Хорижий филология
№2, 2018 йил
113
YOUTH TRIBUNE ЁШЛАР МИНБАРИЛ
ASARNI BOSHQA MILLIY ZAMINGA KO‘CHIRISHDA TARJIMON
SHAXSINING ROLI
Ismatova Yulduz,
SamDCHTI magistri
Kalit so‘zlar:
tarjima, shaxs, psixik xususiyatlar, ijtimoiy omillar, “hissiy” o‘zgarishlar.
Tarjima internatsionalizm va xalqlar
do‘stligi qurolidir. Tarjima orqali xalqlar o‘z
madaniy boyliklarini oshiradilar. Agar tarjima
bo‘lmaganda
milliy
madaniyatlar
va
insoniyatning buyuk daholari bunyod etgan
o‘lmas fan va san’at sarchashmalari qurib
qolgan bo‘lardi. Mana shunday yuksak
kuchga ega bo‘lmish tarjimani amalga
oshiruvchi shaxslar tarjimonlardir. Shunday
ekan har qanday amalga oshirilgan tarjima
asosida tarjimon shaxsining dunyoqarashi
yotadi.
Tarjimon, avvalo, bu shaxs ekan, uning
mohiyati o‘z tabiati jihatidan ijtimoiy
xarakterga ega. Shaxsdagi barcha psixik
xususiyatlar, ijodiy faollik, uning rivojlanish
manbalari tevarak atrofdagi ijtimoiy muhitda,
jamiyatda shakllanadi va rivoj topadi.
Natijada esa shaxsning psixik va sotsial
o‘zgarishlari tarjimaga o‘tadi. Mana shu
ma’noda muhit, ma’lum maqsadga qaratilgan
ta’lim va tarbiya, azaldan berilgan, genetik
jihatdan qat’iy belgilangan nimadir namoyon
qilish uchun sharoitgina bo‘lib qolmay, balki
inson psixik xususiyatlarini tarkib toptirgan
holda tarjimaga o‘z ta’sirini yetazmay
qo’ymaydi. Ushbu fikrlar asosida aytish
lozimki, tarjimaga qo‘l urayotgan shaxs
psixik jihatdan yetuklikka erishgan bo‘lishi
lozim.
Insonning
tabiatini
o‘zgartiradigan,
uning shaxsining tarkib topishiga ta’sir
qiladigan
kuch
ijtimoiy
omillar
yoki
boshqacha qilib aytganda, jamiyat ishlab
chiqarish kuchlari hamda ishlab chiqarish
munosabatlarining o‘sishi va o‘zgarishidir.
Bundan tashqari yana inson shaxsining tarkib
topishiga ta’sir qiluvchi kuchli omil inson
orttirgan tajribalarning tarbiya vositasi orqali
bolalarga berilishidir. Shunday qilib, inson
shaxsi juda murakkab psixologik kategoriya
bo‘lib,
u
kishining
individual
hayoti
davomida ma’lum konkret omillarning ta’siri
ostida
sekin-asta
tarkib
topadi.
Ilmiy
manbalarga qaraganda inson shaxsi uchta
faktorlar ta’sirida tarkib topadi. Ulardan
birinchisi, odam tug‘ilib o‘sadigan tashqi
ijtimoiy muhitning ta’siri bo‘lsa, ikkinchisi,
odamga uzoq muddat davomida sistemali
beriladigan
ijtimoiy
ta’lim-tarbiyaning
ta’siridir va nihoyat, uchinchisi odamga nasliy
yo‘l
bilan beradigan irsiy omillarning
ta’siridir.
Odamning maqsadga qaratilgan ijtimoiy
foydali faoliyati protsessida hayotiy deb
ataladigan
mexanizmlari
va
ongli
faoliyatining funksional sistemasi protsesslari
yuzaga keladi. Ana shular tufayli odam
bilimlarni,
ko‘nikma
va
malakalarni,
kishining sotsial tajribalarini o‘zlashtiribgina
qolmay balki o’zining idroki, tafakkuri,
xayoli, hissiyotlari va irodasini bir so’z bilan
aytganda,
voqelikka
bo’lgan
ongli
munosabatini hamda o‘z harakatlari va xulq-
atvorining motivlarini tarkib toptiradi.
Insonning
psixik
taraqqiyotida
va
shaxsiy sifatlarining tarkib topishida tashqi,
ijtimoiy muhit va tarbiyaning roli hal qiluvchi
ahamiyatga egadir. Lekin, inson shaxsining
tarkib topishi, yuqorida aytib o‘tganimizdek,
faqat shu ikkita faktorga emas, balki uchinchi
bir faktorga ham bog‘liqdir. Bu faktor nasliy
yo‘l bilan ayrim anatomik va biologik
xususiyatlarning ta’siridir. Odamga nasliy
yo‘l bilan ayrim anatomik va biologik
xususiyatlar beriladi. Masalan: tanasining
tuzilishi, sochi va ko‘zlarining rangi, ovozi,
gapirish uslublari, ayrim harakatlari tug‘ma
ravishda berilishi mumkin. Lekin, shuni hech
qachon esdan chiqarmaslik kerakki, odamga
hech vaqt uning psixik xususiyatlari, ya’ni
uning aqliy tomonlari bilan bog‘liq bo‘lgan
sifatlari nasliy yo‘lbilan berilmaydi. Nihoyat,
nodir hollarda ayrim qobiliyatlar, masalan,
Хорижий филология
№2, 2018 йил
114
musiqa, matematika qobiliyatlar nasliy yo‘l
bilan
berilishi
mumkin.
Bunday
imkoniyatlarning amalga oshirilishi, ya’ni
ro‘yobga chiqishi uchun albatta, ma’lum
sharoit bo’lishi kerak.
Hozirgi
kunda
amalga
oshirilgan
tarjimalarga qarab shuni aytish mumkinki,
xalqimiz orasidan yetishib chiqqan iste’dodli
tarjimonlar nasliy yo‘l bilan o‘tgan iqtidor
egasi emas, balki bilim va ko‘nikma,
malakani o‘z ichki kechinmalari bilan
birlashtirgan yetuk shaxslardir.
Tarjima qilish uchun so‘zlarning asosiy
lug‘aviy mazmuni-yu, tilning grammatik
qoidalarini bilishning o‘zi kifoya emas,
albatta. Buning uchun tilning tubini his etish
lozim va bunday hissiyot egasi tarjimondir.
Tilning ana shunday “hissiy” tomonlaridan
biri muayyan asarda avtor tilning qaysi
qatlamlaridan,
qanday,
qaysi
yo‘sinda
foydalanganda o‘z ifodasini topadi. Bu esa
uslub bilan bog‘liqdir.
Asl nusxa (original) tarjimaga nisbatan
umrboqiyligi
bilan
ham
farqlanishi,
boshqacha aytganda, tarjimaning umri asl
nusxanikiga nisbatan qisqa bo‘lishi mumkin.
Buning bir qancha sabablari bor. Shulardan
biri tarjimaning uslub tarafdan “keksayishi”
hamda bunday lisoniy jarayonning sodir
bo‘lishiga til va uslub yuzasidan yoki ular
atrofida hukm surgan nazariy aqidalar,
shunday nazariy qarashlar asosida qaror
topgan
muayyan
adabiy
konsepsiyalar,
an’analarning ta’sirini o‘rganish juda muhim.
Ushbu mas’ulyat ham tarjimon shaxs bo‘yini
tushadi. Bundan tashqari, har bir konkret
tarjima, ta’bir joiz bo‘lsa, tarjimonning
tarjimani qanday tushunishi mahsulidir. Bu
yerda fikr uslub tushunchasiga bosh ma’noni
yuklagan holda ifodalanmoqda. Agar bunday
nuqtayi nazarni original adabiyotga nisbatan
ham
tatbiq
etiladigan
bo‘lsa,
aytish
mumkinki, har bir konkret badiiy asar uni
yozgan
adibning
adabiyotni
qanday
tushunishi mahsulidir [3].
Tarjima shunchaki lingvistik muammo
emas. Agar tarjima faqat lingvistik muammo
bo‘lganida asarni hamma xorijiy tillarga
hamda qardosh xalqlar tillariga tarjima qilish
oson kechgan bo‘lar edi. Holbuki tarjima
estetik problema hamdir. Boshqacha qilib
aytganda, har qanday asarni bir tildan boshqa
tilga tarjima qilishda ikki tilni mukammal
bilish ham kerak. Ammo shu bilan birga tilni
mukammal bilish kifoya emas. Har qanday
asarni bir tildan ikkinchi tilga mukammal
o‘tkazish uchun, bir qancha sof estetik hamda
ko‘plab ekstralingvistik masalalarni hal
qilishga to‘g‘ri keladi. Tarjimon shaxsining
estetik dunyoqarashi shu yo‘sinda tarjimada
tarkib topadi.
Yuksak
darajada
mahorat
bilan
yaratilgan san’at asarlarining har satridan
balqib
turgan
chuqur
his,
nafosat,
musiqiylikni qaysi lug‘atdan topish mumkin?
Asarda xalqning milliy urf-odatlari, udumlari,
an’analari, xalqchillik ruhi bilan sug‘orilgan
misralarni, asarning ruhini berish uchun faqat
tilni bilish kifoya qilmaydi.
Tarjima – har bir davrning, har bir
zaminning o‘z mahsuli. Uni har bir avlodning
o‘zi bajaradi.
Tarjima qilishdan asosiy ko’zlangan
maqsad asl nusxani, ya’ni original asar
nusxasini egallash, saqlash va albatta,
yetkazishdir. Tarjima qilish o‘z prototipiga
ega bo‘lmagan yangi asar yaratishdan iborat
emas; balki tarjimaning maqsadi qayta
yaratishdir. Tarjima jarayonida bir tilning
materiali o‘rnini boshqa til materiali
egallaydi, binobarin tilga aloqador barcha
badiiy vositalarni tarjimonning o‘zi o‘z ona
tilida yangidan yaratadi. Til jabhasida tarjima
chinakam original ijod demakdir, ya’ni bunda
yangi asar ijodi yuzaga keladi.
Tarjimon voqelikni asarda ko‘rsatilgani
darajasida bilsagina badiiy chin, haqqoniy
tarjima yarata oladi.
Tarjima asari xalqning ko‘nglidan joy
olishi uchun asar vatan adabiyotining fakti
bo‘lishi lozim. Shundagina asar muvaffaqiyat
qozonadi. Bu esa tarjimon iste’dodi orqali
qo‘lga kiritiladi. Tarjimon iste’dodining kuchi
bilan asar ona tilida qayta tug‘iladi.
Tarjimon – illyo‘zionist asl nusxa
ortidan borib, go‘yo kitobxonga uni bevosita
ko‘rsatmoqchi, o‘quvchi qarshisida tarjima
emas, balki asl nusxaning o‘zi turganiga uni
xayoliy yo‘l bilan ishontirmoqchi bo‘ladi.
Original asar muallifi bilan tarjima asari
muallifi o‘rtasida farq bor. Original asar
muallifi o‘z asarida tasvirlayotgan voqea –
Хорижий филология
№2, 2018 йил
115
hodisalarning aynan o‘ziday ekanligini
ta’minlashda real hayotda chindan ham sodir
bo‘lgan voqealarni asos qilib oladi. Turgan
gap, adib o‘z asaridagi voqealar hodisalarini
quruq bayon etmaydi. Adib badiiy to‘qimalar
yordamida voqealar tasvirini zamon va makon
ichida – o‘zga joy va boshqa vaqtga
ko‘chirganida ham o‘z o‘quvchisini bunga
ishontiradi.
Tarjimon bo‘lsa ikkilamchi voqelik –
avtor originali doirasida ish ko‘radi. Bunda
asl nusxa ortidagi hayotni bilish tarjimonga
qo‘l kelsa ham , ammo u birlamchi voqelik –
asarda tasvirlangan voqealarning “hayotiy
asli” asosida o‘z tarjimasiga qandaydir
o‘zgarishlar, tuzatishlar kirita olmaydi.
Boshqacha aytganda, tasvirlangan voqealar
talqiniga bevosita aralashishga uning haddi
sig‘maydi.
Asarni o‘z tiliga o‘girish maqsadida
olgan tarjimon asl nusxani angashi lozim. Asl
nusxadagi matn so‘zma-so‘z tarjima qilinsa,
bu bosqichda bir qancha tarjima qusurlari ro‘y
berishi mumkin. Boshqa tildagi so‘zni xuddi
shunday jaranglaydigan bo‘lak so‘z bilan
qorishtirish, yaqin tillarda soxta ekvivalentlar
domiga tushib qolish, ya’ni kontekstni
noto‘g‘ri o‘zlashtirish, ayrim xos so‘zlarning
ma’nosiga tushunib yetmaslik, muallif
muddaosini anglab yetmaslik natijasida asl
nusxa asarining noqobil tarjimasi yuzaga
kelishi mumkin.
Avval
voqelikning
muallif
talqini
mavjud bo‘lsa, so‘ngra asl nusxaning tarjimon
talqini kelib chiqadi. Tarjimon talqinidan
kitobxon talqini kelib chiqadi. Tarjimon
uchun asosiy dastmoya – asl nusxaning matni
emas, balki unda ifodalangan axborotdir.
Tarjimonning
maqsadi
tarjima
tekstini
yaratishdan emas, balki asl nusxada aks etgan
mazmunni ifodalashdan iboratdir.
Tarjimon
asarning
milliy
o‘ziga
xosligini qay darajada aks ettirish lozimligini
belgilashda, kitob taqdim etish mo‘ljallangan
kitobxon
xorijiy
madaniyatni
qanchalik
bilishiga qarab amal qiladi. Shu bilan
birgalikda tarjimon kitobxonni tarbiyalaydi,
uni xorijiy madaniyat, xorijiy urf-odatlar bilan
tanishtiradi.
Mukammal
tarjima
mohir
tarjimonninggina
emas,
balki
barkamol
kitobxonni ham talab qiladi. Tarjimon
kitobxonning xorijiy madaniyat sohasidagi
bilimlarining kengayishiga juda yaxshi ta’sir
o‘tkazishi mumkin.
Tarjimon shaxsi uchun dunyoqarash va
mustaqil fikrlash nazariy bilimlar bilan bir xil
darajada bo‘lmog‘i darkor. E’tiqod va
qiziqishlar har birimizdagi dunyoqarashni
shakllantiradi. Shaxsning dunyoqarashi –
tartibga solingan,
yaxlit ongli tizimga
aylantirilgan bilim tasavvurlar va g‘oyalar
majmui bo‘lib, u shaxsning ma’lum bir
qolipda,o‘z saxsiy qiyfasiga ega tarzda
jamiyatda munosib o‘rin egallashga chorlaydi.
Shularni hisobga olgan holda shuni
aytish mumkinki, agar asliyatdagi bir matn
turli xil tarjimon shaxslarga taqdim etilsa,
amalga oshirilgan tarjima ham xuddi shaxslar
kabi turli bo‘ladi. Bunga sabab esa yuqorida
keltirilgan va tahlil qilingan psixologik sotsial
omillardir.
Adabiy
o
tlar:
1.
Davletshin M.G., To’ychiyeva S.M. Umumiy psixologiya. -T., 2002 y. 26-51 b.
2.
N. Kamolov. Bu qadimiy san’at. “Tarjima san’ati” maqolalar to‘plami. G‘afur G‘ulom
nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, -T., 1976 y.
3.
G‘.Salomov. Tarjima nazariyasi asoslari. -T., 1983 y. 163 –b.
4.
G‘.Salomov, Tarjima nazariyasiga kirish. -T., 1978 y. 56 –b.
5.
G‘.Salomov, N. Komilov. Tarjimon mahorati. “Fan” .- T., 1979 y. 9 –b.
6.
А.В.Фёдоров. Основи обшей теории перевода (Лингвицический очерк).“Висшая
школа”- M., 1968.
Ismatova Yu.
The role of translator’s personality in transferring a literary work into
another national sphere.
This article describes the role of the interpreter in the translation process
as well as the influence of the interpreter as a translator of other texts.
Исматова Ю. Роль личности переводчика в переводе произведения на другой язык.
В статье описывается роль переводчика в процессе перевода, а также влияние
интерпретатора как переводчика других текстов.
