SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
157
Умуман олганда, мутафаккирнинг ҳали ўрганилмаган асарларини
батафсил тадқиқ этиш орқали олим яшаган давр илмий муҳитининг янги
қирралари очилади.
МИРКОМИЛОВ ЭРКИН
Илмий ходим, ТошДШИ ҳузуридаги Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқ
қўлёзмалари маркази
Маҳмуд Ғиждувоний “Мифтоҳ ут-толибин” асарининг
Огаҳий таржимаси
Аннотация.
Огаҳий юртимиз тарихида таржимон сифатида алоҳида ўрин тутади.
Бу мақолада у амалга оширган “Мифтоҳ ут-толибин” асарининг таржимаси ҳақида
бўлиб, асарнинг асосий мавзуи Ҳусайн Хоразмий ҳаёти ва фаолиятидир. Ҳусайн Хоразмий-
нинг асосий фаолияти Бухоро, Самарқанд, Хоразмда бўлган. Шунингдек, Марказий Осиё-
нинг XVI аср даврига оид маълумотлар ҳам бор.
Таянч сўз ва иборалар:
Бухоро, Мифтоҳ ут-толибин, Огаҳий, саёҳат, Самарқанд,
таржима, Шоҳибекхон, Хоразм, Ҳирот, Ҳусайн Хоразмий.
Аннотация.
Огахи осуществлял переводы многих трактатов. В этой статье говорится
о переводе с персидского трактата «Мифтах ут-талибин», посвященного жизни и
деятельности Хусейна Хорезми. Основная деятельность Хусейна Хорезми проходила в
Бухаре, Самарканде и Харезме. Также в ней говорится об истории Центральной Азии XVI в.
Опорные слова и выражения:
Бухара, Мифтах ут-талибин, Огахи, путешествие,
Самарканд, перевод, Шахибекхон, Хорезм, Герат, Хусейн Хорезми.
Summary.
Ogahiy is well-known as a translator who has a solid role in the history of our
homeland. In this article, we draw our attention to the translations of the work “Miftoh ut-
Tolibin” which was done by Ogahiy. The main topic of this translated work is about Husayn
Khorazmiy and his life and activities. Besides, in this book one can meet valuable information
about XVI century life period of Central Asia, especially the history of Bukhara, Samarkand,
Khorazm where Husayn Khorazmi had lived and worked.
Keywords and expressions:
Bukhara, Hirot, Husayn Khorazmiy, Khorazm, “Miftoh ut-
Tolibin”, Ogahiy, Samarkand, Shohibekhon, travels, translation.
Муҳаммад Ризо Эрниёзбек ўғли Огаҳий ўзининг сермаҳсул ижоди билан
забардаст олим, шоир, етук тарихчи ҳамда моҳир таржимон сифатида юрти-
миз тарихида алоҳида ўрин тутади. У бир неча бадиий ва тарихий асарларни
бошқа тиллардан ўзбек тилига ўгирган. Таржима қилган тарихий асар-
ларидан бирининг табдили жараёнида учраган баъзи бир мулоҳазалар ҳақи-
да тўхталиб ўтишни лозим деб топдик.
Огаҳий Маҳмуд ибн Шайх Али ибн Имомиддин Ғиждувонийнинг “Миф-
тоҳ ут-толибин” номли асарини Хива хони Саййид Муҳаммад Баҳодир
(1856–1865) фармойишига кўра форсийдан ўзбек тилига ўгирган. Бу асар
таржимасининг ягона нусхаси Тошкент давлат шарқшунослик институти
ҳузуридаги Абу Райҳон Беруний номли Шарқ қўлёзмалари марказида
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
158
сақланмоқда
1
. Таржима 1275/1859 йили қирқ тўрт кун ичида тугатилганлиги
асарнинг охирида қайд қилинган. Асарда қуйидагича ёзилади:
“Тарих ҳижрий минг икки юз етмиш бешда эрдиким, ражаб ул-мураж-
жаб ойинда ва қирқ тўрт кун муддатида истеъжоли тамом била таржима
итмом сарҳадиға восил ва фақир мутаржимнинг ушбу муроди ҳосил
бўлди”
2
.
Мазкур таржиманинг қисқача тавсифи Қ.Муниров
3
ва Ф.Ғанихўжаев
4
китобларида келтирилган. Ф.Ғанихўжев “бу нусхаси шоир дастхати деб тахмин
қилинади”, – деб ёзган
5
. Шарқ қўлёзмалари марказида сақланаётган №9786
қўлёзма асосида Н. Тошев томонидан Огаҳийнинг “Жомеи воқиоти султоний”
асарининг танқидий матни нашр қилинган. Нашрнинг сўзбошисида қўлёзма
муаллиф хати билан ёзилганлиги бир неча далиллар билан исботланган
6
.
Огаҳийнинг таржимасини бу қўлёзмага қиёслаб кўрганимизда бирон-бир
ўхшашлик жойлари кўринмади. Таржима ҳақида Ғ. Каримовнинг Германияда
нашр этилган XVIII–XX асрларда яратилган ёки таржима қилинган тасаввуфга
оид асарлар каталогидан ўрин олган илмий тавсифида хаттот номи коло-
фоннинг шеърий парчаси охирида кўрсатилган дейилади
7
. Лекин мақолада
хаттот номи келтирилмаган. Қўлёзманинг шеърий парчаси охиридаги мисрада
эса “Камолий” номи бор. Шеърнинг охирги икки сатри қуйидагича:
Ҳар неча гуноҳкор эрурман оре,
Афу карамидин умид этгум оре.
Гар деса камолийни қулум, не ғам бор,
Бир оти Раҳим эрур, бир оти Ғаффор
8
.
Бу асарнинг бошқа бирон нусхаси мавжудлиги ҳақида ҳозирча маълумот йўқ.
Форсий асарнинг ўзи ҳақида қисқача тўхталадиган бўлсак, бу манба
кубравия тариқатининг шохобчаси бўлган Ҳусайния силсиласига асос сол-
ган Камолиддин Ҳусайн Хоразмий (1466–1551) ҳаёти ва фаолиятига бағиш-
ланган Маҳмуд Ғиждувонийнинг (XVI аср) 950/1543 йилда форс тилида
ёзилган “Мифтоҳ ут-толибин” (Толиблар калити) асаридир. Муаллифнинг
тўлиқ номи Жонимаҳмуд ибн Шайх Али ибн Имомиддин ал-Ғиждувоний
1
Маҳмуд ибн Шайх Али. Мифтоҳ ут-толибин. Огаҳий таржимаси. Инв. № 8473.
2
Ўша асар. Инв. № 8473. 208
а
-варақ.
3
Қувомиддин Муниров. Хоразмда тарихнавислик. –Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва
санъат нашриёти, 2002. 43-б.
4
Фатҳулла Ғанихўжаев. Огаҳий асарларининг тавсифи (Каталог). Ҳ. С. Сулаймонов
номидаги қўлёзмалар институти. – Т., 986. 42–43-б.
5
Ўша каталог. 43-б.
6
Muhammad Riza Mirab Agahiy. Jomi’ al-voq’iti-sultoni. Edited by Nouryaghdi Tashev. –
Samarkand-Tashkent. II CAS. 2012. – P. 21–23.
7
Katalog sufischer handschriften aus der bibliothek des instituts fur oreintalistik der akademie der
wissenschaften, republik Uzbekistan. Frans Steiner verlag Stuttgart. 2002. – Р. 46. Яна қаранг:
Огаҳий таржимаси. Инв. № 8473. 208
б
-варақ.
8
Огаҳий таржимаси. Инв. № 8473. 208
б
-варақ.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
159
бўлиб, у сайёҳ ва тарихчи олим сифатида устозлари – Шайх Ҳожи
Муҳаммад ал-Хабушоний ва Шайх Камолиддин Ҳусайн Хоразмий саёҳат-
ларида қатнашган, баъзан ўзи ҳам саёҳатлар қилган. Ушбу саёҳатлар
“Мифтоҳ ут-толибин” асарида ҳам акс этган. Муаллиф ўз асарида XVI аср
бошларида Хоразм, Бухоро, Самарқанд, Машҳад, Марв, Ҳирот шаҳарлари,
табиати ва хўжалиги, ўша даврдаги тарихий воқеалар ва айрим шахслар
ҳаёти ҳақида қимматли маълумотлар келтиради. Шундай бўлса ҳам, асар-
нинг асосий мавзуи Ҳусайн Хоразмийнинг ҳаёти ва фаолияти ҳақидадир.
Шу ерда Ҳусайн Хоразмийнинг Кубравия силсиласидаги ўрни ҳамда
маданиятимиз тарихига
қўшган ҳиссаси ҳақидаги бир лавҳани келтирамиз:
“Андин сўнг дедиларким, ул волийи валоят аъло ҳазрат Шайх Али Лоло
қаддаса сирраҳу Хуросон вилоятидин муршид талаби била неча муддатлар
олам атрофин кездилар. То Хоразмда ҳазрат абулжаноб соҳиби баҳраи ва-
лояти узмо шайх Нажмиддин Куброни топиб, кўп муддатлар аларнинг
хизматида бўлур эрдилар ва риёзатлар чекар эрдилар. То бу тариқа аларға
етиб, уч юз йилдурким, бу силсилани Хоразмдин Хуросон вилоятига кел-
турубдурлар. Бу муддатда ул вилоятдин бир толиб ва бир силсилажўй пайдо
бўлмамиш эрди. Бу замон анинг вақти бўлубдур, умиддурким, яна бу сил-
силанинг чироғи ул вилоятда равшан бўлғай!”
1
.
Бу сатрлардан кўриниб турибдики, Ҳусайн Хоразмий уч юз йил даво-
мида Мовароуннаҳр юртидан узилиб, Хуросон диёрларига ўтиб кетган
кубравия таълимотини қайтиб ўз юртига олиб келиб тарқатади. Машҳур рус
олими А.
Д. Кныш ҳам бу таълимот XV асрларга қадар деярли Мовароун-
наҳр диёрларида фаолият юритмагани ҳақидаги хулосасини ўз китобида
қуйидагича келтиради:
“Последуюшая история
кубравийи
на ее родине Средней Азии изучено
плохо. Очень вероятно, что к началу IX/XV в. она была практически вытес-
нена отсюда
накшбандие
й. Центром кубравийского братство, по крайней мере
до начала XI/XVII в., оставался небольшой городок Сактари близ Бухары”
2
.
“Мифтоҳ ут-толибин” XX аср бошларида илмий жамоатчиликка кенгроқ
маълум бўлди. В. В. Бартольд 1902 йилда Туркистонга сафар қилганида Самар-
қанд шаҳрида ҳам бўлиб, В. Л. Вяткиннинг шахсий жамғармасидаги қўлёзма-
ларни кўздан кечиради. У баъзи қўлёзмаларни қисқача, айримларини бирмунча
кенгроқ тавсифлайди. Булар орасида Маҳмуд Ғиждувонийнинг “Мифтоҳ ут-
толибин” асари ҳам бўлиб, унинг тавсифига бир неча саҳифа ажратилган.
В. В. Бартольд асар йирик шайх ҳаёти ва фаолиятига бағишланган бўлса-да,
ўша давр жамияти маиший шароитларини ҳамда айрим тарихий воқеаларни,
карвон йўлларини ўрганиш учун маълумотлар беришини қайд этиб ўтган
3
.
1
Огаҳий таржимаси. Инв. № 8473. 84
а
-варақ.
2
Кныш Д. А. Мусульманский мистицизм. Краткая история. – М.-Спб., 2004. – С. 272.
3
Бартольд В. В. “Отчет о командировке в Туркестан”, ЗВО, XV. – С. 203; Вяткин 86, № 226.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
160
Ҳамидулла Ҳасанов ҳам Маҳмуд Ғиждувонийни сайёҳ олим деб эътироф
этади. У ўзининг “Сайёҳ олимлар” китобида “Ғиждувоний асарида XVI аср
бошларида Хоразм, Бухоро, Самарқанд, Хабушон (Кучон), Машҳад, Марв,
Ҳирот, Нисо (Ашхабад) шаҳарлари, ўша даврдаги тарихий воқеалар, урф-
одатлар, савдо-сотиқ, айрим шахслар ҳаёти яққол тасвирланган. Айниқса,
табиат ва хўжаликка доир қисқа-қисқа, аммо муҳим маълумотлар берилган”,
– деб ёзади
1
. Америкалик машҳур олим Девин Девис ҳам Ҳусайн Хоразмий
ҳаёти ва фаолиятига доир салмоқли тадқиқотлар олиб борган
2
.
Ҳозирги кунда асарнинг бир неча аслият нусхаси сақланиб қолган бўлиб,
улар каталогларда қайд этилган. Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқ
қўлёзмалари марказида тўртта нусхаси (№ 394, № 1493, № 5426, № 6920)
бор. Санкт-Петербургда ҳам мавжуд.
Муаллиф асарни 949 йил рамазон / 1542 йил декабрида бошлаб, унга
“Мифтоҳ ут-толибин” деб ном қўйган. Асар муқаддима, тўрт боб (мақола) ва
хотимадан иборат. Асарнинг олтита бўлимдан тузилиш сабабини, муаллиф
инсонларда ҳам олтита тараф бўлиб, уларни олти тарафдан ўраб олиб, тўла
қониқтирсин деб таърифлайди:
“Ва чун у сарвари авлиёнинг ҳолот ва риёзати ҳақойиқининг асрори
баёниға келиб, алфозу иборот либосиға кирса ва қуёшдек ғайб пардасидин аён
бўлуб муштоқ ошиқларға юз кўргузса, ирфон йўлининг соликларига раҳна-
молиқ ва жонон жамолининг муштоқлариға шавқафзолиқ ва ҳирмон кўйи-
нинг ғамзадаларига дилкушолиқ кўргузгай ва мундоқ равиш талаб калиди
била матлуб хазиналари эшикларин очқой. Бу жиҳатдин бу китоби ҳумоюнға
“Мифтоҳ ут-толибин” от қўйулди. То ҳақиқат матолибининг толиблари ва
тариқат маносикининг носиклари чун мужоҳада сулукиға қадам қўйсалар, бу
равиш ва бу аҳволни иликлариға олғайлар. Ва ҳазрат махдум мадда зиллаҳу-
л-олийнинг ҳолоту риёзот ва насойиҳу мужарработ ва ҳиммату хузуъ ва
хушуъларин андиша қилғайлар. Ва баланд ҳиммат била бу тариқа покона ва
покбозона риёзатларни ўзларига пеша қилғайлар, ҳар оина аларнинг бу
равиши бу китобда бир муқаддима ва тўрт мақола ва бир хотимаға иттифоқ
тушди. То бу олти арконнинг нурлари олти жиҳатдек толибларни олти
тарафидин қучоқиға олиб, талаб йўлин маҳфуз ва маҳрус қатъ этгайлар”
3
.
Ҳусайн Хоразмий Мовароуннаҳр ва Хуросон шайхлари орасидан ўзига
устозлар излаб, бир неча бор бу ўлкаларга сафарлар қилади. Ушбу излани-
шлар натижасида у кубравия тариқатига мансуб шайх Хабушоний билан
учрашади ва унга қўл бериб, ўзи ҳам мазкур тариқатга киради:
“Яна бир мақула улким, ҳазрат эшон
дома баракотуҳу
дер эрдиларким,
чун муқтадои огоҳ ҳазрат шайх Имодиддин Фазлуллоҳнинг амри била ул
пешвои олам ва ул раҳнамои аҳли умам ҳазрат Махдуми Аъзамнинг остони
1
Ҳасанов Ҳ. Сайёҳ олимлар. – Т.: Ўзбекистон, 1981. 212–214-б.
2
DeWesse D. The Eclipse of the Kubraviyah in Central Asia. 1988.
3
Огаҳий таржимаси. Инв. № 8473. 21
б
-варақ.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
161
зиёратиға Машҳад йўли била равона бўлдим ва Машҳадга етгандин сўнг
халқдин ул ҳазратнинг қайси маконда эрканин сўрадим. Жавоб бердилар-
ким, бу ердин ёвуқда Хабушон вилоятиға кетдилар. Андин сўнг Машҳаддин
чиқиб, дийдаи гирён ва сийнаи сўзон била Хабушон жонибиға равон бўлдим
ва йўлға назар қилур эрдимким, бир жойда маркаб туёқининг изин кўрсам,
ниёз юзин анга суртар эрдим, шоядким бу из аларнинг маркаби туёқининг
изи бўлғай. То [бу] тариқа била ўзимни Родгон мавзеиға еткурдим ва ул
мавзедин Хабушонғача ўн икки фарсах йўлдур. Ул мавзеда эртанг намозин
ўқуб, азимат эҳромин боғлаб, йўлға қадам қўйдим ва шавқ бодпойи била бу
йўлимни андоқ тайй қилдимким, билмадимким нечук юрдим. Ҳамул кун
пешин намозин Хабушонға бориб ўқудум ва шавқу орзумандлик инбисоти
бисотин тайй қилғондин сўнг, шикасталик ва дардманлик тариқи била ул
бузургворнинг манзилиғаким, Хабушон тавобеидағи қарялардин Баларзад
отлиғ қаряда эди етушдим”
1
.
Асарда баъзи тарихий воқеалар, жумладан, Шоҳибекхон (Шайбоний-
хон)нинг Хоразмни забт этиши ҳақида маълумотлар берилган:
“Ал-қисса ул мужовирға дедимким, сан мазор иморати учун бир гилкор
ёрлиғин олғил ва манинг отимни айтмоғил. Агар билсалар ҳеч важҳ била
асло мани юбормаслар. Ва чун ул дарвиш ёрлиғ олди ва анга ҳамроҳ бўлуб
мазкур мавзега бордим ва Хоразм офатларидин қутулдим. Нединким, ҳамул
ойнинг бошида Шоҳибекхон Хоразм устига келиб, ўн бир ой қабоди ва кўп
қатлу торож ва вайронлиғлар воқе бўлди. Охир ул шаҳрни олиб, ҳокимни
қатлға еткурди ва бу заиф мазкур мавзеға борғондин сўнг ҳамул гунбазнинг
иморатиға машғул бўлдим, андоқ вақтда итмомға етти”
2
.
Асарда Ҳусайн Хоразмийнинг йигитлик давридаги сафарларида кўрган-
кечирганлари ҳам баъзан унинг ўз тили, баъзан унга ҳамроҳ бўлган кишилар
ҳикояларидан олиб нақл қилинади:
“Яна бир мақула улким, ҳамул дарвиш айтур эрдиким, ҳаргиз ҳазрат эшоннинг
ўз нафсин ўзгадин таржиҳ қилғонин кўрмадим. Вақтиким ул ҳазратнинг ҳам-
роҳлиқи била Ҳиротға бордуқ, ул андоқ вақт эрдиким, Султон Ҳусайн Мирзо
Ҳиротнинг Боғи Мурод отлиғ мавзеида чортоқ иморатининг биносиға машғул
эрди. Ва ул андоқ аср эрдиким, фараҳ ва нашотда даврон онасидин ҳаргиз
туғмамиш эрди ва тамошо ва тафарруж учун бир бисот тўшалмиш эрдиким, назар
аҳлининг кўзи ҳаргиз андоқ ғаройибни кўрмамиш эрди”
3
.
Ўзбекча таржиманинг табдил қилинган матнини “Мифтоҳ ут-толибин”-
нинг институтда мавжуд қўлёзмаларидан иккита тўлиқ нусхасига (№№6920;
1493) қиёслаб чиқилди. Зарур ўринларда бошқа нотўлиқ форсий нусхалар
ҳам ишга жалб қилинди. Форсий аслият матнидан ўзбекча таржима таб-
1
Огаҳий таржимаси. Инв. № 8473. 83
аб
-варақ.
2
Ўша манба. 103
а
-варақ.
3
Ўша манба. 117
а
-варақ.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
162
дилига киритилган айрим сўзлар қавс ичида () берилди. Шунингдек, табдил
жараёнида қадимий луҳатлар ҳам учраб турибди. Масалан:
“Қўйнидин бир иссиғ нон ва Хоразмнинг бир мирисин
1
чиқариб ниёз-
мандлик тариқаси била манга берди”
2
. Бу жумладаги
мири
сўзи асар Хоразм
тарихини ҳам ўз ичига олгани учун фақат Огаҳий таржимасида ишлатилган
сўз эмас, балки форсий аслиятда ҳам бор.
Таржима матнини аслиятга қиёслаш натижасида баъзи бир форсий
рубоийлар ва шеърий парчалар ўгирилмасдан ташлаб кетилгани маълум
бўлди. Шунингдек, Огаҳий шеърий парчаларни эркин, баъзи ҳолларда қис-
қартириб таржима қилган ўринлар ҳам мавжуд. Бироқ асардаги муҳим маъ-
лумотлар асосан унинг насрий қисмида баён қилингани учун бу ҳол маз-
мунга путур етказмайди. Асосан китоб бошидаги шеърий парчаларнинг фор-
сий аслиятлари уларнинг туркий таржималари келтирилган варақлар ҳошия-
ларига битилган. Огаҳийнинг дастхат нусхаси сақланиб қолмагани туфайли
мазкур форсий шеърий парчалар таржимон матнида ҳам бўлганми ёки хаттот
тарафидан форсий қўлёзмадан олиниб, ҳошияга битилганми – бу хусусда бирон
хулоса қилиш мушкул. Биз табдил жараёнида ҳошиядаги форсий шеърий
парчаларни уларнинг туркий таржималаридан олдинда келтиришни лозим
топдик. Улар ҳошияда мавжуд бўлмаган ҳолларда эса, нашрга тайёрлашда бир
хилликни сақлаш учун форсий қўлёзмалардан олиб келтирилди.
“Мифтоҳ ут-толибин” таҳлили шуни кўрсатадики, асарни тадқиқ этиш
натижасида Марказий Осиёнинг XVI асрдаги тарихига оид янги маълумот-
ларни илмий муомалага киритиш мумкин. Ушбу маълумотлар Ўзбекистон
тарихининг айни даврини, айниқса, ўша даврдаги аҳолининг маънавий
ҳаётини кенг ва чуқур ёритишга ёрдам бериши, шубҳасиз.
ИСАКОВА МУХАЙЁ
Кандидат исторических наук, Институт истории Академии наук
Республики Узбекистан
Из истории комплектования и научного описания архивного
фонда “Канцелярия хана хивинского”
Аннотация.
В статье на основе изучения архивных материалов и научной литературы
анализируются этапы формирования, теория и практика научного описания архивного
фонда И-125 “Канцелярия хана хивинского”.
Опорные слова и выражения:
архивные документы, архивный фонд, канцелярия,
Хивинское ханство, комплектование, описание документов, опись, Центральный государ-
ственный архив Республики Узбекистан.
1
Мири – танга, чақа.
2
Огаҳий таржимаси. Инв. № 8473. 39
б
-варақ.
