро  алоқалари  ва 
ўзбек  таржимачилиги  равнақига  назар 
ташлайди.  Айни  пайтда  муаллиф  ўзбек 
таржима  мактаби  ва  таржимашунослик 
илмининг  қарайиб  юз  йиллик  тарихига 
тўхталаркан,  ―Чўлпон,  Ойбек,  Ғафур 
Ғулом,  Шайхзода,  Миртемир,  Абдулла 
Қаххор,  Мирзаколон  Исмоилий,  Асқад 
Муҳтор,  Қодир  Мирмуҳамедов,  Мирзиѐд 
Мирзоидов, 

Миад 

Ҳакимов, 

Эркин 

Воҳидов,  Абдулла  Орипов,  Иброҳим 
Ғафуров  сингари  моҳир  таржимон  ва 
адиблар  дунѐга  келиб,  жаҳон  адабиѐти 
машҳур  намояндаларининг  энг  яхши 
асарларини  ўзбек  маданиятининг  бебаҳо 
мулкига  айлантирдилар‖,  деган  таърифни 
келтиради.  Яна  шу  нарса  қувонарлики,  – 
дея  ѐзади  муаллиф,  – 

эндиликда

  (таъкид 


background image

Хорижий филология.  

№3, 2016 йил

 

 

25 

 

бизники  – 

М.Х.

)  нафақат  рус  тилидан, 

балки  бевосита  ғарб  ва  шарқ  халқлари 
тилларидан  ўзбек  тилига  маҳорат  билан 
таржима  қила  оладиган  ижодкорлар 
авлоди 

етишиб 

чиқди. 

Жумладан, 

А.Файзулла  хинд-урду,  А.Кўчибоев  – 
француз,  М.Сайдумаров  –  араб,  М.Аъзам 
ва  Б.Шарипов  –  турк,  У.Қўчқор  – 
озарбайжон,  Я.Эгамова  ва  М.Акбаров  – 
немис 

тилларидан 

амалга 

оширган 

таржималари 

билан 

журналхонлар 

(―Жаҳон  адабиѐти‖  – 

М.Х.

)  ни  ―дунѐ 

маданияти 

мероси‖дан 

баҳраманд 

этмоқдалар‖. 

Демак, 

устоз 

Наим 

Каримов 

таъкидлаганидек,  ―...  бадиий  таржиманинг 
кишилар  руҳий  ҳаѐтидаги  ўрни  ғоят  катта 
эканлигини 

сезмай 

иложимиз 

йўқ. 

Модомики 

шундай 

экан, 

бадиий 

таржимага 

алоҳида 

эътибор 

бериш, 

нафақат  ўзга  тиллардан  ўзбек  тилига, 
балки  ўзбек  тилидан  ўзга  тилларга  хам 
бадиий асарларни таржима қила биладиган 
ѐшларни  тарбиялаш  жамиятимиз  олдида 
турган энг муҳим вазифалардан биридир‖. 

Таниқли  адабиѐтшунос  олим  ва 

таржимон 

Иброҳим 

Ғафуровнинг 

жасорати,  машаққатли  меҳнати  самараси 
ўлароқ  ўзбек  китобхони  машҳур  ирланд 
адиби 

Жеймс 

Жойснинг 

―Улисс‖ 

романини  она  тилида  ўқишга  муяссар 
бўлди.  Роман  таржимасининг  маданий 
ҳаѐтимизда 

нечоғлиқ 

жиддий 

воқеа 

бўлганлиги  хақида  матбуотда  А.Саидов, 
Х.Дўстмуҳаммад, 

Т.Жўраев 

каби 

олимларнинг  мақолалари  ҳам  эълон 
қилинди. 

Шунингдек, 

инглиз 

тили 

мутахассиси, 

Ўзбекистон 

Миллий 

университети 

докторанти 

Тоҳир 

Умрзоқовнинг ―Жаҳон адабиѐти‖ (2010, 1-
сон)  ва  ―Звезда  Востока‖  (2011,  1-сон) 
журналларида  ―Улисс‖  романининг  русча 
ва  ўзбекча  таржималарини  аслият  билан 
солиштириб  таҳлил  қилган  мақолалари 
босилиб  чиқди.  Мақолаларнинг  бирида 
муаллиф  шундай  ѐзади:  ―Аслиймонанд 
таржимага  эришиш  учун  аслият  бадиий–
эстетик  қиммати,  икки  тил  лисоний 
воситаларининг  луғавий  мувофиқликлари 

ҳамда  аслият  мансуб  бўлган  халқнинг 
моддий,  маънавий,  сиѐсий  ва  иқтисодий 
ҳаѐти  билан  боғлиқ  омиллар  таржимада 
тўлақонли  акс  эттирилиши  лозим‖.  Бу 
ўринли,  айни  пайтда  амалга  оширилиши 
ўта  мушкул  талаб.  Айниқса,  ―Улисс‖дек 
мураккаб  матнли  асарни  ҳатто  инглиз 
тилини мукаммал эгаллаган таржимон ҳам 
аслиятга  адекват  холатда  ўгиришнинг 
уддасидан  чиқолмаса  керак.  Сабаби, 
―Улисс‖  (1922)  нашр  этилгандан  буѐн  у 
ҳақда юзлаб тадқиқотлар яратилган бўлса-
да,  романнинг  туб  моҳияти  ва  мазмуни, 
услуби  ва  тили,  муаллифнинг  маҳорат 
қирралари  ҳақида  олимлар  якдил  бир 
фикрга  келолмаганлар.  Жойс  ўз  романи 
ҳақида  сўз  юритаркан,  ―очиғини  айтсам, 
матнни 

бошқотирмалар 

билан 

тўлдирдимки, 

олиму 

тақризчилар, 

танқидчи-ю 

адабиѐтшунослар 

умрларининг  охиригача  излансалар-да, 
тагига 

етмасдан, 

авворайи 

жаҳон 

бўлсинлар‖, деган эди. 

 Романни  аслиятдан  рус  тилига 

ўгирган В.А. Хинкис ва С.С. Хоружий ҳам 
ўз  таржималарини  ―Улисс‖ни  таржима 
қилиш  йўлидаги  илк  уриниш,  ―уни 
аслиятга  монанд  таржима  дейишдан 
йироқмиз‖,  дея  тан  олишади.  Шу  ўринда 
мақола  муаллифининг  ―изланишларимиз 
шуни  кўрсатдики,  рус  таржимонлари  В.А. 
Хинкис ва С.С. Хоружийнинг аслият тили 
мутахассиси 

эмасликлари 

туфайли 

―Улисс‖  асарининг  русча  ва  ўзбекча 
таржималарининг 

аслиймонандлиги 

ҳақида  гапириш  ўринли  бўлмайди.  Рус 
таржимонлари 

икки 

тил 

лисоний 

воситаларининг 

луғавий 

мувофиқликларига  эришиш  учун  талаб 
қилинадиган компонент таҳлил методидан 
фойдалана  олмаганликлари  сабабли  русча 
таржимани  ўқиган  китобхон  кўз  олдида 
―Улисс‖  асаридаги  персонажлар  ва  улар 
тимсолида 

бутун 

ирланд 

халқи 

маънавиятсиз,  яъни  ичкиликка  ружу 
қўйган  хамда  зинога  берилган  миллатга 
айланиб  қолган.  Бу  ҳолат  ўзбекча 
таржимада  ҳам  маълум  даражада  акс 
этган‖, деган фикрига тўхталайлик. 


background image

Хорижий филология.  

№3, 2016 йил

 

 

26 

 

Тўғри, 

мақола 

муаллифи 

рус 

таржимонларини  ―Улисс‖  матнини  реал 
англаб  етмаганликда,  ―компонент  таҳлил 
методидан  фойдаланмаганлиги  оқибатида 
таржимада 

аслиятда 

мужассамлашган 

маънони  нотўғри  талқин  қилганликда‖ 
айблайди.  Бунга  аслият  ва  таржимадан 
мисоллар  келтириб  исботлашга  уринади. 
Ҳатто  матнда  учровчи  биргина  ―fearful‖ 
сўзининг  изоҳли  луғатларда  учровчи  етти 
хил 

маъносини 

келтириб, 

улардан 

аслиятда  қўлланилган  ―fearful  Jesuit‖ 
(―буюк  иезуит‖)  маъносини  тушуниб 
етмаган  холда,  таржимон  рус  тилига 
―иезуит  несчастный‖  (―разил  шайтон‖) 
қабилида  таржима  қилиб  хатога  йўл 
қўйганлигини  танқид  қилади.  Бу  каби 
хатоликлар  туфайли  ―русча  ва  ўзбекча 
таржимада 

аслиятда 

ифодаланган 

персонаж  нутқ  маънавияти  ва  тил 
маданиятига  маълум  даражада  путур 
етган‖лигини  алоҳида  таъкидлаб  ўтади. 
Муаллиф  фикрича,  ―Улисс‖дек  мураккаб 
матнли  асарни  рус  тилига  ўгирган 
таржимонлар  ―аслият  тили  мутахассиси 
бўлмаганликлари  сабабли,  аслиятдаги  тил 
маданиятини  маълум  даражада  ифодалай 
олганлар, 

аммо 

асар 

ва 

асар 

персонажларининг 

нутқ 

маданиятига 

кучли  тарзда  путур  етказиб  қўйганлар. 
Шунинг  учун  бевосита  таржимани  амалга 
оширадиган 

таржимон 

лингвистик 

таржима  назариялари  билан  суғорилган 
аслият  тили  мутахассиси  бўлган  филолог-
олим бўлиши мақсадга мувофиқ‖. 

Дарвоқе,  таржимон  В.А.  Хинкис 

(1930-1981) 

МГУ 

нинг 

филология 

факультетини  битирган,  узоқ  йиллар 
Гослитиздатда  муҳаррир  бўлиб  фаолият 
кўрсатган, 

Иттифоқ 

Ёзувчилар 

уюшмасининг  аъзоси,  инглиз,  итальян  ва 
норвег  тилларидан  кўплаб  таржималар 
қилган.  Аммо,  бутун  умри  давомида 
―Улисс‖ни  таржима  қилиш  билан  машғул 
бўлган. Соғлиғи ѐмонлашгач яқин дўсти ва 
маслакдоши,  академик  С.С.  Хоружийга 
―Улисс‖  таржимасини  якунлаб  нашр 
эттиришни  васият  қилиб  қолдиради.  Асли 
касби физик бўлган С.С. Хоружий (1941 й. 

туғ.)  фалсафа  ва  илоҳият  соҳасида  ҳам 
машҳур  таниқли  олимдир.  Демак,  Хинкис 
ҳам,  Хоружий  ҳам  лотин,  инглиз,  итальян 
тилларини  яхши  билишган.  Шу  боис, 
уларни 

аслият 

тилини 

билмасликда 

айблаш ноўрин. 

Аслида,  Жойснинг  ―Улисс‖  романи 

босилиб  чиққач  Ирландияда  ҳам,  Англия 
ва  ҳатто  АҚШда  ҳам  уни  ўқишни 
таъқиқлаб  қўйишганди.  Бутун  Европада 
катта  шов-шувга  сабаб  бўлган  бу  асарни 
французлар,  итальянлар,  руслар  ҳатто 
грузинлар  ҳам  ўз  тилларига  таржима 
қилишга  уриниб  кўрдилар.  Аммо  бунинг 
уддасидан 

чиқолмай 

ярим 

йўлда 

таржимадан  воз  кечишди.  Орадан  йиллар 
ўтиб  ―Улисс‖  таржимасини  якунлаш  В.А. 
Хинкис  ва  С.С.  Хоружийга  насиб  этди. 
Романни  тилимизга  ўгиришни  эса  моҳир 
таржимон  ва  муннақид  Иброҳим  Ғафуров 
уддалади.  

Мақола 

муаллифининг 

таржимонларга  эътирози  ва  талабига 
бутунлай қўшилиб бўлмайди. Агар биз ҳар 
бир  таржимондан  юқоридаги  савияни 
талаб  қилгудек  бўлсак,  у  ҳолда  фақат 
аслият тилини мукаммал билган тилшунос 
олимларгина 

таржима 

билан 

шуғулланмоғи  лозим  бўлади.  Лекин 
таржима 

амалиѐтида 

бундай 

олим-

таржимонлар бармоқ билан санарли бўлиб, 
ҳаммаси  ҳам  юксак  таржима  асари 
яратишга  ўзини  қодир  деб  ҳисобламайди. 
Масалан,  ўтган  асрнинг  40-нчи  йилларида 
Шекспирнинг  ―Ҳамлет‖  фожиасини  рус 
тилига  Б.Пастернак,  М.  Лозинский  ва 
М.Морозов 

каби 

сўз 

усталари 

ўгиришганди.  Улар  орасида  профессор  М. 
Морозов  инглиз  тилини  мукаммал  билган 
шекспиршунос  олим  эди.  Шундай  бўлса-
да,  у  ―Ҳамлет‖ни  шеърий  таржима 
қилишга  журъат  этолмади  ва  асарнинг 
аслиятга  ―адекват‖  прозаик  таржима 
матнини яратди. Орадан қарийб етмиш йил 
ўтган 

бўлса-да, 

Б.Пастернак 

ва 

М.Лозинский  таржималари  пешма-пеш 
чоп 

этилиб 

келинмоқда. 

Тўғриси, 

Б.Пастернак хам, М.Лозинский хам инглиз 
тилини  мукаммал  билган  эмас.  Ёки 


background image

Хорижий филология.  

№3, 2016 йил

 

 

27 

 

Б.Пастернак  Гѐте  ―Фауст‖ини  таржима 
қилганида,  М.Лозинский  Данте  ―Илоҳий 
комедия‖сини  ўгираѐтганида  немис  ва 
испан 

тилларининг 

билимдони 

бўлганмидилар.  Йўқ,  албатта.  Улар, 
аввало,  ижодкор,  сўз  устаси  ва  маҳорат 
эгаси  эдилар.  Шундай  ҳолни  ўзбек 
таржимачилигида ҳам учратамиз. Масалан, 
Эркин  Воҳидов  немис  тилини  мукаммал 
билган  тилшунос-олим  бўлмаган  ҳолатда 
Гѐте  ―Фауст‖ини  ўзбек  тилига  маромига 
етказиб  таржима  қилди,  Абдулла  Орипов 
итальян  тили  мутахассиси  бўлмаса-да, 
Данте ―Илоҳий комедияси‖ни ўзбек тилига 
санъаткорона  ўгирди.  Айни  пайтда  немис 
тили  мутахассиси,  фидойи  таржимон  ва 
сўзшунос  Поша  Али  Усмон  бир  умр  Гѐте 
ишқида 

яшади, 

умрини 

―Фауст‖ни 

таржима ва талқин қилишга бахшида этди. 
Ва  ниҳоят,  асарни  бевосита  аслиятдан 
ўзбек  тилига  таржима  қилиб,  нашр 
эттирди. 

Бироқ, 

тилшунос-олим 

―Фауст‖нинг  ўзбек  тилида  мукаммал 
таржимасини яратдим, дея даъво қилмаган 
ҳолда, 

ҳамон 

Эркин 

Воҳидовнинг 

таржимонлик  даҳоси  қаршисида  таъзим 
қилади.  Хулоса,  мақола  муаллифининг 
―Улисс‖  таржимонлари  В.А.  Хинкис  ва 
С.С.  Хоружий  ҳамда  И.Ғафуровни  аслият 
тилини 

мукаммал 

билмаганликда, 

уларнинг  лингвист-олим  бўлмаганликлари 
сабабли аслият матнини тушуниб таржима 
қилолмаганликда  айблаши  ўринли  эмас. 
Энг  муҳими,  ҳар  учала  таржимоннинг 
―Улисс‖дек  мураккаб  асарни  таржима 
қилишга  киришганларининг  ўзи  катта 
жасоратдир. Қолаверса, ўзбек тилига Ф.М. 
Достоевский,  Ги  де  Мопассан,  Э. 
Хемингуэй,  Ф.  Ницше  сингари  мураккаб 
характерли  сўз  усталари  асарларини 
таржима  қилиб  ном  қозонган  Иброҳим 
Ғафуровдан ўзга бирон таржимон ѐки адиб 
―Улисс‖ни  таржима  қилишга  журъат 
тополмади.  Яна  бир  муҳим  жиҳати, 
―Улисс‖ни  инглиз  ва  рус  тилларида  ўқиб, 
мағзини чақолмаган адабиѐтшуносларимиз 
ўзбекча таржимани ўқиб, Жойс ижодининг 
туб 

моҳиятини, 

ундаги 

новаторлик 

анъаналарини, 

―онг 

оқими‖ 

бадиий 

услубини  тушуниб  етадилар,  асар  хақида, 
унинг  ўзбек  адиблари  ижодига  таъсири 
хақида 

эҳтиѐткорона 

фикр-мулоҳаза 

юритадилар, деган фикрдамиз. 

2011 йил ―Жаҳон адабиѐти‖нинг 12-

сонида  эълон  қилинган  профессор  Акмал 
Саидовнинг 

―Таржимон 

жасорати‖ 

мақоласи  ҳам  мазмунан,  ҳам  илман 
таржимон ва таржимашунослар диққатини 
тортди. Муаллиф  унда буюк немис шоири 
И.В.  Гѐте  ―Фауст‖  драматик  достонининг 
Эркин  Воҳидов  таржимаси  ва  асарнинг 
ғоявий-бадиий  шакли  хусусида  фикр 
юритади.  Муаллиф  таниқли  адиб  ва 
таржимон  Эркин  Воҳидовнинг  ―Фауст‖ 
таржимасидаги  жасорат  ва  маҳоратига 
таъриф  бераркан,  ѐзади:  ―Шуни  айтиш 
жоизки,  Гѐте  ―Самодаги  муқаддима‖да 
―Фауст‖ фожиасининг ғоявий-фалсафий ва 
поэтик  хусусиятларини  очиб  берган. 
Эркин 

Воҳидов 

―Муқаддима‖нинг 

мавзуси,  поэтик  киноя  ва  фалсафий 
моҳиятини  яхши  илғаб  олган.  Шу  билан 
бирга  у  Борис  Пастернакнинг  немисча 
(

русча

  –  таҳририят  хатоси  – 

М.Х.

таржимасидан  нусха  кўчирмайди,  балки 
аслиятга хос бўлган уйғунлик (оҳанг, воқеа 
ва тарона) ни аниқлаштиради, айни пайтда 
аслият  мазмунига  маълум  даражада  амал 
қилган  ҳолда  асарнинг  бадиий  тилини 
моҳирона  шеърий  куйга  сола  олган‖ 
(―Жаҳон адабиѐти‖, 122-бет). 

Тўғри,  таржимашунослик  илмида 

Гѐте  ижоди,  ―Фауст‖  фожиасининг  Эркин 
Воҳидов  таржимаси  хусусида  ўнлаб 
мақола  ва  диссертациялар  ѐзилган  бўлса-
да, 

профессор 

Акмал 

Саидовнинг 

юқоридаги  мақоласи  ўзининг  фалсафий 
мушоҳадаларга  бойлиги,  теран  таҳлил 
услуби  билан  сўнгги  йиллар  ичида  шу 
мавзуда  яратилган  салмоқли  тадқиқот, 
дейишга арзигуликдир.  

2011 

йил 

таржима 

назарияси 

муаммоларига 

бағишланган 

иккита 

монография  ва  иккита  кўлланма  чоп 
этилди.  Биринчиси,  филология  фанлари 
доктори 

Шуҳрат 

Сирожиддинов 

ва 

тадқиқотчи Гулноза Одилованинг ―Бадиий 
таржима асослари‖ (2011) рисоласи бўлиб, 


background image

Хорижий филология.  

№3, 2016 йил

 

 

28 

 

у  икки  қисмдан  иборат.  Биринчи  қисм 
―Бадиий 

таржиманинг 

назарий 

аспектлари‖ 

(Ш. 

Сирожиддинов 

томонидан  ѐзилган),  иккинчи  қисм  эса 
―Бадиий таржиманинг амалий аспектлари‖ 
(Г.  Одилова  қаламига  мансуб)  деб 
номланган.  Биринчи  қисмда  муаллиф 
бадиий  таржимада  эквивалентлик  ва 
адекватлик 

масаласи, 

таржиманинг 

прагматик  (ўқувчининг  матнга  нисбатан 
муносабати) жиҳатлари, таржимада табдил 
(трансформация)  усуллари  ва  таржима 
моделлари 

хусусида 

назарий 

фикр 

юритади. ―Таржима – бир тилда яратилган 
муайян  асарнинг  ўзга  бир  халқ  маънавий 
эҳтиѐжига  хизмат  қилдирадиган,  ундан 
бадиий завқ  олиши  учун  имконият  яратиб 
берадиган  коммуникатив  воситадир,  –  деб 
ѐзади  муаллиф.  –  Бир  тил  ичидаги  нутқ 
мулоқоти 

жараѐнида 

муайян 

матн 

гапирувчига  ҳам,  эшитувчига  ҳам  тенг 
тушунарли  бўлганидек,  бадиий  асар 
муаллифи ва унинг ўқувчиси ўртасида ҳам 
ўзаро  таъсирланиш  нуқтаи  назаридан 
коммуникатив  тенглик  вужудга  келади. 
Таржима  матни  ҳам  аслият  матнига  тенг 
бўлиб,  у  билан  бир  яхлитлик  тассавурини 
уйғотиш  керак.  Шунга  биноан,  таржима 
вазифаларидан  бири  –  таржима  матн 
аслиятнинг  тўлиқ  коммуникатив  ўрнини 
эгаллаши ва аслият ўқувчиси имкониятига 
тенг даражадаги бадиий завқ, мазмуний ва 
мундарижавий 

(структуравий) 

уйғун 

мувозанатни 

(мувофиқлик) 

таржима 

ўқувчисига тақдим этишдир‖

8

.  

Шу 

ўринда, 

муаллиф 

йирик 

таржимашунос  олимлар  Я.И.  Рецкер,  А.Д. 
Швейцер, 

Л.С. 

Бархударов, 

В.Н. 

Комиссаровларнинг  лингвистик  таржима 
назарияси  хусусидаги  фикрларига  таяниб, 
таржимада эквивалентлик ва адекватлилик 
тамойиллари  ҳақида  фикр  юритади. 
―Адекват  таржима  эквивалентликнинг 
олий  даражаси  бўлиб,  унда  аслиятнинг 
жанрий-стилистик 

талаблари, 

барча 

лисоний 

ва 

ғайрилисоний 

(экстралингвистик) 

омиллар 

ҳисобга 

                                                           

8

 Сирожиддинов Ш., Одилова Г. Бадиий таржима 

асослари. – Тошкент: Мумтоз сўз, 2011. 16-бет. 

олинган,  максимал  даражада  ҳиссиѐт  ва 
аслият  руҳи  сақланган  бўлади.  Ҳар  бир 
адекват  таржима,  албатта,  эквивалент 
бўлади,  аммо  ҳар  бир  эквивалент 
таржимани  адекват  деб  бўлмайди‖

9

.  Олим 

тўғри 

таъкидлаганидек, 

таржимада 

эквивалентлик  (муқобиллик)  ка  эришиш 
мумкин.  Масалан,  М.В.  Лермонтовнинг 
―Демон‖  (У.  Носир  таржимаси),  А.С. 
Пушкиннинг  ―Евгений  Онегин‖  (Ойбек 
таржимаси), У.Шекспирнинг ―Ҳамлет‖ (М. 
Шайхзода  таржимаси),  И.В.  Гѐтенинг 
―Фауст‖ 

(Э. 

Воҳидов 

таржимаси), 

Дантенинг  ―Илоҳий  комедия‖  (А.  Орипов 
таржимаси),  Ҳомернинг  ―Илиада‖  (Қ. 
Мирмуҳамедов 

таржимаси) 

Э.Хемингуэйнинг 

―Чол 

ва 

денгиз‖, 

―Алвидо,  қурол!‖  (И.  Ғафуров  таржимаси) 
асарларининг  ўзбек  тилига  ўгирилган 
таржималарини 

аслиятга 

муқобил 

(эквивалент) таржималар деб баҳолашимиз 
мумкин.  Аммо,  бу  таржималар  нечоғлик 
маҳорат  билан  ўгирилган  бўлмасин,  улар 
адекватликка  даъво  қилолмайди.  Умуман 
олганда,  жаҳон  таржимачилигида  ҳам 
биронта 

аслиятга 

адекват 

таржима 

асарининг 

яратилганини 

билмаймиз. 

Бадиий  таржима  амалиѐтида  том  маънода 
адекватликка  эришиш,  яъни  аслиятга 
―тенг‖,  ―айнан  ўхшаш‖  (―ad-aequo‖) 
таржимани  яратиш  мумкин  бўлмаган 
ҳолдир. 

Рисоланинг 

иккинчи 

қисми 

муаллифи  Гулноза  Одилова  инглиз  тили 
мутахассиси,  университетда  инглиз  тили 
ва  адабиѐтидан  дарс  беради,  Шекспир 
сонетларидан  таржима  қилиб  алоҳида 
китобча  ҳолида  нашр  эттирган,  инглиз  ва 
ўзбек  мумтоз  шеърият  таржималари 
тадқиқи 

бўйича 

номзодлик 

диссертациясини  ҳам  ҳимоя  қилган.  Шу 
боис,  рисоланинг  иккинчи  қисми  шеърият 
таржимасида  маъно  ва  миллий  колоритни 
бериш,  оҳанг,  қофия  ва  вазнни  қайта 
яратишга  бағишланган.  Тадқиқот  объекти 
қилиб 

муаллиф 

ҳазрат 

Навоий 

ғазалларининг  инглиз  тилига  ва  Уильям 
Шекспир  сонетларининг  ўзбек  тилига 

                                                           

9

 Ўша манба, 23-бет. 


background image

Хорижий филология.  

№3, 2016 йил

 

 

29 

 

ўгирилган  нусхаларини  танлайди.  Таҳлил 
жараѐнида  у  ҳар  иккала  сўз  устаси 
каломининг 

таржимадаги 

талқинини 

лингвокультурологик  (лисоний-маданий) 
аснода 

тавсиф 

қилади. 

Рисоланинг 

иккинчи  қисми  кўпроқ  амалий  характерга 
эга  бўлиб,  ундан  олий  ўқув  юртларининг 
бакалавриат  ва  магистратура  тизимида 
таҳсил 

олаѐтган 

талабалар, 

ҳамда 

тадқиқотчилар фойдаланишлари мумкин.  

Хулоса қилиб айтганда, муаллифлар 

китобни  ―Бадиий  таржима  асослари‖  деб 
номлар  экан,  қўйилган  сарлавҳа  йирик 
монографик  тадқиқот  русумини  талаб 
қилади.  Мундарижада  ҳам  монографияга 
арзигулик  муаммолар  кўтарилган.  Бироқ, 
мундарижадаги 

йигирмага 

яқин 

параграфларда  келтирилган  муаммовий 
масалалар 

ўзининг 

тўлиқ 

ечимини 

топмаган. 

Тўғриси, 

162 

саҳифалик 

рисолада 

кўтарилган 

муаммоларни 

батафсил  ѐритишга  имкон  бўлмаган. 
Шундай  экан,  Ш.  Сирожиддинов  ва  Г. 
Одилованинг 

ушбу 

китобини 

―монография‖  деб  аташдан  кўра  рисола 
русумидаги 

тадқиқот 

десак 

маъқул 

бўларди.  

2011  йил  чоп  этилган  иккинчи  бир 

―монография‖ филология фанлари номзоди 
Нигорахон  Ўрмонованинг  ―Таржимада 
тарихий-архаик  лексика  ва  давр  руҳини 
акс  эттириш‖

10

,  деб  номланган.  Тўғриси, 

муаллифнинг  ушбу  рисоласи  у  томонидан 
ҳимоя 

қилинган 

номзодлик 

диссертациясининг айнан матнидан иборат 
бўлиб  қолган.  Ваҳоланки,  диссертация 
ҳимоясидан  сўнг  унинг  муаллифи,  расмий 
оппонентлар  ва  тақризчилар  томонидан 
билдирилган  фикрлар  ҳамда  эътирозларни 
ҳисобга олган ҳолда, диссертация мазмуни 
ва 

илмий 

концепциясини 

назарий 

жиҳатдан 

янада 

бойитиб 

нашр 

қилдирганида,  бу  хақиқий  монография 
русумига 

жавоб 

берарли 

тадқиқот 

ҳисобланарди.  Шу  боис,  юқоридаги  128 
саҳифадан 

иборат 

номзодлик 

                                                           

10

  Ўрмонова  Н.  Таржимада  тарихий-архаик  лексика  ва 

давр  руҳини  акс  эттириш.  Монография.  –  Тошкент: 
Мумтоз сўз, 2011. – 128 бет. 

диссертациясининг  нашрини  монография, 
деб  аташ  мақсадга  мувофиқ  эмас.  Уни 
рисола  ѐки  қўлланма  сифатида  қабул 
қилиш мумкин. 

Ўша  йили  Республикамиз  илмий 

даргоҳларида 

таржима 

назариясига 

бағишланган  битта  докторлик  ва  бешта 
номзодлик 

диссертацияси 

тайѐрланиб 

ихтисослашган 

кенгашларда 

ҳимоя 

қилинди.  

Масалан, 

Наманган 

давлат 

университети  кафедра  мудири,  доцент 
Содиқов 

Зоҳиджон 

Яқубжоновичнинг 

―Юсуф Хос Хожиб ―Қутадғу билиг‖ асари 
олмонча  ва  инглизча  таржималарининг 
қиѐсий  таҳлили‖  мавзуидаги  докторлик 
диссертациясининг 

асосий 

мақсади 

―қадимги  туркий  обида  бўлмиш  ―Қутадғу 
билиг‖ асарининг ҳозирги олмон ва инглиз 
тилларига  таржималарини  аслият  билан 
қиѐсий 

таҳлил 

қилишдан 

иборат‖ 

(Автореферат,  8-бет)  бўлиб,  асарнинг 
Қ.Қаюмов  амалга  оширган  хозирги  ўзбек 
тилидаги  табдили,  акад.  В.Радловнинг 
олмонча, 

Р.Денкоффнинг 

инглизча 

таржима  нашрлари  ушбу  тадқиқотнинг 
объектини  ташкил  этган  (Автореферат,  8-
бет).  Ваҳоланки,  Зоҳиджон  Содиқов 
―Қутадғу  билиг‖  асарининг  немисча 
илмий-адабий  талқинлари‖

11

  мавзусида 

1994  йил  номзодлик  диссертациясини 
ҳимоя  қилган  эди.  Хулоса  шундаки,  олим 
ўзининг 

номзодлик 

ва 

докторлик 

диссертацияларида  бир  мавзуни  бир  хил 
таҳлил услуби, яъни таржималарни аслият 
билан  қиѐсий  аснода  таҳлил  қилишдан 
нарига  ўтмаган.  Ҳолбуки,  бугунги  жаҳон 
таржимашунослик 

илмида 

лингвокультурологик,  лингвопоэтик  ва 
лингвопрагматик  таҳлил  методлари  кенг 
қўлланилмоқда.  

Тадқиқотчи  З.Я.  Содиқов  ўзининг 

докторлик  диссертациясида  акад.  В. 
Радлов  ва  Р.  Денкофф  таржималарини 
мақташ  ва  қоралаш  билан  чегараланиб 
қолгани,  ишда  эса  асосан  ўтган  асрнинг 

                                                           

11

  Содиқов  З.  Юсуф  Хос  Хожибнинг  ―Қутадғу  билиг‖ 

асарининг  олмонча  илмий-адабий  талқинлари.  Филол. 
фанлари номзоди... дисс.автореферати. – Тошкент, 1994. 


background image

Хорижий филология.  

№3, 2016 йил

 

 

30 

 

70-80 

йилларидаги  назарий  фикрлар 

устувор  бўлиб,  сўнгги  10-15  йил  ичида 
ғарб  ва  шарқ  олимларининг  таржима 
назарияси 

борасидаги 

тадқиқотлари 

муаллифнинг  диққат-эътиборидан  четда 
қолганлигини  кузатамиз.  Айни  пайтда, 
диссертация ишида муаллифнинг ўз илмий 
ва 

назарий 

концепцияси 

кўзга 

ташланмайди.  

Дарҳақиқат, 

2005-2012 

йиллар 

ичида 

ҳимоя 

қилинган 

таржима 

назариясига 

оид 

номзодлик 

диссертацияларининг  аксар  қисмида  ҳам 
юқоридаги  бир  хил  таҳлил  услуби  кўзга 
ташланади. 

Масалан, 

Н.Ўрмонова, 

Р.Ширинова, 

Ш.Исоқова, 

В.Маматқосимоваларнинг  француз-ўзбек 
ва 

ўзбек-француз 

таржимачилиги 

муаммоларига  бағишланган  номзодлик 
диссертацияларида 

нафақат 

таҳлил 

методлари,  балки  мавзуларнинг  бир-
бирига 

ўхшашлигини 

кузатишимиз 

мумкин.  Ушбу  диссертациялар  асосан 
миллий колорит, тарихий реалия ва архаик 
сўзларнинг 

таржимада 

берилиши 

таҳлилига  бағишланган.  Ачинарли  жиҳати 
муаллифлар 

ўтган 

асрнинг 

70-80 

йилларида 

яратилган 

илмий 

тадқиқотлардаги  таҳлил  қолипидан  чиқиб 
кетолмаган. Уларда янгича илмий ѐндашув 
ва таҳлил усуллари кўзга ташланмайди. Бу 
каби  ҳолат  сўнгги  йилларда  инглиз-ўзбек 
таржима 

назариясига 

бағишланган 

Б.Холмирзаев,  Н.Дўсбаева,  Х.Юсупова, 
Г.Одилова 

каби 

ѐш 

олимларнинг 

диссертацион  тадқиқотларида  ҳам  кўзга 
ташланади.  

Муҳтарам 

Юртбошимиз 

таъкидлаганидек,  эндиликда:  ―...  бошқа 
соҳалар  қатори  адабиѐт  соҳасида  ҳам 
халқаро  алоқаларни  кучайтириш  зарур. 
Қайси  мамлакатда  бизнинг  адабиѐтимиз, 
маданиятимиз,  қадриятларимизга  ҳурмат 
билан қарашади, хориждан биз нималарни 
ўрганишимиз  мумкин  ва,  ўз  навбатида, 
уларга  нималарни  тақдим  этишимиз 
мумкин  –  бугун  бу  масалалар  халқаро 
майдонда  ўзлигимизни  намоѐн  этишда 
катта  аҳамиятга  эга  эканини  доимо  ѐдда 

тутишимиз  лозим‖.

12

  Шундай  экан,  сўнги 

йилларда  таржима  амалиѐтини  янада 
жонлантириш,  таржима  назариясини  дунѐ 
илми  даражасига  кўтариш  олим  ва 
таржимонларимиз  олдида  муҳим  масала 
бўлиб турарди. 

Шу  ўринда,  2007  йил  Франциядаги 

―Жерома‖  нашриѐтида  ҳазрат  Навоий 
ғазалларининг 

Жан-Жак 

Гатье 

ва 

Муродхон  Эргашев  томонидан  таржима 
қилинган  китоби  муҳим  совға  бўлди. 
Ваҳоланки,  Алишер  Навоий  шеъриятидан 
француз 

тилига 

бевосита 

таржима 

амалиѐти 

ўтган 

асрнинг 

охирида 

бошланган эди. Ёдимда, 1989-1990 йиллар 
таниқли  француз  шоир  ва  ноширлари 
Анри  Делюи  ва  Жан-Пьер  Балп  француз 
тилида 

ўзбек 

мумтоз 

шеърияти 

антологиясини 

яратиш 

мақсадида 

юртимизга 

бир 

неча 

бор 

ташриф 

буюришганди.  Бу  хайрли  ишда  ўшанда 
уларга  шоир  Ҳамид  Исмоилов  ва  камина 
ҳамкор  бўлган  эдик.  Натижада,  1990  йил 
француз  тилида  ўзбек  мумтоз  шеърияти 
антологияси  ―Ўзбек  ғазали‖

13

  номи  билан 

чоп  қилинди.  Орадан  бир  йил  ўтиб, 
Навоий 

ҳазратларининг 

550 

йиллик 

юбилейига  тўѐна  тарзда  ―Алишер  Навоий. 
Ғазаллар  ва  бошқа  шеърлар‖

14

  номли 

алоҳида  китоб  нашр  этилди.  Ўшанда  бу 
нашрга  Франция  матбуотида  ижобий 
тақризлар ҳам босилганди. 

Хулоса, 

ҳазрат 

Навоий 

ғазалларининг 

француз 

тилига 

таржималари  бевосита  ўзбек  ва  француз 
ижодкорлари 

томонидан 

ҳамкорликда 

бажарилгани  учун  ҳам  муваффақиятли 
чиққан. 

Шундай 

бўлса-да 

бу 

таржималарни  ҳам  мукаммал,  аслиятга 
муқобил, деб бўлмайди. Масалан, иккинчи 
таржима  хусусида  матбуотимизда  илиқ 
фикрлар айтилди. Улар орасида таржимага 
одил  ва холисона баҳо  СамДЧТИ  доценти 

                                                           

12

 Каримов И. Адабиѐтга эътибор – маънавиятга, 

келажакка эътибор. – Тошкент: Ўзбекистон, 2009. 32б. 

13

 Қаранг: Ghazals ouzbeks. – Paris: Action poétique, 1990. 

– 79 p. 

14

 Қаранг: Alisher Navoï. Ghazel et autres poémes. Traduit 

du turc et présenté par Hamid Ismaïlov et Jean-Pierre Balpe. 
– Paris: La Différence, 1991. – 127 p. 


background image

Хорижий филология.  

№3, 2016 йил

 

 

31 

 

Абдимурод Кўчибоевнинг ―Ҳазрат Навоий 
ғазаллари  француз  тилида‖  (―Жаҳон 
адабиѐти‖, 

2010, 

2-сон) 

мақоласида 

берилди. Олим таъкидлаганидек, ―француз 
китобхони  аслият  даражасида  гўзал  ва 
нафис  тилда  бўлмаса-да,  ҳазрат  Навоий 
ғазалларини  ўз  она  тилида  ўқишга,  ундан 
маълум  даражада  эстетик  ва  бадиий  завқ 
олишга  эришади‖.  Ҳа,  мунаққид  тўғри 
таъкидлаганидек,  шеърий  асар  таржимада 
ҳам  ўзининг  аслиятдаги  гўзал  ва  нафис 
тилини,  маъно  ва  оҳангини  сақлаб  қолмас 
экан,  бундай  таржимани  бекам-кўст 
таржима деб бўлмайди. 

Ўзбек 

адабиѐти 

намуналарини 

ўзимиз  ҳам  хорижий  тилларга  таржима 
қилсак  бўлади  (А.  Алимбеков),  дегувчи 
тезисни  маъқуллаган  ѐш  таржимашунос 
Гулноза  Одилованинг  мисол  тариқасида: 
―таржимон  Динора  Султонованинг  ўзбек 
адабиѐти  (шеърияти  – 

М.Х.

)дан  инглиз 

тилига  қилган  таржималари  Америка 
(АҚШ  назарда  тутилган  бўлса  керак  – 

М.Х.

)нинг 

www.poetry.com

 

сайтида 

рейтингнинг  энг  юқори  ўринларини  анча 
вақт  қўлдан  бермай  келганига  гувоҳ 
бўлганман‖  деган  таърифига  тўхталадиган 
бўлсак, 

бунинг 

йўриғи 

бошқа. 

У 

болалигидан  рус,  ўзбек,  тожик  тилларини 
она  тилидек  ўзлаштирган,  инглиз  тилини 
қунт  билан  ўрганган,  университетни 
тамомлаган  шоиртабиат  инсон.  Мен 
билганим,  Динора  опа  қирқ  йилдан 
ошибдики,  талабаларга  инглиз  тилидан 
сабоқ  бериб  келади.  Ҳали  биз  талабалик 
давримизда 

Пошали 

Усмондан 

―Фауст‖нинг 

ўзбек 

тилига, 

Динора 

Султоновадан  Эркин  Воҳидов  ва  Абдулла 
Орипов  шеърларининг  инглиз  тилига 
ўзлари 

ўгирган 

таржималарини 

тинглаганмиз.  Айниқса,  Динора  опа 
аудиторияда ҳазрат Навоий ва Заҳириддин 
Бобур, Эркин Воҳидов ва Абдулла Орипов 
шеърларини  ҳеч  бир  ―шпаргалкасиз‖ 
ўзбек, 

рус 

ва 

инглиз 

тилларида 

тўхталмасдан ўқиб, таржималарини аслият 
билан  муқояса  таҳлил  қилиб  кетаверарди. 
Опа 

қаторига 

андижонлик 

шоира-

таржимон Бегойим Холбековани ҳам яқин 

қўйишимиз  мумкин.  Шоиранинг  сўнгги 
йилларда  Роберт  Бѐрнс  ижодидан  ўзбек 
тилига  ѐхуд  ўзбек  шоирлари  ижодидан 
инглиз 

тилига 

қилган 

таржималари 

мақтовга  лойиқдир.  Шундай  бўлса-да, 
тўпламдаги  ўзбек  шоирлари  ижодидан 
инглиз  тилига  қилинган  таржималарнинг 
барчасини 

ҳам 

аслиятга 

муқобил, 

мукаммал таржима, деб баҳолаб бўлмайди. 
Аксар  таржималарда  аслиятдаги  ўзбекона 
ташбеҳлар, 

миллий 

руҳ 

ва 

оҳанг 

йўқолганининг шоҳиди бўламиз. Масалан, 
Ойбекнинг машҳур ―Наъматак‖ шеъридаги 
биринчи 

бешлик 

таржимасига 

эътиборимизни қаратайлик: 

Нафис чайқалади бир туп наъматак 
Юксакда, шамолнинг беланчагида, 
Қуѐшга кўтариб бир сават оқ гул, 
Виқор-ла ўшшайган қоя лабида, 
Нафис чайқалади бир туп наматак... 

Таржимаси: 

Dances gently a bush of rosehip 
The wind sways it on the hill, 
A basket of white flowers 
Strive for the sun with great will. 
Dances gently a bush of rosehip… 

Юқоридаги 

сатрларда 

келаѐтган 

―нафис 

чайқалади‖, 

―шамолнинг 

беланчагида‖,  ―ўшшайган  қоя‖  каби 
ўзбекона  образли  ибораларни  ўз  ҳолича 
ўзга  тилда  бериш  бирмунча  мушкул. 
Бегойим  Холбекованинг  ҳам  уларни 
инглиз тилига ўгиришда қийналиб қолгани 
кўриниб  турибди.  Натижада,  аслиятдаги 
―Нафис  чайқалади  бир  туп  наъматак‖ 
мисраси  инглизчада  ―Чиройли  рақсга 
тушар  бир  туп  наъматак‖  маъносида 
ифодаланган.  Қолган  образли  ташбеҳлар 
ҳам таржимада ўз аксини тўла топмаган. 

Тўпламнинг 

аннотациясида 

айтилганидек,  таржималарнинг  ―бадиий 
пухталиги,  ранг-баранглиги  ўз  йўлига, 
лекин  тўпламнинг  яна  бир  муҳим  жиҳати 
бор:  ундан  ўрин  олган  таржималар 
олийгоҳларнинг 

хорижий 

тиллар 

факультети  талабалари  учун  инглиз 
адабиѐти  тарихи,  таржима  назарияси  ва 
амалиѐти  фанларини  ўрганишда  сабоқ 
вазифасини  ҳам  ўтайди‖,  деган  фикр 


background image

Хорижий филология.  

№3, 2016 йил

 

 

32 

 

ўринлидир.  Чунки,  тўпламдан  ўрин  олган 
Чўлпон,  Ойбек,  Эркин  Воҳидов,  Абдулла 
Орипов 

каби 

ўндан 

ортиқ 

шоир 

шеърларининг  таржималари  асл  нусхаси 
билан  ѐнма-ѐн  берилгани  ўзбек  тилидан 
инглизчага  шеърий  таржима  амалиѐтидан 
талабаларга  сабоқ  беришда  қўл  келади. 
Бундай  нашрлар  янада  кўпайса  фойдадан 
холи бўлмасди. 

Энди,  ўтган  2012-2013  йилларда 

чоп  этилган  таржима  назарияси  ва 
амалиѐтига  оид  нашрларга  тўхталайлик. 
Тўғриси,  ўтган  икки  йил  ичида  таржима 
назариясига 

бағишланган 

жиддий 

монографик  тадқиқот  эълон  қилинмади. 
Мавзуга доир бир неча қўлланма ва рисола 
чоп этилди, холос. Улар орасида таржимон 
ва  таржимашунос  олимлар  И.Ғафуров, 
О.Мўминов, 

Н.Қамбаров 

томонидан 

ѐзилган  ―Таржима  назарияси‖  (Тошкент: 
―Тафаккур  бўстони‖,  2012,  215  бет)  ўқув 
қўлланмасини алоҳида таъкидлаб ўтмоқни 
истардик.  Муаллифларнинг  назарий  ва 
амалий билимлари ҳамда бой тажрибалари 
асосида  яратилган  ушбу  қўлланма  олий 
ўқув 

юртлари 

талабалари 

ва 

фан 

ўқитувчилари  учун  зарурий  манба  бўлиб 
хизмат  қилади.  Қўлланманинг  мазмуни  ва 
моҳияти 

ҳақида 

профессорлар 

А.Абдуазизов  ва  Г.Боқиеванинг  ижобий 
тақризи  ҳам  эълон  қилинди  (Қаранг:  Ўз 
АС, 2012, 12 сентябрь). 

Дарҳақиқат, 

қўлланма 

ўтган 

асрнинг  70-80  йилларида  шаклланган 
жаҳон  таржимашунослик  илми  назарияси 
андозасида  яратилган  бўлиб,  муаллифлар 
ўз  фикрларини  Ж.Кэтфорд,  Ю.Найда, 
Р.Якобсон, 

А.Фѐдоров, 

Л.Бархударов, 

В.Комиссаров,  А.Швейцер,  Ғ.Саломов 
каби  олимларнинг  назарий  тезисларига 
таянган  ҳолда  баѐн  қилганлар.  Таҳлил 
жараѐнида  муаллифлар  манба  сифатида 
Қуръони  Карим  ва  Ҳазрат  Навоий 
асарларининг  таржималари,  буюк  рус 
ѐзувчиси  Л.Н.  Толстой  романларининг 
ўзбек  тилига  ўгирмаларига  мурожаат 
этишган.  Шунингдек, А.Қодирий,  Чўлпон, 
Ойбек, 

А.Қаҳҳор, 

М.Исмоилий, 

М.Шайхзода, 

Миртемир, 

О.Шарофиддинов,  Э.Воҳидов,  А.Орипов 
каби  етук  адибларнинг  таржимонлик 
маҳорати хусусида ҳам сўз юритишган.  

Қўлланмада  таржиманинг  лексик, 

грамматик  ва  лингвопоэтик  муаммолари 
хусусида  ҳам  назарий  фикрлар  билдириб 
ўтилган.  Аммо,  ―таржиманинг  стилистик 
жиҳатлари, 

психолингвистика, 

этнолингвистика,  прагматика,  луғат  билан 
ишлаш  ва  матнга  боғлиқ  томонлари 
муаллифлар  эътиборидан  четга  қолган‖ 
(А.Абдуазизов,  Ғ.Боқиева).  Ваҳоланки, 
таржима  назариясининг  бу  жиҳатлари 
ҳозирда  хорижий  тилшунослар  томонидан 
чуқур 

ўрганилмоқда, 

дарслик 

ва 

қўлланмаларда кенг ѐритилиб берилмоқда.  

2012  йил  ѐш  тадқиқотчи  Шукурали 

Атоевнинг  ―Немис  тилидан  ўзбек  тилига 
(таржимада 

– 

М.Х.) 

символик 

воситаларнинг 

берилиши‖ 

(Тошкент: 

ТДПУ,  2012,  122  бет)  номли  рисоласи 
нашр  қилинди.  Маълумки,  бадиий  асар 
матнида  образли  ва  тасвирий-ифодавий 
воситалар  ҳамда  поэтик  символларнинг 
қўлланиши  борасида  хориж  (А.Ф.  Лосев, 
И.Лагутина,  Ц.Тодоров,  В.Тэннер  ва 
бошқ.)  ва  ўзбек  (Ў.Юсупов,  Ш.Турдимов, 
М.Жўраев, Х.Раҳимов ва бошқ.) олимлари 
томонидан  қатор  тадқиқотлар  яратилган. 
Аслият  матнидаги  поэтик  символларнинг 
таржимада сақланиши ҳам муҳим аҳамият 
касб этса-да, аммо бу  масаланинг ечимига 
бағишланган  назарий  тадқиқотлар  ўзбек 
таржимашунослигида  яратилган  эмасди. 
Шу 

жиҳатдан 

Ш.Атоевнинг 

ушбу 

рисоласи 

таржимашунослик 

илмида 

маълум  даражада  назарий  манба  бўла 
олади.  Рисолада  асосан  немис  адабиѐти 
намояндалари  И.В.  Гѐте,  Ф.Шиллер, 
С.Цвейг,  Г.Манн,  ака-ука  Гриммлар 
асарларида 

учровчи 

символларнинг 

билвосита ва бевосита таржима жараѐнида 
берилиши 

принциплари 

кузатилади. 

Муаллиф  дастлаб  поэтик  символларнинг 
немис  ва  ўзбек  тилларидаги  ҳолатини 
қиѐсий  таҳлил  ва  тавсиф  этиб,  ишнинг 
асосий  қисмида  уларнинг  немис  тилидан 
ўзбек  тилига  таржимада  берилишини 
таҳлил  ва  тадқиқ  этади.  Рисолани  яратиш 


background image

Хорижий филология.  

№3, 2016 йил

 

 

33 

 

жараѐнида  муаллиф  аниқ  мисол  ва 
фактларга  таяниб  иш  тутгани  кўриниб 
турибди.  Ҳатто,  муаллиф  немис  тилининг 
академик  луғатларида  келтирилган  уч 
мингга  яқин  символик  сўзларни  ўрганиб, 
улардан  бадиий  асар  матнида  энг  кўп 
қўлланилган  уч  юзтага  якинини  тадқиқот 
объекти  тарзида  таҳлил  қилган,  уларнинг 
таржимада  берилиш  ҳолатларини  тўғри 
баҳолай  олган.  Шунингдек,  муаллиф 
рисолада юздан ортиқ немис, рус ва ўзбек 
тилларида  чоп  қилинган  назарий,  бадиий 
манба  ва  луғатларга  мурожаат  қилади. 
Хулоса, ушбу рисолани 2012 йил таржима 
назариясига бағишлаб яратилган арзигулик 
тадқиқот десак муболаға бўлмайди. 

Яна  бир  нашр,  таржимашунос 

Гулноза  Одилова  ва  талаба  Умида 
Маҳмудова томонидан тайѐрланган ―Ўзбек 
таржимонлари  ва  бадиий  таржималар‖ 
(Тошкент:  ―Янги  аср  авлоди‖,  2012.  116-
бет)  номли  ўқув  қўлланмадир.  Ушбу 
қўлланма  таниқли  таржимашунос  олим, 
профессор  Жуманиѐз  Шариповнинг  1972 
йил  нашр  қилинган  ―Бадиий  таржималар 
ва  моҳир  таржимонлар‖  китобига  қиѐсан 
ѐзилган,  унинг  давомига  ўхшаса-да, 
мазмун  жиҳатидан  у  билан  беллаша 
олмайди,  албатта.  Жуманиѐз  Шарипов 
китобида  ўтган  асрнинг  70  йилларига 
қадар  қалам  тебратган  таниқли  адиб  ва 
таржимонларнинг  ижодий  портретлари 
илмий  аснода  яратилган  эди.  Юқоридаги 
қўлланмада  эса  муаллифлар  сўнгги  қирқ 
йил  мобайнида  таржима  амалиѐти  билан 
машғул  бўлиб  келаѐтган  таниқли  адиб  ва 
таржимонлар 

ҳамда 

бир-икки 

асар 

таржима  қилиб  ўқувчи  назарига  тушган 
мутаржимлар  фаолиятига  бир  мақомда 
таъриф  берадилар,  бир  саҳифадан  иборат 
бўлган  мақолаларда  улар  ҳаѐти  ва  ижоди 
хусусида 

библиографик 

маълумот 

келтириб  ўтишади.  Афсусланарли  томони 
шундаки,  қўлланма  тузилиши  ва  мазмун 
жиҳатидан  бугунги  кун  олий  таълим 
тизими  дастури  талабига  ҳам  жавоб 
беролмайди. 

Ваҳоланки, 

муаллифлар 

қўлланманинг 

аннотациясида: 

―Ушбу 

китоб  бўлажак  таржимонларга  бадиий 

таржима  асослари  ва  назариясининг 
амалда  қўллаш  усулларидан  баҳраманд 
бўлишлари  учун  ѐрдамчи  қўлланмадир‖, 
дея  берган  ваъдалари  унда  ўз  ифодасини 
топмаган.  

Қўлланмада  таҳлил  учун  танланган 

ўн  тўққиз  таржиманинг  фақат  тўққизтаси 
инглиз  тилидан  ўзбек  тилига  ва  ўзбек 
тилидан 

инглиз 

тилига 

ўгирилган 

асарларни 

ташкил 

этади, 

холос. 

Қўлланмадаги 

―Қиѐсий 

таҳлилни 

ўрганамиз‖  рукнида  ѐзилган  мақолалар 
ҳам назарий жиҳатдан саѐз, мазмунан бўш 
эканлиги  кўзга  ташланади.  Масалан, 
қўлланманинг  49-52  саҳифаларида  Роберт 
Бѐрнс  (Бѐрнст  эмас  –  М.Х.)  ―A  Red,  Red 
Rose…‖  (―A  red  red  rose‖  эмас  –  М.Х.) 
шеърининг  Ўзбекистон  халқ  шоири 
Муҳаммад  Али  таржимаси  таҳлилга 
тортилган.  Ушбу  шеърнинг  Р.  Бѐрнс 
асарларининг Лондон нашрида ѐзилишига:  

my 

Love’s

 like a red, red rose, 

That’s newly sprung in June. 
O my 

Love’s

 like the melodie, 

That’s sweetly play’d in tune. 

ѐки 

қадимги 

инглиз 

тилидаги 

нашрлари ҳолатига: 

O my 

Luve’s

 like a red, red rose, 

That’s newly sprung in June: 
O my 

Luve’s

 like the melodie, 

That’s sweetly play’d in tune. 

эътибор 

қаратайлик. 

Қўлланмада 

муаллифлар  инглизча  матнни  ўзларича 
―кашф‖ 

қилиб 

ѐзишганлари 

кўзга 

ташланади.  Натижада,  Роберт  Бѐрнс 
шеърининг 

аслиятда 

учинчи 

хато 

кўриниши юзага келган. 

O, my 

luve is

 like a red, red rose, 

That’s newly sprung in June; 
O, my 

luve is

 like a melodie, 

That’s sweetly play’d in tune. 

Мақола  давомида  эса,  шеърнинг 

моҳир  рус  шоири  ва  таржимони  Самуил 
Маршак 

таржимаси 

муаллифлар 

томонидан  танқид  қилинади.  ―Муҳаммад 
Али аслиятдан хабарсиз бўлгани учун ҳам, 
С.Маршак  матнига  суянишдан  бошқа 
иложи  бўлмаган  ва  чор-ночор  унинг 
йўлини  такрорлаган‖  (52-бет),  деган 


background image

Хорижий филология.  

№3, 2016 йил

 

 

34 

 

асоссиз 

фикрни 

илгари 

сурадилар. 

Нафсиламбр,  Самуил  Маршак  (1887-1964) 
ѐшлигида  инглиз  тилини  ўрганиш,  инглиз 
ва  шотланд  шеъриятини  таржима  қилиш 
ниятида  бирмунча  вақт  Англияда  яшаган, 
1912-1914 

йилларда 

Лондон 

университетида  таҳсил  олган,  халқ  оғзаки 
ижодини  чуқур  ўрганган  ижодкордир. 
Кейинчалик, 

у 

Уильям 

Шекспир 

сонетлари,  Роберт  Бѐрнс  баллада  ва 
достонлари,  Жон  Китс,  Уильям  Блейк, 
Уильям 

Вордсворт, 

Жорж 

Байрон 

шеърларини аслиятдан кўп ва хўп таржима 
қилгани учун 1949 йил Давлат мукофотига 
сазовор  бўлган  эди.  Самуил  Маршак  ўз 
таржима  амалиѐтида  ―таржимон  шеърият 
таржимасида 

муаллифнинг 

рақибига 

айланади‖,  деган  ақидага  амал  қилган. 
Яъни у аслият руҳи ва мазмунини сақлаган 
ҳолда  ўз  таржималарини  рус  ўқувчиси 
дидига  мос  равишда  беришга  интилган. 
Шу 

боис, 

мунаққидлар 

―С.Маршак 

таржималарида 

аслият 

руҳияти 

рус 

китобхони 

диди 

билан 

уйғунлашиб 

кетади‖, деган тўғри баҳони беришади. 

Юқоридаги  тўртликнинг  С.Маршак 

ва М.Али таржималарини қиѐслайлик.  

С.Маршакда:  

 

Любовь как роза красная 
Цветѐт в моѐм саду. 
Любовь моя как песенка, 
С которой в путь иду.

 

М.Алида: 

Севги атиргул янглиғ 
Яшнар менинг қалбимда. 
Севги – мен айтар қўшиқ 
Йўлга чиққан чоғимда.

 

Бизнингча,  ҳар  иккала  таржимада 

ҳам  аслият  мазмуни  ва  руҳи,  ундаги 
ўйноқи мисралар ўрни сақланиб қолинган. 
Аслиятдаги  бир-икки  сўз  ва  ибора 
таржималарда 

тушиб 

қолган 

бўлса, 

бордир.  

2012-2013  йилларда  Республикамиз 

олий  ўқув  юртларида  ҳам  таржима 
назарияси  ва  амалиѐтига  бағишланган  бир 
неча  илмий  анжуман  ўтказилди.  Шу 
ўринда  Самарқанд  давлат  чет  тиллар 
институтида 

Ўзбекистон 

ѐзувчилар 

уюшмаси  билан  ҳамкорликда  ўтказилган 
―Бадиий 

таржиманинг 

лингвопоэтик 

муаммолари‖  (Самарқанд,  2012,  23-24 
ноябр)  илмий-амалий  анжумани  алоҳида 
аҳамият  касб  этади.  Дастурда  кўрсатилган 
секцияларда  юзга  яқин  маъруза  ва 
ахборотлар  тингланди.  Энг  муҳими, 
анжуман  ишида  таниқли  таржимон  ва 
таржимашунослар,  ―Жаҳон  адабиѐти‖, 
―Шарқ 

юлдузи‖, 

―Звезда 

Востока‖, 

―Ёшлик‖  журналлари  вакиллари  иштирок 
этдилар.  Институтда  нашр  қилинган  ―Ёш 
таржимонлар‖  алманахининг  тақдимоти 
бўлиб 

ўтди. 

Ушбу 

анжуман 

материалларида  120  номдаги  мақола  ва 
тезислар  чоп  этилган.  Бироқ  уларнинг 
барчасини  ҳам  таржима  назарияси  ва 
танқидига  бағишланган  деб  бўлмайди. 
Мақола  ва  тезисларнинг  аксар  қисми  соф 
лингвистик  ва  дидактик  характерга  эга. 
Айрим  мақола  ва  тезисларда  эса  аниқ 
мақсад  ѐхуд  назарий  фикрлар  мужассам 
эмас,  улар маълумот  шаклидаги ахборотга 
ўхшаб  қолган.  Бундан  чиқди,  тўплам 
таҳрир  ҳайъатидаги  масъул  шахслар: 
―Тўпламдан 

ўрин 

олган 

мақолалар 

савияси, 

улардаги 

илмий 

далиллар 

ҳаққонийлиги 

ҳамда 

мазмун 

учун 

муаллифлар 

масъулдир‖ 

дея 

жавобгарликни ўзларидан соқит қилиб қўя 
қолишган. 

Шу йили таржима илмига доир яна 

бир 

анжуман 

Ўзбекистон 

Миллий 

университети 

хорижий 

филология 

факультетида атоқли таржимашунос олим, 
профессор  Ғайбулла  Саломов  (ас-Салом) 
таваллудининг  80  йиллигига  бағишлаб 
ўтказилди.  Ушбу  илмий-амалий  анжуман 
материаллари 

―Таржимашуносликнинг 

долзарб  масалалари‖  (Тошкент,  ЎзМУ, 
2012.  248  бет)  номи  билан  нашр  қилинди. 
Факультет 

декани, 

доцент 

Ж.Ш. 

Жумабоева  муҳаррирлигида  тайѐрланган 
ушбу  тўпламдан  ўрин  олган  78  муаллиф 
мақолаларининг  асосий  қисми  таржима 
назарияси 

ва 

таржима 

танқидининг 

долзарб 

муаммоларини 

ѐритишга 

бағишланган.  Улар  мазмунан  ва  моҳиятан 


background image

Хорижий филология.  

№3, 2016 йил

 

 

35 

 

бирмунча 

юқори 

савияда 

эканлиги 

кўриниб туради.  

Муҳтарам  Юртбошимиз  бундан 

саккиз  йил  бурун  ўзининг  ―Юксак 
маънавият – енгилмас куч‖ (2008) асарида: 
―Узоқ  йиллар  давомида  ўзбек  адабиѐтини 
тўғридан-тўғри  она  тилимиздан  таржима 
қилиб  келган  чет  эллик  таржимонлар 
билан  бирга,  мамлакатимиз  олий  ўқув 
юртларида  таълим  олаѐтган  истеъдодли 
ўғил-қизларимизни  мана  шу  машаққатли, 
айни пайтда олижаноб ишга жалб этиш, бу 
масаланинг  ечими  билан  бевосита  боғлиқ 
бўлган ташкилий–амалий вазифаларни ҳал 
қилишимиз мақсадга мувофиқ бўлур эди‖, 
деган  сўзлари  Республикамизнинг  қатор 
олий  ўқув  юртларида  малакали  таржимон 
кадрларни 

тайѐрлашда 

дастуриламал 

бўлиб хизмат қилаяпти. Шу ўринда, сўнгги 
йиллар 

ичида 

Тошкент 

давлат 

шарқшунослик  институтида  бажарилган 
ишлар 

эътиборга 

моликдир. 

―Ўзбек 

адабиѐти  намуналарини  шарқ  тилларига 
таржима  қилишнинг  назарий  ва  амалий 
масалалари‖  дастурида  илмий  изланиш 
олиб  бораѐтган  институт  талабалари, 
магистрант 

ва 

тадқиқочиларининг 

мақолалари  илмий  тўпламларда  мунтазам 
эълон  қилиниб  келинмоқда.  2012  йил 
институт 

―Таржима 

назарияси 

ва 

амалиѐти‖ кафедраси олимлари томонидан 
чоп  қилинган  ―Таржима  масалалари‖ 
(Тошкент:  ТошДШИ,  2012.  157  бет) 
мақолалар  тўплами  мундарижа  ва  мазмун 
жиҳатдан  соф  илмий-назарий  маъно  касб 
этади.  Айниқса,  тўпламдан  ўрин  олган 
―Яқин  тиллардан  таржима  муаммолари‖ 
(Э.Очилов), ―Своеобразие стиля оригинала 
и  его  передача  в  переводе‖  (Қ.Аззамов), 
―Бадиий 

асар 

таржимасида 

табиат 

тасвирининг 

берилиши‖ 

(Х.Ҳамидов), 

―Корейская  безэквивалентная  лексика  и 
особенности еѐ перевода на русский язык‖ 
(Е.Ким),  ―Араб  ва  ўзбек  тилларидаги 
эквивалент  ва  муқобил  мақолларнинг 
таржимада  берилиши‖  (Х.Каримов)  номли 
мақолаларда  шарқ  халқлари  адабиѐтидан 
ўзбек  тилига  ва  ўзбек  адабиѐтидан  шарқ 
тилларига 

ўгирилган 

таржималарнинг 

мазмунли  таҳлилини  кузатамиз.  Бир  сўз 
билан 

айтганда, 

тўпламдаги 

барча 

мақолалар 

маълум 

бир 

мақсадга 

йўналтирилган, 

қолаверса 

таржима 

амалиѐтининг  маълум  бир  йўналишини, 
унинг  назарий  жиҳатларини  ўзида  акс 
эттиргани билан аҳамиятлидир. 

2013  йилнинг  декабрь  ойида  шу 

олий  ўқув  юртида  бўлиб  ўтган  ―Шарқ 
таржимашунослиги:  тарихи,  ҳозирги  куни 
ва келажаги‖ мавзусида Республика илмий 
конференцияси  муҳим  аҳамият  касб  этди. 
―Ўзбек  адабиѐти  намуналарини  шарқ 
тилларига  таржима  қилишнинг назарий  ва 
амалий  масалалари‖  илмий  тадқиқот 
лойиҳаси  дастури  доирасида  ўтказилган 
ушбу 

конференцияда 

―Шарқшунос 

таржимонларни  тайѐрлаш  –  долзарб 
масала‖ асосий мақсад қилиб қўйилган. 

Бу 

йилларда 

Республикамиз 

матбуотида  таниқли  адиб  ва  таржимонлар 
Эркин 

Воҳидов, 

Иброҳим 

Ғафуров, 

Шодмонбек 

Отабоев, 

Хуршид 

Дўстмуҳаммад, Низом Комилов, Мирпўлат 
Мирзо,  Улуғбек  Ҳамдам,  ѐш  олимлар 
Гулноза 

Одилова 

ва 

Алишер 

Отабоевларнинг  таржима  амалиѐти  ва 
таржима 

танқиди 

юзасидан 

қилган 

мазмунли  суҳбат  ва  мақолалари  чоп 
этилди.  Уларда  асосан,  ижодкорлар  ва 
олимларнинг 

таржимага 

бўлган 

муносабати,  таржима  учун  асар  танлаш, 
ѐш  таржимон  кадрларни  тайѐрлаш  ҳамда 
таржима  танқидига  жиддий  эътибор 
қаратиш  хусусида  билдирган  фикрлари 
бугунги кун учун ўта долзарбдир. 

2014  йил  ҳам  таржима  асарлари 

нашрига 

бой 

бўлди. 

Республикамиз 

нашриѐтларида 

Жойснинг 

―Улисс 

саргузаштлари‖, 

―Мусаввирнинг 

ѐшликдаги 

сийрати‖, 

Т.Драйзернинг 

―Бахтиқаро 

Керри‖, 

Рашод 

Нури 

Гултекиннинг  ―Оташ  кечаси‖,  Фенимор 
Купернинг 

―Чингачкук 

фожиаси‖, 

А.Дюманинг 

―Граф 

Монте-Кристо‖, 

И.Ильф  ва  Петровнинг  ―Ўн  икки  стул‖, 
Чейз  Хейлининг  ―Оқшом  хабарлари‖, 
Пауло 

Коэлонинг 

―Алкимѐгар‖, 

Ж.Верннинг ―Ўн беш ѐшли капитан‖ каби 


background image

Хорижий филология.  

№3, 2016 йил

 

 

36 

 

романлари,  ҳинд  эпоси  ―Панчатандра‖, 
Гѐтенинг  ―Фауст‖  фожиаси  таржималари 
қайта  чоп  этилди.  Турли  даврларда  ўзбек 
тилига  ўгирилган  жаҳон  адабиѐтининг  бу 
номдор 

асарлари 

китоб 

дўконлари 

пештахтасидан  жой  олди.  Шу  ўринда, 
―Ўзбекистон‖ 

нашриѐтида 

―Жаҳон 

шеърияти 

дурдоналари‖ 

рукнида 

адабиѐтшунос 

олим 

Эргаш 

Очилов 

томонидан 

нашрга 

тайѐрланиб 

чоп 

қилинаѐтган  сержило  муқовали  ―чўнтак 
китоб‖  (франц.  ―Le  livre  de  рoche‖)ларини 
ҳам алоҳида таъкидлаб ўтмоқни истардим. 
Бу  серияда  Шекспир,  Байрон,  Румий, 
Гарсиа  Лорка  каби  бир  қатор  адиблар 
ижодидан  намуналар  китобча  ҳолида  чоп 
қилинди. Ушбу нашрлар хусусида ижобий 
ва  салбий  фикрлар  билдирилди.  Ижобий 
томони, 

бугунги 

ўқувчини 

дунѐ 

адабиѐтининг  номдор  асарлари  билан 
қайтадан 

таништириш, 

унутилаѐзган 

таржима асарларини бугунги ўқувчи ѐдига 
солиш  бўлса,  салбий  жиҳати  ўтган 
даврларда  катта  меҳнат  эвазига  амалга 
оширилган  таржималарни  қисқартирган 
ҳолда,  тўмтоқ  мазмунда  ўқувчига  ҳавола 
қилишда кўринади. 

Менимча, 

―Жаҳон 

шеърияти 

дурдоналари‖ 

рукнида 

чиқаѐтган 

китобчалар  хусусидаги  бу  икки  фикрда 
жон  бор.  Мана,  қўлимда  Лорканинг 
Шавкат Раҳмон таржима қилган ва тартиб 
берган  ―Энг  қайғули  шодлик‖  (Т.,  1989.  
382  бет)  китоби  ва  Эргаш  Очилов  тартиб 
берган  ―Ой  тўлишган  кечада‖  (Т.,  2014. 
189 бет) китобчаси турибди. Ёдимда, ўтган 
асрнинг  80-йиллари  охири,  қайта  қуриш 
деб  аталган  даврда  Рауф  Парфи,  Шавкат 
Раҳмон,  Усмон  Азим,  Хуршид  Даврон, 
Муҳаммад  Раҳмон  каби  шоирлар  ғарб  ва 
шарқ  шеъриятидаги  авангард  оқимларга 
катта  қизиқиш  билан  қараб,  верлибр  ва 
хакку  қолипида  шеърларни  тилимизга 
таржима қилишга ва ўзлари ҳам шу йўлда 
шеърлар  машқ  қилишганди.  Шавкат 
Раҳмон  айниқса  испан  ва  француз 
шеъриятига катта қизиқиш билан қарарди. 
Биз,  шоир  Ҳамид  Исмоилов  билан  бирга 
юқоридаги 

қаламкаш 

дўстларимиз 

ижодидан  француз  тилига  таржималар 
қилганимизда  Шавкат  ўз  шеърларини 
француз  шоирлари  Анри  Делюи  ва  Жан-
Пьер  Балп  қаршисида  маъноли  ўқиб 
беришга 

ҳаракат 

қилгани, 

француз 

верлибрини анча ўзлаштириб олгани ва бу 
борада  француз  шоирлари  билан  қизғин 
баҳс  юритгани  ҳам  ѐдимда.  Шу  боис, 
Шавкат  Раҳмон  шеърлари  французча 
верлибр 

қолипига 

монанд 

равишда 

ўгирилди  ва  француз  ўқувчиларига  ҳам 
маъқул келганди.

15

 

Энди, 

Шавкат 

Раҳмоннинг 

Лоркадан  қилган  таржималари  хусусида 
гапирадиган  бўлсак,  у  ўша  йиллари  испан 
шоирини  ўзига  кашф  қилганди,  унинг 
ижодини  дастлаб  русча  манбалардан 
ўгирди, кейинчалик испан тилини ўрганиб 
ва 

таржималарини 

аслият 

билан 

солиштирган  ҳолда  қайта  таржима  қилди. 
Ва  ниҳоят,  1989  йил  Лорканинг  рус 
тилидаги  академик  нашрига  беллаша 
оладиган  ўзбек  тилида  ҳам  мукаммал 
таржима нашрини тайѐрлаб чоп эттирди

16

Шавкат  китобга  Лорка  шеъриятининг 
гултожи 

ҳисобланмиш 

―Лўли 

романсероси‖  (Romancero  Gitano.  1924-
1927) 

туркимига 

кирган 

шеърлари 

мазмунига  монанд  ―Энг  қайғули  қўшиқ‖ 
номини  танлаганди.  Эргаш  Очилов  эса 
нима  сабабдан  китобга  ―Ой  тўлишган 
кеча‖  деб  ном  бераяпти.  Бу  номли  шеър 
Лорка  тўпламларида  учрамайди.  Тўғри, 
Лоркада ―Ой қўшиқлари‖ туркими мавжуд. 
Туркумнинг 

биринчи 

қўшиғи 

―Ой 

чиққанда‖  деб  номланган  Эргаш  Очилов 
шу қўшиқнинг тўртинчи мисрасидаги ―Ой 
тўлишган  кечада...‖  сатрини  нимагадир 
китобга 

сарлавҳа 

тарзида 

танлаган. 

Ваҳоланки, 

шоир-таржимон 

танлаган 

биринчи ном кейинги нашрда ҳам қолиши 
зарур  эди.  Сабаби,  Лорка  шеърияти 
Шавкат 

Раҳмон 

таржимасида 

ўзбек 

ўқувчисига  маълум  ва  маъқул  бўлиб 
қолган.  Иккинчи  нашрга  ѐзилган  сўзбоши 

                                                           

15

 Федерико Гарсиа Лорка. Энг қайғули шодлик. 

Шеърлар ва достон. - Тошкент: Адабиѐт ва санъат 
нашриѐти, 1989. 327 бет. 

 


background image

Хорижий филология.  

№3, 2016 йил

 

 

37 

 

(―Сўзнинг сурати ва сийрати‖, 3-10 бетлар) 
ҳам  китоб  мазмуни  ва  шоир  маҳоратини 
очиб  беролмаган.  Яхшиси,  Шавкатнинг 
ўзи  ѐзган  сўзбоши  (―Таржимондан‖) 
киритилганида  маъқул  бўларди.  Хулоса, 
Шекспир,  Шиллер,  Гѐте,  Бальзик,  Байрон, 
Лорка  каби  буюк  адиблар  асарларининг 
моҳир  таржимонлар  яратган  нусхаларини 
ўзимизча 

ўзгартириб 

қайта 

нашр 

қилаверишимиз 

ноқулай 

эмасмикин, 

ўқувчини чалғитмасмикин. 

Ўтган 

2014 

йилда 

―Жаҳон 

адабиѐти‖ 

журналида 

ҳам 

дунѐ 

адабиѐтидан  кўплаб  асарлар  таржима 
қилиниб 

чоп 

этилди. 

Шу 

ўринда 

журналнинг  наср,  шеърият  минтақалари, 
драма  рукунларида  ўтган  йили  машҳур 
америка  ѐзувчиси  Теодор  Драйзернинг 
―Сармоядор‖, 

инглиз 

адиби 

Жейн 

Остиннинг  ―Андиша  ва  ғурур‖,  Фридрих 
Клингернинг 

―Фауст 

ҳаѐти‖, 

немис 

ѐзувчиси  Патрик  Зюскинднинг  ―Ифор‖, 
голланд  адиби  Вилли  Корсарнинг  ―Мангу 
изтироб‖,  хитой  адиби  Мо  Яннинг 
―Мусаллас  мамлакати‖  романлари,  Арно 
Гайгернинг  ―Қувғундаги  кекса  қирол‖ 
қиссаси, 

Грэм 

Гриннинг 

―Ғоратгар 

мактублар‖, 

Гогольнинг 

―Тентакнинг 

ѐзишмалари‖  қиссаларининг  таржималари 
босилди.  Юқоридаги  таржималар  орасида 
Драйзернинг 

―Сармоядор‖, 

Жейн 

Остиннинг ―Андиша ва ғурур‖, Мо Яннинг 
―Мусаллас 

мамлакати‖ 

романлари 

ўқувчиларда,  айниқса  талаба  ѐшларда 
катта 

қизиқиш 

уйғотди. 

Сабаби, 

Республикамиз  олий  ўқув  юртларининг 
хорижий  тиллар  факультетларида  инглиз 
ва 

хитой 

тилларини 

ўрганаѐтган 

талабаларда  бу  таржималарга  қизиқиш 
катта  бўлди.  Масалан,  мен  бу  ҳолатни 
Самарқанд давлат чет тиллар институти ва 
Жиззах  давлат  педагогика  институти 
хорижий  тиллар  факультетида  таҳсил 
олаѐтган талабалар мисолида кузатганман. 
Улар  ―Жаҳон  адабиѐти‖  журналининг  ҳар 
сонини 

иштиѐқ 

билан 

кутишади. 

Қолаверса,  ХХ  аср  АҚШ  адабиѐтида 
реалистик  роман  жанри  уч  буюк  адиб 
Драйзер,  Жек  Лондон,  Синклер  Льюис 

ижодида  юқори  поғонага  кўтарилган  эди. 
Улар  асарларида  ўтган  аср  Америка  ҳаѐти 
бутун  борлиғи  билан  намоѐн  бўлганини 
кузатамиз.  Афсус,  бу  романистлар  ижоди, 
асарларининг 

тилимизга 

ўгирилган 

таржималари  ҳақида  тақризлар  ѐзмаган, 
илмий  тадқиқотлар  ҳалигача  яратилган 
эмас.  Таниқли  таржимон  Амир  Файзулла 
томонидан катта меҳнат эвазига ўгирилган 
―Сармоядор‖  романи  ва  унинг  муаллифи 
хусусида  журналда  каттароқ  бир  мақола 
берилиши  лозим  эди.  Жейн  Остин  ва 
унинг  романи  ҳақида  ҳам  шу  каби 
мазмундор мақола ѐзилиши зарур эди. 

Хитой  ѐзувчиси,  Нобель  мукофоти 

совриндори Мо Ян ижоди атрофида сўнгги 
икки йил ичида анча шов-шувлар бўлди. У 
қандай  ѐзувчи,  нияти  нима,  асарлари  нега 
тўсатдан  машҳур  бўлиб  кетди  ва  ҳоказо 
саволлар  ижодкорлар  суҳбатидан  ўрин 
олди.  Масалан,  истъедодли  ѐзувчи  ва 
адабиѐтшунос 

Улуғбек 

Ҳамдам 

суҳбатларидан  бирида  шундай  фикр 
билдирган  эди:  ―Мисол  учун,  яқинда 
Нобель мукофотини олган хитой ѐзувчиси 
Мо  Ян  асарларини  олайлик.  Унга  нега, 
қандай хизматлари учун мукофот берилди, 
деган  саволга  тезроқ  жавоб  топгимиз 
келади.  Жаҳон  ОАВнинг  шов-шувлари  ўз 
йўлига,  биз  ўз  кўзимиз  билан  ўқиб,  ўз 
ақлимиз орқали мушоҳада қилиб кўришни 
истаймиз.  Лекин  хитой  тилини  мукаммал 
биладиган  ва  уни  шундай  даражада 
ўзбекчалаштира  оладиган  бирор  моҳир 
таржимонни, масалалан, мен билмайман‖. 

Улуғбек  Ҳамдам  ушбу  суҳбатида 

таклиф  қилганидек  хитойча  ва  ўзбекчани 
яхши  биладиган  ѐш  таржимон  Севара 
Алижонова ва тажрибали мутаржим Амир 
Файзулла  романни  ҳамкорликда  таржима 
қилишди.  Таржима  ―Жаҳон  адабиѐти‖ 
журналининг ўтган йилги сонларида эълон 
қилинди.  Роман  ҳақида  таниқли  адиб  ва 
олим 

Хуршид 

Дўстмуҳаммаднинг 

каттагина  мақоласи  (―Разолат  салтанатига 
саѐҳат‖)  ҳам  берилди. Бу  таржима  журнал 
фаолиятида  бир  қадар  илгари  силжиш 
бўлди,  десак  арзийди.  Бу  ерда  ҳар  иккала 
таржимон  ҳам  тенг  меҳнат  қилгани 


background image

Хорижий филология.  

№3, 2016 йил

 

 

38 

 

кўриниб турибди. Бу ўзбек таржимачилиги 
тарихида  янглик,  аслията  янгича  ѐндашув 
ѐки 

тажриба 

бўлди. 

Журналнинг 

жамоатчилик  кенгаши  йиғилишида  бу 
тажриба  (хитой  ва  рус  тилидан  таржима 
дейилгани  учун)  танқид  ҳам  қилинди. 
Нима бўлганди ҳам ―Мусаллас мамлакати‖ 
романи  ўзбекчага    таржима  қилинди,  у 
ҳақидаги 

мақолалар 

билан 

ўзбек 

ўқувчисига тақдим этилди. 

Журнал  ўтган  2014  йил  жаҳон 

адабиѐтининг  драма  жанридан  таржимага 
ҳам  алоҳида  эътибор  берди.  Абсурд 
театрининг 

етакчи 

вакили 

Сэмюэл 

Беккетнинг  ―Годони  кутиш‖  пьесаси 
Жаббор  Эшонқул  тамонидан  ўзбек  тилига 
ўгирилиб,  журналда  босилди.  Шунингдек, 
журналда 

грузин 

ѐзувчиси 

Лаша 

Табукашвилининг 

―Ҳаѐлат 

дардида‖ 

пьесаси 

М.Хайруллаев 

таржимасида, 

Александр  Дударевнинг  ―Чиқиндихона‖ 
пьесаси 

Шароф 

Бошбеков, 

Жон 

Стейнбекнинг  ―Одамлар  ва  сичқонлар‖ 
пьесаси Абдулахад Абдуллаев, Эдуардо де 
Флиппонинг 

―Неаполь-миллионерлар 

шаҳри‖ 

комедияси 

Усмон 

Азим 

таржимасида  босилди.  Тўғри,  юқоридаги 
драмаларнинг  барчаси  уларнинг  рус 
тилидаги 

таржима 

нусхаларидан 

тилимизга  ўгирилган.  Бу  таржималарнинг 
ижобий 

томони, 

улар 

таниқли 

адибларимиз 

тарафидан 

амалга 

оширилганидир. 

Таржималарнинг 

мукаммал  чиққанлиги  ҳам  шундандир. 
Демак,  таржима  амалиѐтида  биз  ҳали  рус 
тилининг  воситачилигига  муҳтожмиз.  Бу 
тажрибани  давом  эттиришимизга  ҳамон 
зарурат  бор  экан,  таҳририят  таниқли 
адибларимизни  таржимонликка  жалб  этиб 
тўғри қилган. 

Маълумки, 

ХХ 

аср 

ғарб 

драматургиясида  асосан  уч  йўналишдаги 
театр,  яъни  Бертольд  Брехтнинг  ―эпик 
(халқ) 

театри‖, 

Бернард 

Шоунинг 

―интеллектуал  театри‖  ва  С.Беккетнинг 
―абсурд  театри‖  етакчилик  қилганди. 
Ўтган  асрнинг  50-йилларида  Францияда 
майдонга келган ―абсурд драма‖ жанри шу 
номдаги  театрга  асос  солди.  Бу  жанрнинг 

машҳур  вакиллари  С.Беккет,  Э.Ионеско, 
А.Адамовлар  ўз  асарларида  дунѐни  хаос 
тарзида  тасвирлаш  билан  ўз  даври 
кишиларидаги  пессимистик  кайфиятни, 
маънисиз  турмуш  тарзини,  мақсадсиз 
ҳаракат  ва  кишилар  нутқидаги  маъносиз 
тумтароқликни  кўрсатиб  беришга  ҳаракат 
қиладилар.  Беккетнинг  машҳур  ―Годони 
кутиш‖  пьесаси  ҳам  шу  асосда  қурилган 
саҳна 

асаридир. 

Пьесада 

воқеалар 

маънисиз  бўлса-да  ―у  ғарб  кишисининг 
руҳий  дунѐсини  очиб  беради,  яъни 
одамнинг  ҳаѐти  номаълум  ва  ҳеч  қачон 
ташриф буюрмайдиган Годони кутиш каби 
бемаънидир‖ 

(Н.Эшонқул). 

Жаббор 

Эшонқул таржимасида пьеса ўзбек тилида 
ҳам  маъноли  чиққан.  Пьесанинг  номи 
―Годоно  кутиб‖  (―En  attendant  Godo‖) 
тарзида  таржима  қилинганида  асилиятга 
янада  яқин  бўларди.  Назар  Эшонқулнинг 
―Ўзини  ўрганаѐтган  одам‖  мақоласининг 
журналда  берилиши  асарни  тушунишда 
ўқувчига катта ѐрдам беради албатта. 

―Шеърият  минтақалари‖  рукнида 

немис  шоири  Йоханн  Вольфганг  Гѐте 
ижодидан  бир  туркум  шеърлар  халқ 
ѐзувчиси  Муҳаммад  Али  таржимасида, 
Анна  Ахматова  ва  Ҳайнрих  Ҳайненинг 
туркум 

шеърлари 

Абдулла 

Шер 

таржимасида  эълон  қилинди.  Шунингдек, 
ушбу  рукнда  А.Пушкин,  Х.Деҳлавий  ва 
озор  шоири  Рамз  Равшан  шеърлари 
Н.Бердиев,  Олим 

Бўри  ва  Хосият 

Рустамова  таржималарида  босилди.  Бу 
таржималар хусусида, айниқса халқ шоири 
Муҳаммад  Али  ва  иқтидорли  шоира 
Хосият  Рустамова  таржималари  ҳақида 
уюшманинг  адабий  алоқа  ва  бадиий 
таржима бўлимининг ҳисобот йиғилишида 
ижобий фикрлар билдирилди. 

2014  йил  чоп  қилинган  яна  бир 

нашр  –  таниқли  инглиз  драматурги  Жон 
Драйден  қаламига  мансуб  ―Аврангзеб‖ 
трагедияси  (Тошкент:  ―Наврўз‖  нашриѐти, 
2014.  –  274  б.)  таржимаси  ҳақида  ҳам 
тўхталиб  ўтмоқчиман.  Инглиз  адабиѐтида 
классицизм  драматургиясининг  асосчиси 
Жон  Драйден  (John  Dryden,  1631-1700)  ўз 
ватандошлари  Марло  ва  Шекспир  изидан 


background image

Хорижий филология.  

№3, 2016 йил

 

 

39 

 

бориб,  классик  трагедия  жанрида  ижод 
қиларкан 

Ҳиндистонда 

бобурийлар 

сулоласи  тарихи  мавзусига  қўл  уради  ва 
1675  йил  ўзининг  ―Аврангзеб‖  (―Avreng-
Zebe‖) 

трагедиясини 

яратади. 

Жон 

Драйденнинг  ушбу  трагедияси  хусусида 
илк маълумот 2007 йил ―Жаҳон адабиѐти‖ 
(6-сон)  журналида  берилган  эди.  Қарши 
давлат  университети  инглиз  тили  ва 
адабиѐти  кафедраси  ўқитувчиси  Дилафрўз 
Очилова Англия сафарида бўлганида ушбу 
трагедиянинг  асл  нусхасини  топиб,  ўзи 
билан  олиб  келди.  Икки  йил  давомида  у 
фожиани инглиз тилидан  (асар  рус  тилига 
таржима  қилинмаган  –  М.Х.)  ўзбекчага 
ўгирди. 

Таржима 

якунлангач, 

уни 

ҳиндшунос  олим  ва  таржимон  Амир 
Файзулла 

ўқиб, 

унинг 

ютуқ 

ва 

камчиликлари  ҳақида  ѐзма  тақриз  ҳам 
берди.  У  ўз  тақризида  унга  ―таглама-
таржима‖,  дея  баҳо  бераркан  таржимани 
асл нусха билан ѐнма-ѐн бир китоб ҳолида 
нашр қилишни маслаҳат берганди. Хуллас, 
Драйденнинг 

―Аврангзеб‖ 

фожиаси 

инглизча  матни  ва  ўзбекча    таржимаси 
билан ѐнма-ѐн китоб ҳолида нашр этилди. 
Бу  нашрдан  ҳозирда  инглиз  тилини 
ўрганаѐтган 

хорижий 

тиллар 

ва 

таржимонлик  факультетлари  талабалари 
қўлланма тарзида ҳам фойдаланишмоқда. 

2015  йил  ҳам  таржима  асарлари 

нашрига бой йил бўлди. Шу ўринда ―Янги 
аср  авлоди‖  нашриѐти  жаҳон  адабиѐти 
дурдоналари 

ҳисобланган 

ўнлаб 

асарларнинг 

таржималарини 

чиройли 

муқоваларда  қайтадан  нашр  қилгани 
мақтовга лойиқдир. 

Ваҳоланки, 

юқоридаги 

айрим 

таржималарнинг  илк  нашрлари  ўтган 
асрнинг 

70-80 

йилларида 

амалга 

оширилган  бўлиб,  бугун  уларни  фақат 
кутубхоналардан топиб ўқиш мумкин эди. 
Масалан,  машҳур  француз  адиби  Антуан 
де  Сент-Экзюпери  қаламига  мансуб 
―Кичикина  Шаҳзода‖  асарининг  ѐзувчи 
Хайриддин 

Султонов 

томонидан 

бажарилган  таржимаси  (ушбу  асар  1963 
йил М.Умаров тарафидан илк бор таржима 
қилиниб,  китобча  ҳолида  чоп  қилинган 

бўлса-да,  ўқувчилар  даврасида  шуҳрат 
қозонолмаганди  –  М.Х.)  дастлаб  1986 
китоб  ҳолида  нашр  қилингач  катта-ю 
кичик  китобхон  назарига  тушганда.  Асар 
1988 йил яна бир бор қайта нашр қилинди. 
―Кичик  Шаҳзода‖  эртаги  (французча 
нашрдаги ―conte‖ сўзи эртакдан кўра қисса 
ѐки  жажжи  роман  жанрига  мос  келади. 
Масалан, 

машҳур 

файласуф 

адиб 

Вольтернинг  ―Задиг‖,  ―Кандид‖  асарлари 
ҳам француз тилида ―conte‖ деб юритилади 
– 

М.Х.)нинг 

ўзбек 

тилидаги 

таржималарини  аслият  ва  русча  таржима 
матнлари  билан  солиштириб,  тахлил 
қилган 

мақолалар, 

ѐзувчи 

ижодига 

бағишланган  тадқиқотлар  ҳам  ѐзилган.  Ва 
ниҳоят,  ―Янги  аср  авлоди‖  нашриѐтининг 
асарни  қайта  чоп  қилгани  ўқувчиларга 
катта  туҳфа  бўлди.  Профессор  Акмал 
Саидовнинг  китобга  ѐзган  ўн  саккиз 
саҳифалик  сўзбоши  ўрнидаги  мақоласи 
ўқувчини  ѐзувчи  ҳаѐти  ва  ижоди  билан 
янада яқиндан таништиради.  

Ўтган  йили  яна  бир  нашриѐт  – 

―Davr  press‖  нашриѐт-матбаа  уйи  ҳам 
таржима асарларини чоп этишга киришиб, 
хайрли  ишга  қўл  урди.  Нашриѐт  ―Дунѐ 
адабиѐти хазинасидан‖ туркумида таниқли 
хитой  ѐзувчиси  Лао  Шэнинг  ―Мушуклар 
шаҳри  хотиралари‖  номли  машҳур  роман-
памфлетини 

Эркин 

Эрназаров 

таржимасида  чиройли  муқовада  чоп  этди. 
Ўзбек  китобхони  сўнгги  ўн  беш  йил 
орасида  хитой  адабиѐтидан,  Нобель 
мукофати  совриндорлари  Гао  Синцзян  ва 
Мо  Янь  асарлари  билан  танишган  бўлса, 
энди хитой адабиѐти классиги Лао Шэнинг 
―Мушуклар шаҳри хотиралари‖ романи ва 
адиб  ҳикматлари  таржималарини  она 
тилида  ўқишга  муяссар  бўлди.  Профессор 
Акмал  Саидовнинг  китобга  ѐзган  кенг 
маъноли  сўзбошиси  адиб  ҳаѐти  ва  ижоди 
билан  китобхонни  яқиндан  таништиради. 
―Davr press‖ нашриѐт-матбаа уйи чоп этган 
иккинчи  чиройли  муқовали  китоб  Франц 
Кафканинг  ―Ота  ҳукми‖  (Das  Urteil) 
ҳикояси  номи  билан  юритилади.  Китоб 
мундаражасидан  ѐзувчининг  ўзбек  тилига 
таржима  қилинган  ўнта  ҳикояси,  икки 


background image

Хорижий филология.  

№3, 2016 йил

 

 

40 

 

мактуби 

(―Отамга 

хат‖, 

―Миленага 

мактублар‖) ва ҳикматлари ўрин олган. Бу 
нашрга  ҳам  профессор  Акмал  Саидов 
мазмундор  сўзбоши  (―Франц  Кафка  – 
телба дунѐнинг даҳоси‖) ѐзган. 

2015  йилда  ―Жаҳон  адабиѐти‖, 

―Шарқ  юлдузи‖,  ―Ёшлик‖  журналлари  ва 
―Китоб  дунѐси‖,  ―Ўзбекистон  адабиѐти  ва 
санъати‖  газеталарида  ҳам  бир  қатор 
асарларнинг  таржималар  босилиб  чиқди. 
Масалан,  ―Жаҳон  адабиѐти‖  журнали 
ўзининг  дастлабки  сонларида  инглиз 
танқидий  реализм  адабиѐтининг  йирик 
вакили 

Чарлз 

Диккенснинг 

―Катта 

умидлар‖  (Great  expectations,  1860)  ва 
француз  романтизм  адабиѐти  намояндаси 
Жорж Санднинг ―Индиана‖ (Indiana, 1832) 
романларининг 

таржималарини 

эълон 

қилди.  Биринчи  роман  таржимони  ўз 
таржимасини  ―инглиз  ва  рус  тилларидан 
таржима‖ 

дея 

таъкидлаган. 

Таржимашунослар даврасида ―Бу қанақаси 
бўлди? Асарни икки тилдан бирваракайига 
таржима  қилиш  мумкинми‖,  деган  гап-
сўзлар  ҳам  бўлди.  Мен,  таржимон  ва 
мунаққид  Шоазим  Миноваровни  кўпдан 
танийман.  У  ўтган  йиллар  давомида 
машҳур  француз  адибларидан  Шарль 
Перронинг  ―Она  ғоз  эртаклари‖,  Франсуа 
Мориакнинг 

―Илонлар 

чангалида‖, 

Монтескьенинг 

―Форс 

номалари‖ 

(ҳамкорликда),  Ле  Клезионинг  ―Мондо  ва 
бошқа 

ҳикоялар‖ 

китобларини 

ва 

Мопассан  ҳикояларини  бевосита  француз 
тилидан  ўзбекчага  ўгирган  малакали 
таржимонлардан.  Шунингдек,  у  таниқли 
адибимиз  Эркин  Аъзамнинг  ―Шовқин‖ 
романи  ва  ҳикояларини  ўзбек  тилидан 
французчага бевосита таржима қилди ва бу 
таржималар  алоҳида  китоб  ҳолида  нашр 
этилиб,  Парижда  ЮНЕСКО  қароргоҳида 
тақдимоти 

бўлиб 

ўтди. 

Шоазим 

Миноваров  француз  тилини  мукаммал 
билувчи, 

ҳавас 

қилса 

арзигулик 

зиѐлиларимиздан.  Диккенснинг  ―Катта 
умидлар‖  романи  таржимасига  келсак, 
мутаржим  инглиз  тилини  ҳали  француз 
тилидек 

мукаммал 

ўрганмаганлиги 

сабабли 

таржима 

жараѐнида 

русча 

таржима  матнидан  ҳам  фойдаланган  ва 
буни ошкор айтганини тўғри қабул қилмоқ 
лозим. 

―Индиана‖  романини  ўзбекчага 

ўгирган  Юсуф  Хушвақтов  бундан  беш-
олти  йил  бурун  таржимасини  кўтариб 
―Жаҳон  адабиѐти‖  журналига  келганда 
Амир  Файзулла  ва  Файзи  Шоисмоил  каби 
малакали  таржимонларга  дуч  келди  ва 
уларнинг  маслаҳатларини  олиб,  матнини 
қайта-қайта  ишлади.  Ниҳоят  таржима 
журналда босилди. 

Жорж Санд ҳаѐти ва ижоди француз 

адабиѐти  тарихида  муҳим  ўрин  тутади.  У 
ҳаѐтда  бироз  чапани,  ўзига  ишонган, 
эркаклар  (бу  ерда  О.  де  Бальзак,  А.  де 
Мюссе,  В.  Гюго,  А.  Дюма,  Шопен  ва 
бошқа 

буюк 

ижодкорларни 

кўзда 

тутаяпман  –  М.Х.)  даврасида  эркакча 
кийиниб,  улар  билан  талашиб-тортишиб 
ижод  қилган  санъаткор.  У  ўзини  доим 
мадам де Сталга менгзарди. Бу бежиз эмас 
албатта.  Жорж  Санд  ҳам  де  Сталь  каби 
деярли барча асарларида ўз эрки ва адолат 
учун  курашган  аѐллар  қиѐфасини    яратди, 
уларни  улуғлади.  У  яратган  ―Индиана‖, 
―Валентино‖,  ―Консуэла‖,  ―Мопра‖  каби 
романлар Европада ―аѐл прозаси‖нинг етук 
асарлари 

ҳисобланади. 

Машҳур 

беллетрист  ѐзувчи  Андре  Моруанинг 
―Лилия  ѐки  Жорж  Санд  ҳаѐти‖  романини 
ўқиган  китобхон  адиба  ҳаѐти  ва  ижоди 
билан яқиндан танишади. 

―Индиана‖ 

романи 

таржимаси 

хусусида  гапирадиган  бўлсак,  асар  ўзбек 
тилида  ҳам  ўқимишли  чиққан.  Аммо 
таржима 

матни 

қайта-қайта 

таҳрир 

қилинавергани  учунми  кўп  ҳолатларда 
аслиятдан  узоқлашиб  кетгани,  айрим 
ҳолларда  ѐзувчи  услубига  путур  етгани 
ҳам  кўзга  ташланади.  Келгусида  таржима 
ҳақида  тақриз  ва  мақолалар  ѐзилажагига 
умид  қиламиз.  Журнал  ўзининг  охирги 
икки  сонида  америкалик  романнавис 
Гарольд  Роббинснинг  ―Мени  ташлаб 
кетма‖ 

романини 

Лола 

Шоимова 

таржимасида эълон қилиб, яна бир машҳур 
ѐзувчи 

номини 

ўзбек 

ўқувчисига 

таништирди. 


background image

Хорижий филология.  

№3, 2016 йил

 

 

41 

 

―Китоб  дунѐси‖  газетаси  ҳам  дунѐ 

адабиѐтидан  ўгирилган  таржималарни 
мунтазам  эълон  қилиб  келди.  Бу  билан 
бизга  номаълум  бўлган  кўплаб  адибларни 
газетахонларимизга  кашф  этди.  Айни 
пайтда газета ѐш таржимонлар малакасини 
оширувчи  мактаб  ҳам  бўлаѐтгани  бизни 
қувонтиради. 

Масалан 

газета 

саҳифаларида  Бегойим  Холбекова,  Ойбек 
Остонов,  Қандилат  Юсупова,  Шаҳноза 
Қувонова, 

Шаҳло 

Облоқулова 

каби 

иқтидорли таржимонларнинг тез-тез чиқиб 
туришлари  таржимадан  таржимага  улар 
маҳоратининг  ошиб  бораѐтганидан  дарак 
бераѐтир. 

Энди  икки  оғиз  сўз  таржима 

назарияси 

ва 

таржима 

танқидининг 

бугунги аҳволи ҳақида. Назаримда, сўнгги 
йилларда  таржима  назарияси  амалиѐтдан 
узоқлашиб бораѐтгандек, таржима танқиди 
эса  орқада  қолаѐтгандек  кўринади.  Ўтган 
йили  ―Ўзбекистон  адабиѐти  ва  санъати‖ 
газетаси  уюштирган  давра  суҳбатларида, 
Жиззах  Давлат  педагогика  институтида 
бўлиб  ўтган  ―Бадиий  таржима:  амалиѐт, 
назария  ва  танқид‖  илмий  семинарида 
Иброҳим 

Ғафуров, 

Абдулла 

Шер, 

Мирпўлат 

Мирзо, 

Амир 

Файзулла, 

Мирзаали  Акбаров,  Адҳамбек  Алимбеков, 
Сувон  Мели,  Шавкат  Каримов,  Янглиш 
Эгамова,  Хуррам  Рахимов,  Зуҳриддин 
Исломиддинов,  Робияжон  Абдуллаева, 
Абдумурод 

Кўчибоев 

каби 

таниқли 

таржимонлар,  адабиѐтшунос,  тилшунос  ва 
таржимашунос  олимлар  иштирок  этиб  бу 
хусусида  куюниб  гапирдилар.  Айниқса 
таржима  танқидини  йўлга  қўйиш  бош 
мавзу тарзида муҳокама марказида бўлди. 

Тўғри,  назария  бўлмаган  жойда 

амалиѐт  ривожланмайди,  улар  бир-бири 
билан  чамбарчас  боғланган,  бир-бирини 
тўлдириб  боради.  Таъбир  жоиз  бўлса, 
назария  билан  қуролланмаган  таржимон 
мукаммал  таржима  ярата  олмайди.  Буни 
биз  И.Ғафуров,  А.Файзулла,  А.Шер, 
М.Акбаров, 

Я.Эгамова 

каби 

моҳир 

таржимонларимиз 

ижоди 

мисолида 

кузатишимиз мумкин. 

Таржима 

назариясининг 

соф 

лингвистик 

муаммолари 

хусусида 

гапирадиган 

бўлсак, 

ўтган 

йили 

Ўзбекистон  Миллий  унверситети  ва 
Андижон  Давлат  унверситетида  бўлиб 
ўтган илмий анжуманларда юзлаб таниқли 
олимлар,  мустақил  илмий  тадқиқотчилар 
ва  магистрантлар  ўз  маърузалари  билан 
иштирок 

этдилар. 

Уларда 

асосан 

замонавий  таржимашуносликнинг  долзарб 
масалалари  соф  назарий  планда  тадқиқ 
қилинганини кузатамиз. 

Шунингдек  2015  йилнинг  декабрь 

ойида  Андижон  Давлат  унверситетида 
бўлиб 

ўтган 

―Таржиманинг 

лингвокогнитив,  коммуникатив-прагматик 
ва 

лингвокультуралогик 

аспектлари‖ 

мавзусидаги  Республика  илмий-амалий 
анжуманида  135  та  маъруза  тингланди. 
Тан  олиб  айтиш  керакки,  анжуманда 
ўқилган  маърузаларнинг  аксари  қисмида 
ғарб 

ва 

рус 

тилшунослиги 

ва 

таржимашунослиги  назариясига  таянилган 
фикрлар  ва  тезислар  асосий  ўринни 
эгаллайди. 

Уларда 

бадиий 

таржима 

амалиѐти  ва  танқидига  оид  фикрлар 
камдан-кам 

муҳокама 

қилинганини 

кузатамиз. 

Афсусланарли 

томони, 

ушбу 

анжуман  ишида  ―Ёзувчилар  уюшмаси 
адабий  алоқалар  ва  бадиий  таржима 
бўлими‖,  ―Жаҳон  адабиѐти‖  журнали 
таҳририятидан  ҳеч  ким  иштирок  этмади. 
Дарҳақиқат, 

И.Ғафуров, 

Н.Комилов, 

А.Файзулла, А.Шер, М.Мирзо, М.Акбаров, 
Я.Эгамова  каби  таниқли  таржимонлар 
таклиф  қилинмагани  ҳам  назария  ва 
амалиѐт 

ўртасида 

узулиш 

ҳосил 

бўлганидан  дарак  беради.  Амалиѐт  ва 
назария  ўртасидаги  узилиш  эса  таржима 
танқидига ҳам салбий таъсир кўрсатаѐтир. 

Хулоса  қилиб  айтганда,  жаҳон 

адабиѐтиниг  энг  сара  асарлари  тилимизга 
ўгирилиб, 

ўз 

ўқувчисини 

топмоқда. 

Ниятимиз, 

бу 

таржималар 

таржима 

танқиди  ва  назарияси  илмида  ҳам  ўз 
ўрнини  топса,  амалиѐт,  назария  ва  танқид 
бир  мақсад  йўлида  хизмат  қилса  нур 
устига аъло нур бўлар эди. 


background image

Хорижий филология.  

№3, 2016 йил

 

 

42 

 

 

Холбеков М. Перевод и переводовение  в Узбекистане. 

Статья  содержит сведения 

о  развитии  перевода  и  переводоведения  в  Узбекистане  и  работе  теоретиков  перевода,  а 
так же общую информацию о художественном переводе в Республики.   

 

Xolbekov  M.

 

Translation  and  translation  studies  in  Uzbekistan

The  article  contains 

information  about  the  development  of  translation  and  interpretation  in  Uzbekistan  and  the  works 
devoted to the developing of translation in the Republic.  

 

 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов