Хорижий филология.
№1, 2018 йил
85
YOUTH TRIBUNE ЁШЛАР МИНБАРИЛ
ИНГЛИЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИДАГИ АФОРИЗМЛАРНИНГ МИЛЛИЙ-
МАДАНИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ
Камолова Иқбола,
СамДЧТИ магистранти
Калит сўзлар:
афоризм, мақол, матал, анъана, эпослар, урф-одат, миллий
қадриятлар.
Сўнгги
йилларда
Ўзбекистонда
миллий ўзликни англаш жараѐни ниҳоятда
жўшқин равишда кучайиб бораѐтир. Ана
шундай
жараѐнда
миллий
ўзликни
англашда бузилишларга олиб келаѐтган
сабабларни, омилларни аниқлаб, ана шу
жараѐнларга ижобий таъсир ўтказиш
йўлларини белгилаш, миллийлик ва
байналмилаллик уйғун бўлишига эришиш
муҳим аҳамият касб этади.
Бу борада Биринчи Президентимиз
И.А.Каримов
“...
биз тарихий халқ
анъаналари, урф-одатлари ва маросимлари
асосида одамлар онгини шакллантириш
омилларини кучайтиришимиз зарур‖, [1:
128] деб қайд этади.
Бугунги
кунда
жаҳон
таржимашунослигида мумтоз адабиѐтлар
таржимасини қайта яратиш, фразеологик
бирлик, мақол, матал ва афоризмларнинг
миллий-маданий хусусиятларини бадиий
таржимада акс эттириш муаммолари ва
таржима
адекватлигига
эришиш,
таржиманинг
замонавий
ѐндашувлари
асосида когнитив-концептуал, структур-
семантик, компонент таҳлиллари сингари
устувор йўналишларда тадқиқотлар олиб
борилмоқда.
Ўзбекистон
мустақиллик
йилларида, мамлакатимизда аждодлар
меросини асраб-авайлаш, миллий ўзликни
қайта тиклаш ва бадиий ѐдгорликларни
янгича нуқтаи назар билан ўрганиш
жиддий тус олди. Ўзбек олимларининг
кўплаб илмий тадқиқотлари натижасида
қўлланма ва монографиялар, илмий
нашрлар сони ортиб борди. «2017-2021
йилларда Ўзбекистон Республикасини
ривожлантиришнинг
бешта
устувор
йўналиши
бўйича
«Ҳаракатлар
стратегияси»нинг
«Таълим
ва
фан
соҳасини ривожлантириш» ва «Ёшларга
оид давлат сиѐсатини такомиллаштириш»
тўғрисидаги ақлан ривожланган, мустақил
фикрлайдиган
ѐшларни
тарбиялаш,
миллий ифтихор, ватанга садоқат ҳиссини
шакллантириш
айни
пайтдаги
давр
талабидир (2. №28). Адабий-тарихий
манбаларни ўрганиш, миллатнинг ўзига
хос
миллий-маданий
қадриятларини
таржимада адекват тарзда акс эттириш
янада долзарб. Ўзбекистон Республикаси
Вазирлар маҳкамасининг 2017 йил 18
майдаги
292-сон
қарори
ижросини
таъминлаш мақсадида ҳамда Ўзбекистон
Республикаси Президентининг 2017 йил 24
майдаги «Қадимий ѐзма манбаларни
сақлаш, тадқиқ ва тарғиб қилиш тизимини
янада такомиллаштириш чора-тадбирлари
тўғрисида»ги қарори, 2017-2021 йилларда
ва мавзуга оид бошқа меъѐрий-ҳуқуқий
ҳужжатларда белгиланган вазифаларни
амалга оширишда мазкур илмий мақола
муайян даражада амалий аҳамият касб
этади.
Асрлар бўйи яратилиб, зукко
халқнинг
юксак
ижодий
салоҳияти
туфайли сайқалланиб келган ана шундай
анъаналар
аслида
ўша
миллатнинг
ўзлигини,
менталитетини,
миллий
қиѐфасини белгилайди. Зеро, бундан бир
неча минг йиллар муқаддам Зарауткамар
ва Сармишсой қоятошларига ғаройиб
сурат ва чизгиларни муҳрлаб, асрлар
давомида
кўнгилдай
поѐнсиз
ватанимизнинг барча сўлим гўшаларида
―Алпомиш‖, ―Гўрўғли‖ сингари буюк
эпосларни
куйлаб
келган
зукко
аждодларимиз бамисоли бадиий тафаккур
сарчашмасидаги инжуларга қиѐс қилса
Хорижий филология.
№1, 2018 йил
86
арзигулик
бой
маданий
меросни
яратишган.
Халқимиз анъаналарининг гўзаллиги
ва бетакрорлигини ҳис этиш учун биргина
бугунги кунни ўтказиб, эртаги кунни
ўйлаш
маданияти
билан
алоқадор
ҳикматли сўзларни мисол тариқасида
қарайдиган бўлсак:
Табиатда
бекорчи
нарсалар
бўлишининг ўзи бўлмаган нарсадир.
Бугуннинг чорасини кўриб эртага
эҳтиѐжи қолмаган киши ақллидир.
Одамгарчилиги бор мард киши ўзидан
ва ўзиники эканлигига ҳеч ким
тортишиб
ўтирмайдиган
нарсадан
бошқасига
эгалик
қилмайди.
Неъматнинг қадри у йўқолгандагина
билинади.
Асрлар синовидан ўтиб, асл қадрият
даражасига кўтарилган ана шу ҳикматли
сўзлар
халқимизнинг
урф-одатлари,
анъаналарининг дебочаси ҳисобланган.
Биздан олдин ўтган аждодларимиз, шоиру
алломаларимизнинг китобларини варақлар
эканмиз бундай ҳикматли сўзларнинг
санаб адоғига етиш қийин.
Хуллас,
ижодкор
халқимизнинг
инсонларнинг феъл-атвори, уларнинг ҳаѐт
тарзи, яхшилик ва ѐмонлик билан боғлиқ
бундай ҳикматли сўзлари ғоят кўп
.
Миллий
қадриятлар,
анъаналар
замонлар оша ривожланиб ва бу
жараѐнда
турли
ўзгаришларга
учраганлиги, айрим урф-одат ва расм-
русумлар унутилиб, янгилари яратилиб,
халқимизнинг
беназир
ижодий
салоҳияти
туфайли
сайқалланиб
келганлиги
табиий.
Лекин
ҳамма
даврларда ҳам миллий қадриятларга
муносабат бир хилда бўлмаган. Масалан,
ўтган асрнинг мафкуравий тазйиқлари
оқибатида минг йиллар давомида
элимизнинг эзгу дамларига эш бўлиб
келган не-не қадриятларимиз қатағонга
учрамади дейсиз. Мана шу таъқиб ва
тазйиқлардан ҳозир биз таъкидлаѐтган
миллий анъаналаримиз, халқимизнинг
тиллардан тилларга ўтиб келаѐтган
ҳикматли сўзлари қай тариқа омон
чиқди? Яъни, анъаналаримиз ва улар
билан биргаликда халқимиз ардоқлаб
келаѐтган
йиллар
давомида
сайқалланиб ўз кучини кўрсатиб келган
ҳикматларимизнинг барчасини сақлаб
қололдикми? Айрим удумларимиз ѐки
расм-русумларимиз,
дилбар
қўшиқларимиз,
халқимизнинг
ҳикматли сўзлари унутилиб, тарихга
айланмадими? Бугун-чи, бугун миллий
қадриятларимизни
тиклаш
ва
ривожлантириш жараѐнида қайсидир
анъаналаримизни
эсдан
чиқариб
қўймадикми? Бу саволларни биз ушбу
мақоланинг асоси деб ҳисобладик ҳамда
унга қуйидаги таърифни келтиришни
жоиз топдик.
Афоризмлар – муаллиф томонидан
ѐзилган, х
алқ ижодида ўз моҳиятига кўра,
ҳамиша янгиланиб, яшариб, такомиллашиб,
узлуксиз ривожланиб борадиган жараѐн
ҳисобланади.
Бундан минг йиллар бурун яратилиб,
ҳозирга қадар ҳеч бир ўзгаришсиз, ―соф
ҳолида‖ етиб келган улуғ бобокалонимиз,
буюк шоир ва мутафаккир Алишер
Навоийнинг қуйидаги ҳикматлари худди
бугунги кун учун айтилгандек гўѐ: Илм
инсон вужудининг хушманзара боғидир ва
одамийлик оламининг жавоҳирга бой
тоғидир. Юмшоқ кўнгиллик ҳодисалар
тўла денгиздаги кишилик кемасининг
лангари деса бўлади ва инсоният қадрини
ўлчайдиган
тарозининг
тошига
тенглаштирса ҳам бўлади. Илм ахлоқи
одамнинг қимматбаҳо либоси ва у кийим
турларининг энг чидамли матосидир. У
ѐмон нафсни дайди шамол учиришидан
асрагувчи ва иккиюзлама мунофиқларнинг
беҳуда ҳаракатидан ҳимоя қилувчи. Илм
натижасида одам халойиқнинг иззат-
ҳурматига сазовор бўлади; Илм туфайли
катталардан
кичикларга
илтифот
ва
марҳамат
етишади.
Катта
кишилар
ѐшларни масхара ва кулги қилса, улар
қошида ўзи шунча обрўсиз ва бачкана
туюлади; ѐшлар ҳам катталарга нисбатан
ҳазил ва енгилтаклик қилса, унинг қошида
уятсиз ва эътиборсиз бўлади. Бу давр
боғининг хас-хашак сингари одамлари
шамолдек бетайин, енгилтак кишилари
олдида илм аҳли гўѐ оғир табиатли ва ѐмон
феълли, деб камситилади. Уларнинг
Хорижий филология.
№1, 2018 йил
87
ўзлари эса қуюндек тупроқни ҳавога
тўзитадилар ва енгил табиатликлари билан
бошларини гўѐ кўкка етказадилар. Тоғ
жуссасини оѐқ ости қилмоқ - одатлари;
дала-даштлардаги
зарраларни
ҳавога
совурмоқ - буларнинг салобатлари. Бундай
одамлар елдек ҳар эшикдан киришга ор
қилмайди; ўтдек оташдонни қиздиришдан
ўзга ишни билмайди. Ел - гарчи лоланинг
тожини учиради, аммо тоғ қоялари
камарига қандай таъсир қила олади? Ўт
тоғ этагидаги хас-хашакларни куйдириши
мумкин, лекин қуѐш учқунига қандай
тенглаша олади? Ел, агар кўкка етса ҳам,
барибир енгил ва қадрсиз; тоғ агар
тупроққа ботса ҳам салобатлидир. Елнинг
орасида ўтга ѐқиладиган хас-хашаклар бор;
илм мазмунида эса шоҳ тожига қадалгудек
чўғ каби қизил лаъл бор.
Юқоридаги ҳикматлар ўзининг асрий
тараққиѐти
мобайнида
халқимизнинг
миллий қиѐфаси тимсолига айланган, улар
доимий равишда янгиланиб, тўлишиб,
тобора гўзаллашиб ва бойиб келган.
Афоризмларнинг
энг
муҳим
хусусиятларидан
бири
–
тарбия
воситаси эканлиги билан белгиланади.
Халқимиз
томонидан
яратилган
ривоятлар, маталлар, ҳикматли сўзлар
масалан, Амир Темур, Алишер Навоий
сингари буюк боболаримизнинг эзгу
ишлари ҳақидаги ривоятлар, тарихий
қўшиқлар, тарихий достонлар, мақол ва
ҳикматли сўзлар орқали ѐш авлод
дунѐқараши
шаклланади,
тарихий
қадриятларни эъзозлаш анъанаси камол
топади,
маънавий
маданият
юксакликка кўтарилади. Чунки бу
асотирларда ўзига хос ғоя, мафкура
яширинган.
Албатта, ғоятда бой бадиий
анъаналар маҳсули ҳисобланган халқ
оғзаки ижодиѐти, яъни халқимизнинг орзу-
истаклари, эзгу ўйлари, ўзига хос турмуш
тарзи
ҳамда
ахлоқий
қарашлари
мужассамлашган. Шунинг учун ҳам
ҳикматли сўзлар, маталлар, урф-одат,
анъана ва маросимлар халқимизнинг
маънавий қиѐфасини кўрсатувчи кўзгугина
эмас, балки миллий тарбиянинг муҳим ва
қудратли воситаларидан бири ҳaмдир.
Чунки бизга аждодларимиздан мерос
бўлиб келаѐтган ҳар бир достон, ҳар бир
қўшиқ, ҳар бир мақол, ҳикматли сўз ѐки
ривоятда халқимизнинг ўзига хос миллий
қиѐфаси,
орзу-интилишлари,
эзгу
мақсадини
ифодаловчи
ғоялар
ўз
ифодасини топган. Биз юқорида Амир
Темур, Алишер Навоий сингари буюк
бобокалонларимизнинг
муборак
ном-
ларини тилга олганимизда халқимиз
орасида нақл қилинадиган пурмаъно
ривоятларни
ѐдимизга
олмасликнинг
иложи йўқ, албатта. Дарҳақиқат, ўзбек
халқ оғзаки ижодиѐтида юртимизнинг
шонли тарихи, илмий ва маънавий
қадриятларининг яратилишига улкан ҳисса
қўшган улуғ сиймолар ҳаѐти ва эзгу
ишлари ҳақида ҳикоя қилувчи ривоятлар
жуда кўп. Биламизки, ҳар қандай тарихий
шахс ҳақида ҳам ривоят ѐхуд афсона
яратилмайди. Ўзининг бутун умрини эл-
юрт равнақи, она-Ватан осойишталиги,
диѐримизнинг гуллаб-яшнашига бахшида
этган буюк зотларнинг номигина халқимиз
дилида,
ҳикматларида
муҳрланиб,
боқийликка дахлдор сиймоларга айланади.
Зеро,
ривоятларда,
ҳикматларда
халқимизнинг қон-жонига сингиб кетган
яратувчилик ва бунѐдкорлик ғоялари ўз
бадиий ифодасини топган. Бугунги кунда
биз
юксак технологиялар замонида,
илмий тафаккур ғоят тараққий этган
бир
даврда
яшамоқдамиз.
Яъни,
глобаллашув
жараѐни
ҳаѐтимизга
қанчалик чуқур кириб борар экан,
мафкуранинг аҳамияти ҳам шу қадар
ошиб бораверади. Ҳикматли сўзлар,
маталлар, мақоллар ўз моҳиятига кўра
миллий мафкурани шакллантирувчи
қадриятлардан
бири
экан,
улар
г
лобаллашув жараѐни кундан-кунга авж
олиб,
техника
тараққиѐти
мислсиз
даражада ўсиб бораѐтган ҳозирги даврда
ҳам ўз тарбиявий аҳамиятини сира
камайтирмайди. Чунки ҳикматлар –
халқнинг бугунги куни ҳақида сўзлагани
ва эскирмаганлиги учун у инсоннинг
моҳиятида, руҳиятида яшайди. Бу руҳият
мудроқ бўлиши мумкин, уни уйғотиш учун
эса Алишер Навоий хазратларининг
қуйидаги мисраларини;
Агар ҳикматга бўлса илтифотинг -
Хорижий филология.
№1, 2018 йил
88
Ки, бўлсун Нуҳ умрича ҳаѐтинг
(1.650)
дея
қилинган
мурожаатини
эслатмоқ кифоядир. Зеро, асрлар бўйи
яратилиб, халқимизнинг улкан ижодий
даҳоси туфайли сайқал топиб, гўзаллашиб
келган ҳикматлар, сўз гавҳарларидан
шодалар тизган чечан бахшиларга илҳом
берган
достонлар,
ўзида
аждодларимизнинг
пурмаъно
ҳикматларини мужассамлаштирган мақол,
матал ва ҳикматли сўзлар, хаѐлот
оламининг
сирли
мўъжизаларидан
сўйлагувчи эртаклар моҳиятини англаган
ҳар қандай киши аввало ўзлигини
англайди.
Афоризмларни биз кўплаб чет эл
адибларининг
асарларида
ҳам
учратишимиз мумкин, шулар жумласига
инглиз ѐзувчиси
Sir Francis Bacon
нинг
қуйидаги фикрларига қўшилган ҳолда,
яъни
афоризм
ўзининг
бир
киши
томонидан ѐзилиб, кишилик жамиятида ўз
исботини топган фикрларининг эскириб
қолмаслиги билан устунлик қилади. Бунга
Sir
Frenсis
Bасon
нинг
қуйидаги
афоризмларини
мисол
тариқасида
кўрсатамиз:
―Тадқиқотлар завқ, безак ва қобилият
учун хизмат қилади‖. (Тадқиқотлар)
“Studies serve for delight, for ornament and
for ability.” (Of Studies)
―Ишга киришишдан олдин кўп
вазиятларни
қўллаш
ахмоқликдир‖.
(Og'zidan)
“To use too many circumstances, ere
one come to the matter, is wearisome, to use
none at all, is Blunt.” (3,79).
Афоризмлардан яна бир мисолни
Harper Lee
томонидан ―Мушкул бир
қушни ўлдириш‖ (
To Kill a Mocking Bird
)
асарининг бир бўлимида кўриш мумкин.
Atticus Finch қизига:
―Токи сен бирон фикрни унинг
нуқтаи назаридан ўйламагунингча ѐки
унинг
ичига
кириб,
атрофида
юрмаганингча ҳеч нарсани англамайсан‖
“You never really understand a person
until you consider things from his
– until you climb into his skin and walk
around in it.” (4,35)
Юқорида
келтирилган
фикрда
ҳақиқат бор, чунки биз дунѐни ва унинг
ишларини
кўрганимиздагина
инсонни
ҳукм қилишни даъво қила олмаймиз.
Қуйида биз инглиз ва ўзбек тилларида
учрайдиган
муқобил
афоризмлардан
айримларини келтириб ўтамиз;
ингл
:
As you sow, you shall mow
;
ўзб:
Ҳар ким экканини ўрар
;
ингл
:
Don‟t count your chickens before
they are hatched
;
ў
зб:
Жўжани кузда сана
;
ингл
:
When the cat is away, the mice
will play
.
ўзб:
Арслоннинг ўлиги - сичқоннинг
тириги
;
ингл
:
A cat in gloves catches no mice
;
ўзб:
Еp қазимасанг олтин чиқмас,
қармоқ солмасанг - балиқ
.
ингл
:
Hunger drives the wolf out of the
wood
.
ўзб:
Бўрини оѐғи боқади
.
ингл
:
Two dogs over one bone seldom
agree
.
ўзб:
Икки қўчқорнинг боши битта
қозонда қайнамас
.
ингл
:
If you run after two hares, you‟ll
catch none
.
ўзб:
Икки қуѐнни қувган - бирисини
ҳам тутолмас
(Ёки:
Икки кеманинг
бошини ушлаган ғарқ бўлар
).
Ушбу ҳикматли сўзларнинг семантик
маъноси бир хил бўлса-да, лекин ҳар бир
халқнинг ўз миллий анъаналаридан келиб
чиқиб
яратилган.
Уларда
миллий
маданиятдан келиб чиққан ҳолда ўша
лингвомаданият учун долзарб бўлган
образлар қўлланилади. Масалан, қуйидаги
ҳикматли сўзларни кўриб чиқамиз:
ингл
:
Two dogs over one bone seldom agree
.
ўзб:
Икки қўчқорнинг боши битта қозонда
қайнамас
.
Бу ҳикматларнинг мазмуний маъноси
бир хил, яъни улар иккита бир хил одам
бир-бири билан битта жойда сиғишмайди,
деган маънони ифодалайди. Аммо инглиз
мақолида ―dog‖ образи, ўзбек тилида
―қўчқор‖ образи ишлатилган.
Маълумки,
инглиз
лингвомаданиятида,
уй
ҳайвонлари,
жумладан, ит алоҳида аҳамиятга эга. Ҳар
Хорижий филология.
№1, 2018 йил
89
бир ўзини ҳурмат қиладиган хонадон ўз
итига эга. Баъзи инглизлар бир неча
итларни ҳам сақлаши мумкин. Итлар
оиланинг ажралмас қисми ҳисобланади ва
ҳар қандай ҳолатда тенг хуқуқли дўст
сифатида қаралади.
Хулоса қилиб айтганда, ҳар бир
миллатнинг ўзига хос турмуш тарзи, яшаш
муҳити, фикр ва мулоҳазаларни қабул
қилиб идрок этиши унинг тилида ҳам
намоѐн бўлади. Ҳар бир халқ яшаѐтган
жойининг табиати, у халқнинг иқтисодий
тузуми,
оғзаки
ижодиѐти,
бадиий
адабиѐти, санъати, фани, урф-одатини
ўзида акс эттириб, тўплаб, авлоддан-
авлодга етказиб бериш тилнинг миллий-
маданий белгисидир. Миллий-маданий
хусусиятлар тилнинг ҳамма қатламларида,
лексикасида ҳам, грамматикасида ҳам,
ҳатто фонетикасида ҳам мавжуд. Бироқ
миллий-маданий
белгилар
тилнинг
ҳаракатдаги бирликларида жуда аниқ
намоѐн бўлади. Бундай тил бирликлари
сўзлар, фраземалар, паремиялар, мақоллар
ва афоризмлардир.
Адабиѐтлар
1. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиѐсат, мафкура. – Т.1.– Т.:
Ўзбекистон, 1996 - 80-б.
2.
Ш.М.Мирзиѐев
«2017-2021
йилларда
Ўзбекистон
Республикасини
ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги
Фармони/ Халқ сўзи, 2017 йил, 8 февраль. № 28.
3. Нурмонов А. Ўзбек тилшунослиги тарихи. -Т. 2002.
4. Красных В.В. Кубрякова Е.С. ва б.лар, Краткий словарь когнитивных терминов,
Москва, МГУ, 1996, 59- б.
Бадиий адабиѐтлар
1. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. -Тошкент. 1987-2003. 20 томлик.
Kamolova I. The сultural and national peculiarities of aphorisms in English and uzbek
languages.
This article informs about the national and cultural peculiarities of English and uzbek
languages. You can know new aphorisms and information from this article.
Камолова И. Соматические и национальные особенности афоризмов на английском
и узбекском языках.
В этой статье рассказывается о национальных и культурных
особенностях английского и узбекского языков. Вы можете узнать новые афоризмы и
информацию из этой статьи.
