«Актуальные вопросы развития инновационно-
информационных технологий на транспорте» АВРИИТТ-2022
I-
Республиканская научно-техническая конференция
(Ташкент, 21-22 ноября 2022 года)
128
O‘ZBEKISTON TEMIR YO‘L TRANSPORTIDAGI INNOVATSION
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI TAHLILI
Alieva S.G.,
Toshkent davlat transport universitety “Transportda axborot tizimlari
va
texnilogiyalar” kafedrasi
Aliev R.M.,
Toshkent davlat transport universitety “Transportda axborot tizimlari
va texnilogiyalar” kafedrasi
Aliev M.M.,
Toshkent davlat transport universitety
“Transportda axborot tizimlari
va texnilogiyalar
” kafedrasi
https://doi.org/10.47689/978-9943-7818-0-1-v2-pp128-131
Annotatsiya: Maqolada monitoring va kuzatish uchun asosiy axborot
tizimlari muhokama qilinadi, yuk tashishning ishonchliligi uchun foydalaniladi,
shuningdek,
O‘zbekiston temir yo‘lida qo‘llaniladigan dasturiy ta’minot. Tahlil
natijasida harakatlanuvchi tarkibni tez va aniq nazorat qilish uchun yanada
zamonaviy avtomatlashtirilgan yechimlarni joriy etish zarurligi aniqlandi.
Kalit s
o‘zlar: tizim, kuzatish, monitoring, tashish
Oʻzbekiston Respublikasida temir yoʻl transporti xalq xoʻjaligining eng muhim
tarmogʻi boʻlib, u aholi hayotini taʼminlashning asosiy jarayonlarida ishtirok etadi [1].
Hozirgi vaqtda ushbu transport turida yuk va y
o‘lovchilarni tashish hajmi boshqa
transport turlari bilan amalga oshiriladigan tashish hajmidan oshib ketadi [2]. Shu
munosabat bilan aholi va tashilayotgan yuklarning xavfsiz harakatlanishini
ta
’minlash maqsadida transportni ta’minlash sifati birinchi o‘ringa chiqadi [3].
Temir y
o‘l transportining samarali faoliyat ko‘rsatishi modernizatsiya va
innovatsion rivojlanish y
o‘liga o‘tish, milliy iqtisodiyotning barqaror o‘sishi uchun
shart-sharoitlar yaratishda beqiyos rol
o‘ynaydi, iqtisodiyot va transport tizimida
xavfsizlikni ta
’minlash uchun shart-sharoit yaratishga xizmat qiladi [5-7]. Temir yo‘l
transportining holati va sifatiga nafaqat mamlakatni yanada ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish istiqbollari va fuqarolarning transportga b
o‘lgan ehtiyojlarini samarali
ta
’minlash, balki ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash uchun shart-sharoitlar
yaratish ham bo
g‘liqdir [8, 9].
Temir y
o‘l transporti sohasida yuzaga kelgan muammolarni tahlil qilish
mamlakatimizning keyingi ijtimoiy-iqtisodiy
o‘sishi uchun hal qiluvchi ahamiyatga
ega b
o‘lgan quyidagi asosiy jihatlarni aniqlash imkonini berdi:
– temir yo‘l transportining asosiy fondlarini yangilash zarurati;
– temir yo‘l transporti xavfsizligini oshirish zarurati;
– investitsiya resurslarining etishmasligi;
– temir yo‘l transporti uskunasining amortizatsiyasi;
– umuman sanoatda beparvo munosabat [3].
Rivojlanish jarayonida temir y
o‘l tashiladigan yuklarning ishonchliligi va
xavfsizligini ta
’minlash, shuningdek, yuqori sifatli yo‘lovchi tashishni ta’minlash
uchun maxsus talablarni shakllantirishni talab qildi. Yuk va b
o‘sh yuklarning o‘z
«Актуальные вопросы развития инновационно-
информационных технологий на транспорте» АВРИИТТ-2022
I-
Республиканская научно-техническая конференция
(Ташкент, 21-22 ноября 2022 года)
129
vaqtida yetkazib berilmaganligi sababli korxonalarda poyezdlar va jihozlar ishlamay
qolishi, ishlab chiqarish k
o‘rsatkichlari kamayishi mumkin. Tashish samaradorligi va
ishonchliligi k
o‘rsatkichlariga harakatlanuvchi tarkibning harakatini o‘z vaqtida
nazorat qilish va kuzatib borish orqali erishish mumkin [2].
Eng keng tarqalgan temir y
o‘l transporti monitoringi tizimlari – o‘qlarni
hisoblash tizimlari, y
o‘l sxemalari, harakat sensorlari, harakatlanuvchi tarkibning
harakatini real vaqt rejimida kuzatishni ta
’minlaydigan sun’iy yo‘ldosh tizimlari.
Bundan tashqari, temir y
o‘l transportining joylashuvi, harakat tezligi,
rejalashtirilgan hududdan kirish yoki chiqish haqida ma
’lumotlar mavjud.
Transport xizmatlarining asosiy faoliyati:
– yo‘lning rejasi va profilini, erning kesmalarini qurish tuvallar;
– ob’ektlarni ta’mirlash va ta’mirlash, qurilishni loyihalash;
– ish rejalarini tayyorlash va ularning monitoringini olib borish;
– yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan favqulodda vaziyatlarni bashorat qilish va
boshqalar.
Temir y
o‘l transportining GАS (geo-axborot tizimi) – bu temir yo‘l transporti
ob
’ektlarini inventarizatsiya qilish, loyihalash va boshqarish bo‘yicha yuqoridagi
vazifalarni hal qilishni t
o‘liq ta’minlay oladigan axborot va boshqaruvning
avtomatlashtirilgan tizimi [10-12].
Biroq, sun
’iy yo‘ldosh monitoringi tizimlari va geografik axborot tizimlaridan
foydalanish harakatlanuvchi tarkibning asosiy parametrlarini aniqlamasdan, faqat
fazoviy koordinatalarini kuzatish imkonini beradi.
Har bir vagonni aniq belgilash va uning asosiy texnik xususiyatlarini aniqlash,
shuningdek, vagonning holati haqida t
o‘liq ma’lumot olish muhimdir.
Temir y
o‘lda amalga oshirilayotgan asosiy jarayonlarni boshqarish
avtomatlashtirilgan taqdirdagina sifatli va samarali transport xizmatlari samarali
b
o‘lishi mumkin. Shu sababli, hozirgi vaqtda temir yo‘l transportini boshqarishning
yaxlit avtomatlashtirilgan tizimini (TYTBAT) joriy etish zarurati paydo b
o‘ldi.
TYTBAT
– bu kompyuter texnikasi, dasturiy ta’minot, telekommunikatsiya va
iqtisodiy va matematik usullarning kombinatsiyasidan iborat tizimdir [14].
TYTBAT, shuningdek, harakatlanuvchi tarkibni avtomatik
o‘qish va
avtomobillarni televizor bilan tanib olish texnologiyalarini joriy qiladi va hozirda
intensivlik va yuqori tezlikdagi uchastkalar uchun mikroprotsessorli ovozli chastotali
trek sxemalari va RFID texnologiyalari joriy etilmoqda [4].
Harakatlanuvchi harakat tarkibini avtomatik
o‘qish texnologiyasida butun
harakat tarkibi har bir avtomobil haqida ma
’lumot olib yuruvchi kodlangan bort
datchiklari (KBD) bilan jihozlangan.
Televizion tizim
o‘tayotgan poezd vagonlarining yon yuzalari va ramkalarining
video tasvirlarini
o‘qiydi. Videotasvirlar tanib olish serveriga uzatiladi, u yerda
ixtisoslashtirilgan dasturiy ta
’minot yordamida qayta ishlanadi va avtomobil raqamlari
bilan tan olinadi. Tan olish natijalari operatorning ish stantsiyasiga uzatiladi, u erda
ular asosiy ma
’lumotlar bilan taqqoslanadi va nomuvofiqliklar ro‘yxati tuziladi.
Akslarni hisoblash tizimlari va poezdlar harakatini avtomatik boshqarish
tizimlaridan foydalanishga q
o‘shimcha ravishda, bunday tizimdan foydalanish
harakatlanuvchi tarkibni monitoring qilish va hisobga olish funktsiyalarini sezilarli
darajada yaxshilashi mumkin, ammo tarkib t
o‘g‘risidagi ma’lumotlarni tanib olish
sifatini t
o‘liq ta’minlamaydi, bu ularni tuzatish uchun ko‘p vaqt talab qiladi.
«Актуальные вопросы развития инновационно-
информационных технологий на транспорте» АВРИИТТ-2022
I-
Республиканская научно-техническая конференция
(Ташкент, 21-22 ноября 2022 года)
130
Yuqorida k
o‘rib chiqilgan tizimlar harakatlanish bosqichida harakatlanuvchi
tarkibni hisobga olishni amalga oshiradi. Hozirgacha harakatlanuvchi tarkibni
shakllantirish t
o‘g‘risidagi ma’lumotlarni kiritish poezdlarni foydalanishdan chiqarish
va nazorat qilish bilan shu
g‘ullanadigan stansiyalarning xodimlari tomonidan qo‘lda
kiritiladi.
Shunday qilib, temir y
o‘l transportida mavjud monitoring va kuzatuv tizimlari
tahlili poyezdlarning haqiqiy tarkibini tez va aniq nazorat qilish uchun yanada
zamonaviy avtomatlashtirilgan yechimlar zarurligini k
o‘rsatdi.
Bugungi kunga kelib, eng zamonaviy tizimlar mikroprotsessorli y
o‘l sxemalari
va mikroprotsessor
o‘qlarini hisoblash tizimlaridir. Harakatlanuvchi tarkibni optimal
va samarali hisobga olish uchun radiochastota identifikatsiyasidan foydalanish,
RFID texnologiyasidan q
o‘shimcha foydalanish (avtomatik identifikatsiya kodda
kodlangan ma
’lumotlarni avtomatik ravishda tan oladi, shifrlaydi, qayta ishlaydi,
uzatadi va qayd etadi) eng maqbul hisoblanadi. t
o‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqaga muhtoj
b
o‘lmasdan ob’ekt haqida ma’lumot olish. Ma’lumotni o‘qish va yozish mumkin
b
o‘lgan masofalar bir necha millimetrdan bir necha metrgacha o‘zgarishi mumkin.
Ushbu texnologiya etarlicha ishonchli, bardoshli, yuqori
o‘qish tezligiga ega va
o‘qilgan ma’lumotlarning yuqori darajadagi xavfsizligini ta’minlaydi [15]. Bunday
identifikatsiyalash usulidan foydalanish harakatlanuvchi tarkibning parametrlari
t
o‘g‘risida ma’lumotni hisobdan chiqarish va kiritish uchun sarflangan vaqtni sezilarli
darajada qisqartiradi, q
o‘l ishlarini bajaradigan xodimlar sonini kamaytiradi va
murakkab avtomatlashtirish tizimlariga texnik xizmat k
o‘rsatish va joriy etish
xarajatlarini kamaytiradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R
O‘YXATI:
1. Matvaliyev D., Aliev R. Development of a Program and Algorithm for
Determining the Resource of Relays of Automatic and Telemechanics in Railway
Transport // Universum: технические науки: электрон. научн. журн. 2022. 11(104).
2.
Матвалиев Д., Алиев Р.М. Development оf аn Algorithm аnd Program оn
Mysql to Create a Database to Control the Turnover of Railway Automation Relays
// Universum: технические науки: электрон. научн. журн. 2022. 11(104)
3.
Алиев Р.М., Алиев М.М., Хакимов Ш.Х., Тохиров Э.Т. Методы расчёта
коэффициентов рельсового четырехполюсника бесстыковых рельсовых
цепей. Фундаментальная и Прикладная Наука: Состояние и Тенденции
Развития: Монография / [Алиев М.М. и др.]. – Петрозаводск: МЦНП «Новая
наука», 2022. – C. 537.
4. Tashmetov K.Sh., Aliev R.M., Aliev M.M. Expert system for diagnosing
faults railroad switch of automation and telemechanic systems // AIP Conference
Proceedings.
– AIP Publishing LLC, 2022. – Т. 2432. – №. 1. – С. 030083.
5. Aliev R., Aliev M. Methods calculation for station tonal rail circuits with
current receiver // Transportation Research Procedia.
– 2022. – Т. 63. – С. 401-411.
6. Tokhirov E.T., Aliev R.M., Aliev M.M. Modern Means and Methods for
Monitoring the Condition of Track Sections //
Наука, Общество, Технологии:
проблемы и перспективы взаимодействия в современном мире. – 2022. –
С. 186–203.
«Актуальные вопросы развития инновационно-
информационных технологий на транспорте» АВРИИТТ-2022
I-
Республиканская научно-техническая конференция
(Ташкент, 21-22 ноября 2022 года)
131
7. Aliev R.M., Aliev M.M., Tokhirov E.T. Methods of Monitoring the Condition
of Track Sections Наука, Общество, Технологии: проблемы и перспективы
взаимодействия в современном мире: монография/ [Абакирова Э.М. и др.]. –
Петрозаводск: МЦНП «Новая наука», 2022. – C. 438.
8. Aliev R., Aliev M., Tokhirov E. Analysis, development of a model and an
algorithm in the concept of the growth of tone jointless rail circuits // Transportation
Research Procedia.
– 2022. – Т. 63. – С. 178–186.
9. Aliev R., Aliev M. Algorithm for Determining the Optimal Length of the Rail
Line by Current Automatic Locomotive Signaling // International Conference
TRANSBALTICA: Transportation Science and Technology.
– Springer, Cham,
2021.
– С. 363–374.
10. Aliev R., Toshmetov K. Telecontrol of the expert system of automatic
traffic control //
Актуальные вопросы развития инновационно-информационных
технологий на транспорте. – 2021. – Т. 2021. – С. 20–22.
11.
Чесноков В.С.,
Ярушина М.И.
Геоинформационные
системы
железнодорожного транспорта // М-лы VII Международн. Студенческой
электронной
научной
конференции
«Студенческий
научный
форум»
URL: http://www.scienceforum.ru/2015/1351/12096 (дата обращения: 01.10.2021).
12.
Основные
принципы
организации
АСУЖТ.
СЦБИСТ-
железнодорожный форум. [Электронный ресурс]. URL: http://scbist.com/
wiki/11389-osnovnye-principy-organizaci-asuzht.html.
13.
Радиочастотная идентификация: новые возможности известной
технологии / Электроника: наука, технология, бизнес. -2006.– Ne 2.- С. 10-19.
14.
Рыжук Н.В. Логистика новых реалий. Цифровой сервис //
Инновационные технологии на железнодорожном транспорте: труды
ХХIV Всероссийской научно-практической конференции (25-27 ноября 2020 г.
Красноярск) / КрИЖТ ИрГУПС; отв. ред. В.С. Ратушняк. Красноярск, 2020.
Ч. 1. С.109-111
15. Aliev R. Method for Optimizing Speed and High-Speed Routes with Semi-
Automatic Blocking //
XIV International Scientific Conference “INTERAGROMASH
2021
”. – Springer, Cham, 2022. – С. 339–345.
