Об использовании термина «поле» в изучении слов, разделенных в группы лексической системы

ВАК
inLibrary
Google Scholar
Выпуск:
Отрасль знаний
CC BY f
9-14
20
15
Поделиться
Санакулов, У., & Нуралиев, Г. (2020). Об использовании термина «поле» в изучении слов, разделенных в группы лексической системы. Иностранная филология: язык, литература, образование, (3 (76), 9–14. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/foreign_philology/article/view/1478
Усмон Санакулов, Самаркандский государственный университет

профессор

Голибжон Нуралиев, Самаркандский государственный университет

Исследователь

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

В узбекской лингвистике понятие «поле» стало использоваться в 80-х годах при классификации слов в лексической системе языка. В последние годы этот термин также становится все более популярным в узбекской лингвистике. Но в то же время другие термины также используются вместе с этим термином. Поэтому, последнее слово насчет использования термина «поле» в лингвистике еще не сказано. Тем не менее, существует определенный консенсус относительно использования термина «поле» при изучении этих лексических единиц. В этой статье мы интерпретировали термин «поле» и сделали несколько замечаний

Похожие статьи


background image

Хорижий филология  

№3, 2020 йил 

 

 

 

ЛЕКСИК СИСТЕМ СИФАТИДА СЎЗЛАРНИ ГУРУҒЛАРГААЖРАТИБ 

ЎРГАНИШДА ҚЎЛЛАНИЛГАН МАЙДОН АТАМАСИ ҲАҚИДА 

 

Санақулов Усмон Субҳонович, 

СамДУ профессори 

Нуралиев Ғолибжон Қурбонбоевич,

 

СамДУ тадқиқотчиси 

 

Калит  сўзлар:

  магнит,  майдон,  кўлам  гуруҳ,  переферик,  конституент,  ядро, 

семантик  майдон,  парадигматик,  синтагматик  ва  комплекс,  ассоциатив  майдонлар, 
гиперсема. 

Физикадаги 

магнит 

майдони 

назарияси  асосида  XX  асрга  келиб 
тилшуносликда  ҳам  майдон  тушунчаси 
кириб 

келди. 

Ф.С.Сафаровнинг 

тадқиқотида  тилшуносликдаги  майдон 
тушунчаси 

қуйидагича 

таърифланади: 

Майдон  тушунчаси  дастлаб  физикада 
вужудга  келган  бўлиб,  атама  сифатида 
бирор  физик  ҳодиса  рўй  берадиган  фазо 
деган 

маънони 

ифодалайди.Тилшуносликда 

майдон 

атамаси 

умумий 

(инвариант) 

маъно 

асосида  бирлашиб,  ўзаро    муносабатга 
киришадиган  лисоний  ва  нолисоний 
воситалар 

системасига 

нисбатан 

ишлатилади.  

Аслида  лексик  майдон  назарияси 

биринчи  марта  немис  олими  Ж.Триер 
томонидан  1931  йил  12  мартда  маълум 
қилинган.  Триернинг  айтишича  сўзлар 
бошқа  бир,  яъни  ўша  майдонга  дахлдор 
бўлган сўзларга бўлган муносабати орқали  
ўз  маъносини  яратади.  Бир  майдонга 
тегишли  бўлган  сўзларнинг  бирининг 
маъноси кенгайиши натижасида бошқа бир 
сўзнинг  маъносининг  торайишига  олиб 
келади.  Агар  маълум  сўз  семантик 
ўзгаришга  дучор  бўладиган  бўлса,  лексик 
майдондаги 

барча 

сўзлар 

мазмуни 

ўзгаради  Триернинг  назарияси  бўйича 
лексик  майдон  бу  осон  аниқланадиган 
ѐпиқ  йиғинди  бўлиб  унга  ҳеч  қандай 
бошқа бир маъно қўшиш мумкин эмас.  

Маълум  тушунчани  грамматик  ва 

лексик 

бирликлар 

воситасида 

ифодаланишига  грамматик  лексик  майдон 
дейилади.  Бу  категорияга  биноан  бирор 
умумий  маъно  бир-бири  билан  алоқадор 
бўлган  лексик  ва  грамматик  бирликлар 

воситасида 

ифодаланади. 

Масалан, 

Е.В.Гулига ва Е.И.Шендельс кўрсатишича, 
кўплик  майдон  (поле  множественности) 
ҳозирги 

немис 

тилида 

қуйидагича 

ифодаланади:  

1) отнинг кўплик формаси билан;  
2)  от  билан  мослашувчи  сифат  ва 

сифатдошнинг формаси билан;  

3)  эга  вазифасида  келувчи  от  (ѐки 

олмош) билан;  

4) сон билан;  
5) миқдор  олмоши билан;  
6) кўплик сондаги кишилик олмоши 

билан;  

6)  жамловчи  отлар  билан  (3.  стр. 

19.) каби.  

Граммматик 

лексик 

майдон 

бошқалардан 

ўзининг 

бирмунча 

муккамаллиги билан фарқ қилади, аммо, у 
ҳам    бир  тил  системаси  учун  хизмат 
қилади.  Демак,  бу  атама    Г.Ипсон, 
Ж.Триер,  В.  Порциг,  Л.  Вайсбергер,  А. 
Йоллес  каби  немис  тилшунослари  номи 
билан боғлиқ бўлиб, 60-йиллардан бошлаб 
рус 

тилшунослигида 

М.М.Гухман, 

Е.В.Гулига,  Е.И.  Шендельс,  А.В.Бондарко 
каби 

олимларнинг 

асарларида 

қўлланилган. 

Ўзбек  тилшунослигида  тил  лексик 

системасидаги 

сўзларни 

гуруҳларга 

ажратиб  ўрганишда  80-йиллардан  бошлаб 
майдон  тушунчаси  қўлланила  бошланди. 
Кейинги  йилларда  ўзбек  тилшунослигида 
майдон  атама  кенг  ўрин  ола  бошлади. 
Масалан, 

 

М.Абдувалиев 

синтактик 

тўсиқсизлик майдони, Ш. Искандарова тил 
системасига  майдон  асосида  ѐндашув, 
Ҳ.Ҳожиева  ўзбек  тилида  ҳурмат  майдони, 
Я.И.Авлақулов ономастик майдони ҳақида 


background image

Хорижий филология  

№3, 2020 йил 

 

 

10 

фикр 

юритишганда 

бу 

атамадан 

фойдаланганлар.  Лекин,  майдон  чегараси 
ҳамда  унинг  тузилиши  тилшунослар 
томонидан турлича талқин қилинган.  

Таъкидлаш 

лозимки, 

Я.И.Авлоқулов 

майдон

  тушунчасини  ўз 

тадқиқотида  маъқул  кўрса-да,  бу  атама 
ўрнида 

кўлам

 

ва 

бирликлар 

терминларини  кенг  қўллаган.  Тадқиқотчи 
бу 

атамани 

рус 

тилидаги 

―пространство‖нинг  тажимаси  сифатида 
қараган. 

Бизнингча, 

бу 

нотўғри 

таржимадир.  Русча-ўзбекча  луғатда  бу 
атама 

жой, 

майдон, 

кенг 

сатҳ  

шаклларида таржима қилинган. 

А.Х.Тўрахожаева 

диссертациясининг 

биринчи 

бобида 

―Майдон  назарияси  ва  ижтимоий-сиѐсий 
лексиканинг 

ўзаро 

муносабати‖ 

масаласида  махсус  фикр  билдирилган 
ҳамда тадқиқотнинг иккинчи боби ―Давлат 
бошқаруви‖  микро  майдонининг  лексик-
семантик  хусусиятлари‖,  учинчи  бобини 
ҳам  ―Ижтимоий-сиѐсий  муносабатлар‖ 
микро 

майдонининг 

лексик-семантик 

хусусиятлари‖  деб  номлаган.  Демак, 
диссертация 

ижтимоий-сиѐсий 

лексемаларнинг семантик майдони ―давлат 
бошқаруви‖ 

ва 

―ижтимоий-сиѐсий 

муносабатлар‖  каби  микро  майдонларга 
ажратилган. 

Бу 

микромайдонлар 

ўз 

новбатида  лексик-семантик  гуруҳларга 
бўлиб таҳлил этилган (6. 14-17-бб.(-26 б).). 

Ўзбек  тилшунослигида  тил  лексик 

системасидаги 

сўзларни 

гуруҳларга 

ажратиб  ўрганишда  80-йиллардан  бошлаб 
майдон  тушунчаси  қўлланила  бошланди. 
Кейинги  йилларда  ўзбек  тилшунослигида 
майдон  атама  кенг  ўрин  ола  бошлади. 
Кузатувлар 

шуни 

тасдиқлайдики, 

ҳақиқатан 

ҳам, 

сўнгги 

даврларда 

замонавий  тилшуносликда,  тил  лексик 
системасидаги 

сўзларни 

кўллам

 

гуруҳларга  ажратиб  ўрганишда  майдон 
тушунчаси  кенг    тарқалаяпти  (7.  25  б.). 
Майдон 

концепцияси 

семасиологияда 

пайдо 

бўлган 

бўлиб, 

эамонавий 

тилшуносликда  алоҳида  тил  майдонлари 
ва 

бутун 

бир 

тилнинг 

умумий 

характеридаги  майдони  сифатида  тадқиқ 
этилмоқда. Олиб борилаѐтган тадқиқотлар 

майдон 

моделининг 

тил 

тизимида 

самарали  эканлигини  кўрсатаяпти.  Тил 
тизимида    бир  бутун  ажралмас  майдонда 
бир  қанча  майдонлар  мавжуд  ва  бу 
майдонлар  ўзининг    кўп  даражали 
переферик  зоналари  орқали  бири-бирига 
ўтади.  Тилнинг  майдон  коцепцияси  бир  
қатор хусусиятларга эга. Чунончи, 

1.Майдон  коцепцияси  тушунарли 

кучга эга; 

2. Методологик қийматга эга; 
3. Майдон метод доирасида амалий 

тадқиқотларни 

тил 

тизимидаги 

уюшмаларини  асослаб  беради,  яъни 
майдон  принципи  тил  хусусиятларини  ва 
категорияларини, 

ўзининг 

лексик 

маъносини  таҳлил қилишда ишлатилади. 

Адмони  (1964),  Гулыга,  Шендельс 

(1969),  Бондарко  (1971,  1972,  1983), 
Кузнецова  (1981)  каби  олимларнинг 
тадқиқотларида  кўрсатилишича  майдон 
коцепциясининг 

асосий 

ҳолатлари 

қуйидагилар билан белгиланади. 

Майдон 

бу 

 

инвентар 

элементларнинг  бир-бири  билан  систем 
мносабатлар билан боғлайди; 

Майдонни 

ташкил 

қилган 

элементлар  семантик  умумийликка  эга 
бўлиб, тилда бир хил вазифани  бажаради; 

Майдон  бир  сўз  туркумига  (бир 

турдаги) ва турли сўз туркумларига мансуб 
бўлган элементларни бирлаштиради; 

Майдон  ташкилий  қисмлардан  - 

иккитадан 

кам 

бўлмаган 

микро 

майдонлардан иборат; 

Майдон  вертикал  ва  горизонтал 

уюшмага  эга.  Вертикал  уюшма  микро 
майдонлар 

структураси, 

горизонтал 

уюшма  микро  майдонларнинг  ўзаро 
муносабатидир; 

Майдон  таркибида  ядро  ва  ундан 

узоқда 

(переферик)конституентлар 

(таркибий 

қисм)га 

ажралади. 

Ядро 

доминант 

компоненти 

атрофида 

бирлашади; 

Ядроли 

конституент 

майдон 

вазифасини бир хил ҳолатда бажаради, бир 
неча  частоталар  бошқа  конституентлар 
билан  қиѐсланади  ва  мазкур  майдон  учун 
аҳамиятли ҳисобланади. 


background image

Хорижий филология  

№3, 2020 йил 

 

 

11 

Ядро  ва  периферия  (ташқи  қисм) 

ўртасида  тақсимлаш  вужудга  келади, 
майдон 

бажарадиган 

функцияларнинг 

ярми ядрога ва ярми периферияга тушади. 
Ядро  ва  периферия  ўртасидаги  чегара 
йўқолади. 

Майдон конституенти битта майдон 

ядросига тегишли бўлиши мумкин. 

Тенг  бўлган  майдонлар  қисман 

бири-бири устига қўйилади ва кейинчалик 
бири-бирига  ўтиш  учун  зона  ташкил 
қилади.  Бу  ҳолат  тил  системасида  майдон 
қонуни ҳисобланади(5. C, 67.). 

Шундай 

қилиб, 

майдон 

тилшуносларнинг  катта  қизиқишига  сабаб 
бўлмоқда.  Тил  кўринишларини  изоҳлаш 
учун 

майдон 

анча 

самарали 

усул 

ҳисобланади,  чунки  у  тил  тизимининг 
уюшмаларини 

аниқлашга 

ѐрдам 

беради.Тил кўринишлари орасидаги алоқа, 
яъни  майдон  уюшмаси  ғояси    биринчи 
марта  юқорида    номлари  тилга  олинган 
немис 

олимлари 

(хусусан, 

Г.Ипсен,  Ж.Триер,  В.Порциг)  ишларида 
учрайди.  Улар  ўз  ишларида  майдонни 
лексик материалларга нисбатан қўллашган. 
Кейинчалик  бу  атама  умуман  тил 
тизимининг 

умумуий 

қонуниятига 

нисбатан  қўлланила  бошланди.  Майдон 
назариясини  лингвистикада  қуйидагича 
талқин этиш мумкин: 

Жаҳон 

илмий 

адабиѐтларида 

кўпгина  майдон  назариялари  мавжуд. 
Тадқиқотчилар 

Потебня, 

Покровский, 

Мейер,  Шперберг,  Ипсен  тил  бирликлари 
ва  семантик  майдон  ўртасидаги  семантик 
қонуниятларни фарқлашади. 

Р. Мейер семантик майдони 3 турга 

ажратади.  

1.Табиий  мавжудотга  хос  (дарахт, 

ҳайвонлар 

номлари, 

тана 

қисмлари, 

ҳиссиѐт аъзолари ва бошқалар). 

2.Сунъий  (ҳарбий  чинлар  номлари, 

механизмларнинг таркибий қисми). 

3. 

Ярим  сунъий  (овчилар  ва 

балиқчилар 

терминологияси, 

этика 

тушунчалари). 

Семантик  бўлиниш  бу  маълум 

ибораларнинг 

бирон-бир 

семантик 

белгисини  билдиради.  Бу  ҳолатни  олим 
дифференция фактори деб атайди. Р.Мейер 

фикрича,  семасиологиянинг  вазифаси  ҳар 
бир 

сўзнинг 

у 

ѐки 

бу 

тизимга 

тегишлилигини  аниқлаш  ва  тизимни 
ташкил  этувчи  дифференция  факторини 
топишдир. 

Лексиканинг  кейинги  тадқиқотлари 

Ж.Триер билан боғлиқ, у семантик майдон 
терминини  биринчи  марта  ишлатди. 
Кейинчалик  бу  термин  Г.Ипсон  ишларида 
қўлланилди.  Семантик  майдон-  умумий 
маъно  билдирувчи  сўзлар  мажмуаси  деб 
қаралади

Ж.Триер назарияси бўйича у ѐки 

бу  тилга    тегишли  бўлган  сўз  маълум 
маъно  ташувчиси  эмас,  уларнинг  ҳар 
бирининг  маъно  касб  этиши,  бошқа 
сўзлардаги  маънолар  билан  боғлиқлидир. 
Ж.Триер лексик ва майдон тушунчаларини 
фарқлайди.  Унинг  назарияси  бўйича 
майдон  элементар  бирликлардан  тушунча 
ва  сўздан  иборат,  сўз  майдонининг 
таркибий  компоненти  тушунча  майдони 
доирасини 

тўлалигича 

қоплайди. 

Ж.Триернинг  назарияси  кўп  танқидларга 
учрайди,  лекин  шунга  қарамай,  унинг 
ғоялари  кейинги    майдон  структуралари 
яратилишида муҳим сабаб бўлди.  

Семантик  майдонни  ўрганишнинг 

икки  хил  йўли  пайдо  бўлган.  Л.Вейсберг, 
К.Ройнинг  каби  олимлар  тил  лексик 
бирликлари 

ўртасидаги 

парадигматик 

майдонни таҳлил қилишса, В.Порциг каби 
олимлар 

майдоннинг 

синтагматик 

муносабатини 

таҳлил 

қилишди. 

Шунингдек,    комплекс  майдонлар  ҳам 
ўрганила бошланди, яъни парадигматик ва 
синтагматик 

муносабатлар 

майдони 

талқин қилинади. 

Парадигматик 

майдон. 

Парадигматик 

майдонга 

лексик 

бирликларнинг турли синфлари, маьнодош 
белгиларнинг  у  ѐки  бу  ўхшашликлари, 
сўзларнинг  лексик-семантик  гуруҳлари 
(ЛСГ), 

синонимлар, 

антонимлар, 

семантемалар, 

сўз 

ясовчилар, 

сўз 

туркумлари 

ва 

уларнинг 

грамматик 

категориялари  киради.  Лексик  семантик 
гуруҳ  бўйича  Л.Вейсгербер,  Г.Ипсен, 
К.Ройнинг,  Э.Оскар,  О.Духачек,  К.Хейзе, 
А.А.Уфимцева,  В.И.Кодухов  ва  бошқалар 
фикр  юритишган.  Улар  замонавий  инглиз 
ва  немис  тилларини  тадқиқ  қилиб 


background image

Хорижий филология  

№3, 2020 йил 

 

 

12 

кесишадиган гуруҳлар мажудлигини айтиб 
ўтадилар.  Улар  от  билан  бир  қаторда 
бошқа  сўз  туркумларини,    шу  жумладан, 
предлоглар,  боғловчилар,  хурсандликни 
ифода  этувчи  грамматик  воситаларни  ҳам 
таҳлил 

қиладилар. 

ЛСГ 

назарияси 

Л.Вейсгербер, 

Ф.П.Филин 

ва 

С.Д.Канцельсон 

ишларида 

чуқур 

кузатилади. 

Л.Вейсгербернинг 

концепцияси  Ж.Триернинг  концепциясига 
яқин,  у  ҳам  сўзнинг  маъноси  майдоннинг 
мустақил  бирлиги  эмас,  балки  структурал 
компоненти  деб ҳисоблайди. Сўз майдони 
бир  бутун  ҳисобланади,  шунинг  учун 
унинг 

алоҳида 

бир 

компонентини 

тушунишда  бутун  майдонни  тасаввур 
қилиш  ва  унинг  тузилишида  ушбу 
компонент  ўрнини  топиш  керак  бўлади. 
Ҳар  бир  халқ  ташқи  оламни    ўзича 
англайди,  борлиққа  ўз  қарашлари  билан 
қарайди,  шу  сабабли  турли  тилларнинг 
семантик  принциплари  бир-бирига  мос 
келмайди, луғат таркибининг бўлинишини 
ўша тил майдонида  излаш керак бўлади. 
 

Синтагматик 

ва 

комплекс 

майдонлар. 

Синтагматик майдон термини 

(синтактик 

поле) 

тилшуносликка  

В.Порциг  томонидан  киритилган  бу 
термин  асосида  сўз  бирикмалари  ва 
синтаксис 

комплекслар 

тушунилган. 

Синтагматик  майдон  икки  хил  гуруҳни 
маълум қилади.

 

1.  Сўзлар  синтагмага  фақатгина 

ўзларининг 

умумий 

синтагматик 

схемалари  орқалигина  бирикади.  Яъни 
семантик мослашув;  
2. 

Сўзлар 

синтагмага 

фақатгина 

ўзларининг  умумий  норматив  валентлик 
хусусиятларига 

(лексик, 

грамматик 

мослашув) кўра бирикади.  Рус  лингвисти 
Л.М.Васильев  комплекс  майдон  турини 
ҳам ажратади. Унинг фикрича синтагматик 
ва 

парадигматик 

майдон 

мазмуний 

майдонларнинг 

комплекс 

майдонини 

вужудга келтиради (2. cтр.104.). 

Ассоциатив 

майдон. 

Тилшуносликда  кенг  тарқалган  термин 
бўлиб, Ш.Балли томонидан киритилган. Бу 
термин  психологияда  семантик  майдон 
терминига 

синоним 

сифатида 

қўлланилади.  Бу  терминга  XX  аср 

бошларига  келиб    аҳамият  берила 
бошланди. Бу билан биринчилардан бўлиб 
АҚШ  ҳамда  Германия  тиббиѐт ходимлари 
ва психологлари шуғулланишди.  

Шундай 

қилиб, 

олимлар 

классификация  белгисидан  келиб  чиқиб, 
майдонни  турли  типларга  ажратишади: 
лексик-семантик  майдон,  лексик-семантик 
гуруҳ, 

тематик 

қатор, 

синтагматик, 

комплекс, 

ассоциатив 

ва 

бошқалар. 

Ҳозирги вақтда уларни ажратишда умумий 
белгига  эга  бўлган  ягона  бир  типология 
мавжуд  эмас.  Юқорида  айтиб  ўтилган 
барча майдонлар ҳақида умумий маълумот 
берилди.  Ушбу  ўринда 

лексик-семантик 

майдон  (ЛСМ)

  ҳақида  қисқача  бўлса-да, 

махсус фикр билдириш лозим бўлади.  

ЛСМ 

термини 

тишуносликда  

умумий  семантик  белги  билан  боғланган 
тил 

бирликларининг 

мажмуасини 

билдиради.  Аввал  бу    сўз  бирликларига 
фақатгина  сўзлар  киритиларди,  кейинроқ 
тилшунослик  ишларида  бу  майдонга  сўз 
бирикмалари 

ва 

гаплар 

киритила 

бошланди.  Лингвист  Е.И.Диброва  бу 
терминга  қуйидагича  таъриф  беради: 
―ЛСМ  -    тилда  маълум  семантик  доирани 
акс  эттирадиган,  бир  турдаги  мазмун  касб 
этадиган 

сўзларнинг 

иерархик 

уюшмасидир.  Семантик  майдон  тузилиши 
қуйидагилардан иборат. 

Ядро  майдон  гиперсема  (юқори 

тартиб)  орқали  кўрсатилган. 

Гиперсема-

 

юқори  тартибдаги  семантик  компонент  ўз 
атрофида 

майдоннинг 

семантик 

кенгайишини таминлайди. 

Майдон  маркази  интеграл  ядро 

билан  умумий  дифференциал  маънога  эга 
бўлган бирликлардан ташкил топади. 

Периферия  майдон  ядродан  мазмун 

жиҳатдан  анча  узоқ  бўлган  бирликлардир. 
Периферик бирликлар контекстал маънога 
эга бўлиши мумкин.  

Хусусан, 

И.И.Чумак 

лексик-

семантик  майдон  (СМ)нинг  тўлиқроқ 
хусусиятларини кўрсатган:  

1. СМ ҳеч бўлмаганда битта умумий 

компоненти 

(ѐки 

умумий 

семантик 

белгиси)  бўлган  кўплаб  маънолардан 
ташкил  топади,  яъни  умумий  маънога  эга 
бўлган лексемадир. 


background image

Хорижий филология  

№3, 2020 йил 

 

 

13 

2.  ЛСМ  да  микро  майдонлар 

ажралади.  Микро  майдоннинг  ташқи 
тузилиши  битта  ядро  ва  бир  нечта 
бўлимлардан 

ташкил 

топади. 

Ҳеч 

бўлмаганда  бу  бўлимларнинг  биттаси 
ядрога  яқин  (периферия)  бўлади,  бошқа 
бўлимлар 

эса 

узоқ 

(периферия) 

ҳисобланади. 

3.  Майдоннинг  ички  тузилиши 

семантик 

бирликлар 

корреляцияси 

тўпламидан ташкил топади. 

4.  Майдонга    элементларнинг  бир-

бирини аниқлаши баъзи пайтда эса ўрнини 
алмашиниш хусусиятига хос бўлади. 

5.  ЛСМ  бир-биридан  изоляция 

қилинган. Ўзининг кўп маънолиги сабабли 
ҳар  бир  сўз  кўпинча  маълум  ЛСМга 
киради. 

6. Бир СМ бошқа юқори даражадаги 

СМ таркибига кириши мумкин (8.стр 40.). 

Шундай қилиб ЛСМ маълум сўзлар 

(сўз  бирикмалари)  бир  майдон  ядросига 
бирлаштирилган  гуруҳни  ташкил  қилади. 
ЛСМ  ўзида  маъно  жиҳатидан  ядродан 
турли  масофада  жойлашган  (узоқ  ва  яқин 
периферия)  бирликларни  акс  эттиради.  
Бир  ЛСМ  белгисига    майдон  асосига  кўра 
бошқа  ЛСМ  таркибига  кириши  мумкин. 
Масалан, 

хан

  сўзи  жинс  белгисидан  эркак  

ЛСМга,  лавозим  ва  мансаб  хусусиятига 
кўра  ҳукмдор  маъносини  англатувчи 
лексемага  ва  ўз  навбатида  бу  майдон 
давлат тизими ЛСМ таркибига киради. 

Ўзбек  тилшуноси  А.Х.Тўрахожаева 

ҳам  юқорида  номлари  қайд  этилган 
олимлар  қаторида  ижтимоий-сиѐсий  ЛСМ 

ҳақида  муҳим  фикрларни  баѐн  этган. 
Унинг 

ѐзишича, 

―Ижтимоий-сиѐсий‖ 

архисемаси  асосида  бирлашган  лексик 
бирликлар  яхлит  бир  майдонни  ташкил 
қилар  экан,  бу  майдонга  мансуб  барча 
лексемалар  семасида  ―ижтимоий-сиѐсий‖ 
интеграл  семаси  иштирок  этади.  Ҳар  бир 
майдон  аъзосида  такрорланувчи  мазкур 
сема  бу  лексемаларни  бир  майдонга 
бирлаштириш имконини беради. 

Ижтимоий-сиѐсий 

луғавий 

бирликларни 

маълум 

ЛСГ 

(лексик-

семантик 

гуруҳлар)га 

ажратишда 

компонент  таҳлилга  асосланади.  Гарчи 
компонент таҳлилида алоҳида олинган сўз 
эмас,  балки  тўлиқ  таркибидаги  ЛСГга 
эътибор  қаратилса-да,  бундай  таҳлил 
―охир-оқибатда алоҳида сўзларнинг маъно 
ҳажмини,  унинг  барча  ҳолатларда  намоѐн 
бўладиган 

семантик 

хусусиятларини 

аниқлаш‖  (1.  151-б)имконини  беради  (6. 
15-б.). 

Хуллас,  тил  лексик  системасидаги 

сўзларнинг гуруҳларга ажратиб ўрганишда 
юқорида  қайд  этилган  турли  атамалар 
қўлланилиб 

келинмоқда. 

Ўзбек 

тилшуносларимиз 

қатлам

майдон, кўлам

 

каби  атамаларининг  биттасини  танлаб 
фойдалансалар 

 

маъқул 

бўларди. 

Тўғрироғи,  бизнингча,  майдон  атамаси 
маъқулдир.  Лекин,  тилшуносликда  бу 
масалага 

ҳали 

муайян 

хулосага 

келинмаган.Шунга 

қарамай, 

мазкур 

мақоламизда 

лексик 

бирликларни 

ўрганишда 

майдон 

атамасидан 

фойдаланишни лозим кўрдик.

 

 

Адабиѐтлар 

1.  Бушуй  Т.,  Сафаров  Ш.  Тил  қурилиши:  Таҳлил  методлари  ва  методологияси.-Т.: 

―Фан‖, 2007, 151-б. 

2. Васильев Л.М. Теория семантических полей. –М.: //Вопросы языкознания, -№5, 1971. 

1971. С. -104. 

3. Гулыга Е.В., Шендельс Е.И. Грамматико-лексические поля в современном немецком 

языке.-М.:1969.C, 183. 

4. Искандарова Ш. Тил системасига майдон асосида ѐндошув.-Т.: ―Фан‖, 2007 -151 б. 
5. Кузнецов А.М. Структурно-семантические параметры в лексике.-М.: 1989.C, 146. 
6.  Тўрахожаева  А.Х.  Мустақиллик  шароитида  ўзбек  тили  ижтимоий-сиѐсий 

лексикасининг тараққиѐти.-Т.: Филол. фан.номзоди дисс... автореф., 2012 .-26 б.  

7.  Ҳожиева  Ҳ.  Ўзбек  тилида  ҳурмат  майдони  ва  унинг  лингвистик-нутқий 

хусусиятлари. Филол. фан.номзоди дисс... автореф. Самарқанд: 2001 .-25 б. 


background image

Хорижий филология  

№3, 2020 йил 

 

 

14 

8.  Чумак-Жунь  И.И.  Лексико-семантическое  поле  цвета  в  языке  поэзии  И.А.  Бунина: 

состав и структура, функционирование // Автореферат док.филол. наук.– Киев: С-40. 

 

Sanakulov U., Nuraliyev G. About use of the term “field” in the study of words divided into 

groups of lexical system.

 In the Uzbek linguistics the concept of the field began to be used in the 

80‘s in classifying words in the lexical system of the language. In the recent years the term has also 
become  increasingly  popular  in  the  Uzbek  linguistics.  But  at  the  same  time,  other  terms  are  also 
used along with this term. Therefore, the use of the term ―field‖ in the linguistics has not yet been 
decided.Nevertheless,  there is  some consensus on the use of  the term ―field‖ in  the study of  these 
lexical units. In this article we have interpreted the term ―field‖ and made some remarks. 

 

Санакулов  У.,  Нуралиев  Г.  Об  использовании  термина  «поле»  в  изучении  слов, 

разделенных  в  группы  лексической  системы.

  В  узбекской  лингвистике  понятие  «поле» 

стало использоваться в 80-х годах при классификации слов в лексической системе языка. В 
последние  годы  этот  термин  также  становится  все  более  популярным  в  узбекской 
лингвистике.  Но  в  то  же  время  другие  термины  также  используются  вместе  с  этим 
термином. Поэтому, последнее слово насчет использования термина «поле» в лингвистике 
еще  не  сказано.  Тем  не  менее,  существует  определенный  консенсус  относительно 
использования  термина  «поле»  при  изучении  этих  лексических  единиц.  В  этой  статье  мы 
интерпретировали термин «поле» и сделали несколько замечаний. 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Библиографические ссылки

Бушуй Т., Сафаров Ш. Тил курилиши: Тахлил методлари ва методологияси.-Т.: “Фан”, 2007, 151-6.

Васильев Л.М. Теория семантических полей. -М.: //Вопросы языкознания, -№5, 1971. 1971. С. -104.

Гулыга Е.В., Шендельс Е.И. Грамматико-лексические поля в современном немецком языке.-М.:1969.С, 183.

Искандарова Ш. Тил системасига майдон асосида ёндошув.-Т.: “Фан”, 2007 -151 6.

Кузнецов А.М. Структурно-семантические параметры в лексике.-М.: 1989.С, 146.

Турахожаева А.Х. Мустакиллик шароитида узбек тили ижтимоий-сиёсий лексикасининг тараккиёти.-Т.: Филол. фан.номзоди дисс... автореф., 2012 .-26 б.

Хожиева X- Узбек тилида хурмат майдони ва унинг лингвистик-нуткий хусусиятлари. Филол. фан.номзоди дисс... автореф. Самарканд: 2001 .-25 б.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов