Семантико-структурная классификация фразеологизмов с числовым компонентом в языке хинди (на примере унитарных числительных)

ВАК
inLibrary
Google Scholar
Выпуск:
CC BY f
33-58
6
4
Поделиться
Нурматов, С. (2021). Семантико-структурная классификация фразеологизмов с числовым компонентом в языке хинди (на примере унитарных числительных). Востоковедения, 3(3), 33–58. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/oriental-studies/article/view/15788
Сирожиддин Нурматов, Ташкентский государственный институт востоковедения

кандидат филологических наук

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

В  этой  статье  подробно  исследуются  фразеологизмы  с  числовыми компонентами  на  языке  хинди.  В  статье  анализируются  только  фразеологизмы,  в которых присутствуют числительных слов единиц. Их специфические аспекты изучены. Проанализированные  примеры  были  разделены  на  группы,  такие  как  фразеологическое единство,  фразеологическое  сочетание  и  фразеологическое  сращение  и  были разработаны различные модели. В  статье  установлено,  что  фразеологизмы,  образованные  с  участием  чисел, принадлежащих к единицам, в основном активно участвуют в числе «один», тогда как другие  числа  используются  относительно  реже  в  составе  фразеологизмов.  Было показано,  что  фразеологизмы,  включающие  числа  «один»,  «два»,  «четыре»  и  «семь», выражены во всех трех группах, в отличие от других чисел. При переводе числовых фразеологизмов с хинди на узбекский язык числовые лексемы теряют свое значение и часто заменяются другими словами, усиливающими значение, а их особенности объясняются в толковании примеров. Анализ  числовых  компонентов  фразеологизмов  на  хинди  показал,  что  существует относительно  немного  выражений,  специфичных  для  формы  фразы,  а  также относительно частое использование соматических существительных во фразеологизмах. В отличие от примеров в группе других проанализированных фразеологизмов, также было обнаружено,  что  в  примерах,  принадлежащих  к  фразеологической  группе, присутствовали только числовые лексемы.

Похожие статьи


background image

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2021,

3

33

ТИЛШУНОСЛИК //

ЯЗЫКОЗНАНИЕ // LIN

GUISTICS

НУРМАТОВ СИРОЖИДДИН

Филология фанлари номзоди, ТДШУ

Ҳиндий тилидаги сон компонентли фразеологик

бирликларнинг семантик-структур таснифи

(бирликларга оид сонлар мисолида)

Аннотация. Мазкур мақолада ҳиндий тилидаги сон компонентли фразеологик

бирликлар атрофлича ўрганилган. Мақолада бирликларга оид сонлар иштирок этган
фразеологик бирликларгина таҳлилга тортилган. Уларнинг ўзига хос жиҳатлари тадқиқ
этилган. Таҳлилга тортилган мисоллар фразеологик бутунлик, фразеологик қўшилма ва
фразеологик чатишма каби гуруҳларга тақсимланган ва турли хил моделлар ишлаб
чиқилган.

Мақолада бирликларга оид сонлар иштирокида ҳосил бўлган фразеологик бирликлар

таркибида асосан “бир” саноқ сони фаол иштирок этиши, бошқа сонлар эса фразеологик
бирликлар таркибида нисбатан кам қўлланилиши аниқланган. “Бир”, “икки”, “тўрт” ва
“етти” саноқ сонлари иштирок этган фразеологизмлар қолган сонлардан фарқли
равишда учала гуруҳда ҳам ўз ифодасини топганлиги кўрсатиб берилган.

Сон компонентли фразеологик бирликлар ҳиндий тилидан ўзбек тилига таржима

қилинганида сонларга хос лексемалар ўз маъносини йўқотиши ва аксарият ҳолларда
уларнинг ўрнини маъно кучайтирувчи бошқа сўзлар эгаллаши каби хусусиятлар ҳам
ўрганилган ва уларнинг ўзига хос жиҳатлари мисоллар талқинида очиб берилган.

Ҳиндий тилидаги сон компонентли фразеологик бирликлар таҳлил қилиниши

натижасида улар орасида сўз бирикма шаклига хос иборалар нисбатан кам учраши,
шунингдек, фразеологик бирликлар таркибида соматик отлар нисбатан кўп қўлланилиши
ҳам аниқланган. Таҳлилга тортилган бошқа фразеологик бирликлар гуруҳидаги
мисоллардан фарқли ўлароқ фразеологик чатишма гуруҳига оид мисоллар таркибида
фақатгина сонларга хос лексемалар иштирок этганлиги ҳам маълум бўлган.

Таянч сўз ва иборалар: фразеологик бирлик, фразеологизм, фразеологик бутунлик,

фразеологик қўшилма, фразеологик чатишма, сон сўз туркуми, бирликлар, саноқ сон,
лексема, лексик бирлик.

Аннотация. В этой статье подробно исследуются фразеологизмы с числовыми

компонентами на языке хинди. В статье анализируются только фразеологизмы, в
которых присутствуют числительных слов единиц. Их специфические аспекты изучены.
Проанализированные примеры были разделены на группы, такие как фразеологическое
единство, фразеологическое сочетание и фразеологическое сращение и были
разработаны различные модели.

В статье установлено, что фразеологизмы, образованные с участием чисел,

принадлежащих к единицам, в основном активно участвуют в числе «один», тогда как
другие числа используются относительно реже в составе фразеологизмов. Было


background image

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2021,

3

34

показано, что фразеологизмы, включающие числа «один», «два», «четыре» и «семь»,
выражены во всех трех группах, в отличие от других чисел.

При переводе числовых фразеологизмов с хинди на узбекский язык числовые лексемы

теряют свое значение и часто заменяются другими словами, усиливающими значение, а
их особенности объясняются в толковании примеров.

Анализ числовых компонентов фразеологизмов на хинди показал, что существует

относительно немного выражений, специфичных для формы фразы, а также
относительно частое использование соматических существительных во фразеологизмах.
В отличие от примеров в группе других проанализированных фразеологизмов, также было
обнаружено, что в примерах, принадлежащих к фразеологической группе,
присутствовали только числовые лексемы.

Опорные слова и выражения: фразеологическая единица, фразеологизм,

фразеологическое единство, фразеологическое сочетание, фразеологическое
сращение, имя числительное, единицы, количественные числительные, лексема,
лексическая единица.

Abstract. In this article, the phraseological units with numerical components in Hindi

are studied in detail. The article analyzes only the phraseological units in which the unit
numbers are present. Their specific aspects have been explored. The examples analyzed
were divided into groups such as phraseological integrity, phraseological compounding,
and phraseological confusion, and different models were developed.

The article finds that the phraseological units formed with the participation of unit numbers

are mainly active in the number "one", while other numbers are used relatively less in the
composition of phraseological units. Phraseologism involving the numbers "one", "two", "four"
and "seven" are shown to be expressed in all three groups, unlike the other numbers.

When numerical phraseological units are translated from Hindi into Uzbek, numerical

lexemes lose their meaning and are often replaced by other words that enhance the meaning,
and their specific features are explained in the interpretation of examples.

The analysis of numerical component phraseological units in Hindi revealed that there are

relatively few expressions specific to the form of the phrase, as well as the relatively frequent
use of somatic nouns in phraseological units. In contrast to the examples in the group of other
phraseological units were analyzed, it was also found that only the numerical lexemes were
present in the examples belonging to the phraseological group.

Keywords and expressions: phraseological unit, phraseology, phraseological integrity,

phraseological compound, phraseological confusion, numerals, units, cardinal numbers,
lexeme, lexical unit.

Кириш:

Фразеологик бирликлар ҳар қандай тилда муҳим ўрин тутади,

чунки улар тилга қўшимча алоқа кучини беради. Фразеологизмлардан
фойдаланиш тилни янада коммуникатив ва самарали қилади. Ушбу
хусусиятлар туфайли ҳам ибораларнинг инсон ҳаётида қўлланиши доимий
равишда ошиб боради. Тилда қўлланиладиган ибораларни аниқлаш, уларни
таснифлаш ва уларнинг умумий ва мажозий маъноларини ажратиш осон
эмас албатта. Ҳар қандай тилдаги ибораларни она тилига таржима қилишда
турли хил қийинчиликларга дуч келиниши табиий.


background image

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2021,

3

35

Фразеологизмлар – турғун бирикмаларнинг образли, кўчма маънога эга

тури бўлиб, тил эгасининг дунёни, воқеа-ҳодисаларни ўзига хос тарзда
кўришини намоён этади. Фразеологизмлар ҳар доим халқ дунёқараши,
жамият тузилиши ва ўз даврининг мафкурасини билвосита акс эттиради

1

.

Тилшунослар фразеологизмларни тилнинг луғат таркибига, фразеологияни

эса лексикология таркибига киритишади. Фразеологизмлар сўзга нисбатан
муқобил сифатида қаралади. Дарҳақиқат, лексикология тилнинг луғат
таркибини, сўз ва унинг муқобилларини ўрганувчи тил ҳақидаги фандир.
Тилнинг луғат бойлигини эса сўз ва фразеологизмлар ташкил этади. Сўз ҳам
фразеологизм ҳам луғавий бирлик ҳисобланади. Албатта, фразеологизмларнинг
лексика билан муштараклик томонлари кўп. Жумладан, фразеологизмлар
сўзлардан ташкил топади, иккаласи ҳам тилда тайёр ҳолда мавжуд бўлади,
сўзлар қатори фразеологизмлар ҳам номинатив вазифани бажаради, предметни
белгилайди, сўзлар қатори грамматик кўрсаткичларга эга

2

.

Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, фразеологизмларнинг миллий-мада-

ний ўзига хослигини, халқнинг маданияти ва қадриятларини ифода этиш
жиҳатларини ўрганиш муҳим ҳисобланади. Кўплаб тилшунослар томонидан
тан олинганидек, тилнинг фразеологик бойлиги ҳар қандай халқнинг миллий
маданий ўзлигини намоён этувчи восита бўлиб хизмат қилади. Унинг
мазмун-моҳиятида, унинг таркибидаги бирликларда миллий маданият акс
этиб туради. Айни хусусиятлари билан фразеологик тизимнинг миллий
маданий ўзига хослиги масалалари ҳозирги даврда кўплаб тилшуносларнинг
тадқиқот мавзусига айланганлигини эътироф этиш даркор.

Мақолада ҳинд-орий тилларига хос бўлган ҳиндий тилидаги сон

компонентли фразеологик бирликлар лисоний таҳлил этилади. Уларнинг
ўзига хос жиҳатлари атрофлича ўрганилади.

Мақсад ва вазифалар:

Мазкур мақолада Ҳинд-Оврўпа тиллари

оиласининг ҳинд-орий тиллaри гуруҳига оид ҳиндий тилидaги бирликларга
оид сон компонентли фразеологик бирликларни семантик-структур
жиҳатдан тасниф қилиш асосий мақсад қилиб олинган. Ушбу мақсадга
эришиш учун ҳиндий тили таркибида бирликларга оид сонлар иштирок
этган фразеологизмларни тўплаш, уларни маъно қирраларини аниқлаш ва
структур

жиҳатдан

гуруҳларга

тақсимлаш,

шунингдек,

таҳлил

натижаларини турли хил моделларда ҳам акс эттириш каби вазифаларни
амалга ошириш назарда тутилган.

1

Усманова Ш.Таржиманинг лингвомаданий аспектлари. –Т.:ТошДШИ нашриёти, 2017. –

Б.89. [Usmonova Sh. Linguocultural aspects of translation. –Tashkent, Publish house of TSIOS,
2003. –P.89.]

2

Маматов А., Болтаева Б. Фразеологик бирликларнинг лингвомаданий ва семантик-

прагматик тадқиқи. –Тошкент, 2018. –Б.25. [Mamatov A., Boltaeva B. Linguocultural and
semantic-pragmatic study of phraseological units. –Tashkent, 2008. –P.25.]


background image

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2021,

3

36

Усуллар:

Тўпланган

фразеологик

бирликларнинг

ўзига

хос

хусусиятларидан келиб чиқиб, улар тавсифий, қиёсий ҳамда статистик
методлар асосида таҳлил қилинди.

Натижалар ва мулоҳазалар:

Сонларнинг ифодаланиш жиҳатларини

тадқиқ этиш нафақат лингвистлар, балки психологлар, этнологлар,
културологлар, тарихчилар, математиклар ва фалсафа соҳасидаги
тадқиқотчилар учун ҳам долзарб ҳисобланади

1

. Сонлар иштирокида ясалган

фразеологизмлар ўзига хос жиҳатлари билан фарқланиб туради. Сон
компонентли фразеологик бирликларни ўрганиш ва улар бўйича илмий
тадқиқот ишларини амалга ошириш тилшунослик соҳасида долзарб
мавзулардан бирига айланиб бораётганлигини ҳам таъкидлаш жоиз.

Маълумки, фразеологик бирликлар дейилганда, тилда тайёр ҳолда

мавжуд бўлган ва нутққа шундайлигича олиб кириладиган, шаклан сўз
бирикмаси ёки гапга ўхшайдиган, мазмуни кўчма маънога асосланган тил
бирликлари ёки луғавий бирликлар тушунилади. Тузилишига кўра сўз
бирикмасига, гапга тенг, семантик жиҳатдан бир бутун, умумлашган маъно
англатадиган, нутқ жараёнида яратилмай, нутққа тайёр ҳолда киритиладиган
луғавий

бирликка

фразеологик

бирлик

дейилади.

Фразеологик

бирликларнинг одатда уч хил тури кўрсатилади: 1) фразеологик қўшилма –
таркибидаги сўзларнинг лексик маъноси сақланадиган, бири иккинчисининг
боғли маъносини реаллаштирувчи нутқий матн вазифасини ўтайдиган
синтагма; 2) фразеологик бутунлик – маъносини таркибидаги сўзларнинг
маънолари асосида изоҳлаш мумкин бўлган фразеологик бирликлар; 3)
фразеологик чатишма – маъноси таркибидаги сўзларнинг маъносидан келиб
чиқмайдиган, ҳатто унга зид маъно ифодалайдиган фразеологик бирликлар

2

.

Юқорида келтирилган маълумотларга асосланган ҳолда ушбу мақолада

ҳиндий тилидаги 200 га яқин (196 та) бирликларга оид сон компонентли
фразеологик бирликлар семантик-структур жиҳатдан тасниф этилди ва улар
қуйидаги гуруҳ ва моделларга бўлиб ўрганилди.

I гуруҳ.

Ушбу гуруҳда таҳлилга тортилган мисоллар орасида фразеологик

бутунлик, яъни маъноси таркибидаги сўзларнинг маънолари асосида
изоҳлаш мумкин бўлган фразеологик бирликлар етакчи гуруҳни ташкил
этган бўлиб, уларнинг сони 86 тани ташкил этди ва улар қуйидаги
моделларга тақсимланди.

1

Шодуг Баягаслан. Семантика числительных во фразеологии монгольского, русского и

английского языков: автореф. дисс. ... канд. филол. наук. –Санкт-Петербург, 2006. –С.3.
[Shodug Bayagaslan. Semantics of numerals in the phraseology of the Mongolian, Russian and
English languages: dissertation abstract of the Doctor of Philosophy (PhD) in philological
sciences. -St. Petersburg, 2006. –P.3.]

2

Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. -Т.: “Ўзбекистон миллий

энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2002. –Б.125. [Hojiev A. Annotated Dictionary of
Linguistic Terms. –Tashkent, State Scientific Publishing House "National Encyclopedia of
Uzbekistan", 2002. –P.125.]


background image

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2021,

3

37

I модел. Ушбу моделдаги фразеологик бирликлар таркибида

एक

ek

“бир”

саноқ сони иштирок этган бўлиб, уларнинг сони 49 тани ташкил этди.
Масалан:

एक

बात

पर

होना

Ek baat par honaa

(сўзма-сўз таржимаси: битта гап (сўз)

устида бўлмоқ)

“Айтган гапида турмоқ, айтган сўзида турмоқ, лафзида

турмоқ”.

अगर

एक

बात

पर

हो

तो

मेरे

साथ

चलो

और

नह ीं

तो

स्व कार

करो

कक

तुमने

कल

असत्य

कहा

था।

1

Agar ek baat par ho to mere saath chalo aur nahiiN to

svikaar karo ki tumne kal asatya kahaa thaa.

Агар айтган гапингда турсанг

(айтган сўзингда турсанг) унда мен билан бирга юр, бўлмасам кеча
ҳақиқатни айтмаганлигингни тан ол.

एक

से

किन

जाना

2

Ek se din na jaanaa

(сўзма-сўз таржимаси: бирдек кун

кетмаслик) – “Ойнинг ўн беши қоронғи бўлса, ўн беши ёруғ бўлмоқ”.

मााँ

ने

कहा

:

कबकिया

,

उिास

हो।

एक

से

किन

नह ीं

जाते।

Maan ne kahaa: Bitiyaa, udaas na

ho. Ek se din nahiin jaate.

Она деди: Қизим, хафа бўлма. Ойнинг ўн беши

қоронғи бўлса, ўн беши ёруғ бўлади.

एक

िस

सुनाना

3

Ek kii das sunaanaa

(сўзма-сўз таржимаси: биттага ўнта

эшиттирмоқ) – “Битта ножўя гапга, тинмай ҳақоратламоқ; ади-бадига
бормоқ; айтишмоқ”.

भाई

,

तुम

एक

िस

सुनाओ

,

मैं

कभ

बुरा

नह ीं

मानूँाँगा।

Bhaaii, tum ek kii das sunaaoo, mai kabhii bhii buraa nahinN maanuungaa

.

Биродар, сан ман билан ади-бадига борсанг ҳам (айтишсанг ҳам), сендан ҳеч
қачон хафа бўлмайман.

एक

हाथ

से

ताल

बजना

4

Ek haath se taalii na bajnaa

(сўзма-сўз таржимаси:

битта қўл билан қарсак чалинмаслик) – “Қарсак икки қўлдан чиқмоқ”.

िेखो

भैया

,

िुकानिार

ने

ग्राहक

को

ज़रूर

ग़लत

सामान

किया

होगा

तभ

ये

कचल्ला

रहे

हैं

,

आक़िर

एक

हाथ

से

तो

ताल

नह ीं

बजत ।

5

Dekho bhaiyaa, dukaandaar ne bhii

graahak ko zaruur g’alat saamaan diyaa hogaa tabhii ye itnaa chillaa rahe hain,

1

भोलानाथ

कतवार

-

कहन्द

मुहावरा

कोश।

-

इलाहाबाि

,

ककताब

महल

, 1964. -

पृष्ठ

.70. [Bholaanaath

Tivaarii – Hindii muhaavraa kosh. –Ilaahaabaad, Kitaab mahal, 1964. –Prishth.70. Bholanath
Tivari. Hindi Idiom dictionary. –Ilahabad, Kitaab mahal publication, 1964. –P.70.]

2

भोलानाथ

कतवार

-

कहन्द

मुहावरा

कोश।

-

इलाहाबाि

,

ककताब

महल

, 1964. -

पृष्ठ

.71. [Bholaanaath

Tivaarii – Hindii muhaavraa kosh. –Ilaahaabaad, Kitaab mahal, 1964. –Prishth.71. Bholanath
Tivari. Hindi Idiom dictionary. –Ilahabad, Kitaab mahal publication, 1964. –P.71.]

3

हरिेव

बाहर

-

राजपाल

कहन्द

शब्दकोश।

-

किल्ल

,

राजपाल

एण्ड

सन्जज़

, 2009. -

पृष्ठ

.127.[Hardev Baahrii

– Raajpaal Hindii shabdkosh. –Dilli, Raajpaal end sanz, 2009. –Prishth. 127.Hardev Bahri. Rajpal
Hindi Dictionary. –Deli, Rajpal end sanz publication, 2009. –P.127.]

4

भोलानाथ

कतवार

-

कहन्द

मुहावरा

कोश।

-

इलाहाबाि

,

ककताब

महल

, 1964. -

पृष्ठ

.71. [Bholaanaath

Tivaarii – Hindii muhaavraa kosh. –Ilaahaabaad, Kitaab mahal, 1964. –Prishth.71. Bholanath
Tivari. Hindi Idiom dictionary. –Ilahabad, Kitaab mahal publication, 1964. –P.71.]

5

रजन

गुप्त

-

ककतने

कठघरे।

-

नय

किल्ल

,

वाण

प्रकाशन

, 2015. –

पृष्ठ

. 94. [Rajnii Gupta – Kitne

kathghare. Nayii Dillii, Vaanii prakaashan, 2015. –Prishth. 107. Rajni Gupta. How many pieces. –
New Deli, Vani publication, 2015. –P.94.]


background image

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2021,

3

38

aaxir ek haath se taalii nahiin bajtii.

Менга қара ука, дўкондор ҳам харидорга

нотўғри нарса берган бўлса керакки, ўшанинг учун бу қичқириб ётибди.
Ахир қарсак икки қўлдан чиқади-ку.

Модели: SS(1) → FB

II модел. Мазкур моделга хос бўлган фразеологик бирликлар таркибида

िो

do

“икки” саноқ сони иштирок этган бўлиб, уларнинг сони 16 тани

ташкил этди. Жумладан:

िो

किन

का

मेहमान

1

Do din kaa mehmaan

(сўзма-сўз таржимаси: икки

кунлик меҳмон) – “Вақти-соати битган”.

सड़क

िुघघिना

में

रमेश

गींभ र

रूप

से

घायल

हो

गया

तो

डाक्टर

ने

कहा

कक

वह

िो

किन

का

मेहमान

है।

SaRak durghatnaa mai

Ramesh gambhiir ruup se ghaayal ho gayaa to daktaR ne kahaa ki vo do din kaa
mehmaan hai

. Йўлда содир бўлган бахтсиз ҳодисада Рамеш қаттиқ

шикастланди (қаттиқ ярадор бўлди), доктор эса унинг вақти-соати
битганлигини айтди.

िो

-

िो

बातें

करना

2

Do-do baaten karnaa

(сўзма-сўз таржимаси: иккита-

иккита сўз (гап) қилмоқ ёки иккита-иккита гаплашмоқ) – “икки оғиз
гаплашмоқ”.

मैं

ने

तो

अपने

किल्ल

आने

सूचना

ककस

को

नह ीं

ि

?!

मैं

तो

अपना

यह

छोिा

वक्त

अपने

कलए

खचघ

करना

चाहता

था

!

साँाँस

लेना

चाहता

था

...

और

अपने

भ तर

झाँाँक

कर

....

अपने

आप

से

िो

-

िो

बातें

करना

चाहता

था

...?

लेककन

...

3

Main ne to apne

Dillii aane kii suuchnaa kisii ko bhii nahiin dii thii?! Main to apnaa ye chotaa
vakt apne liye kharch karnaa chahtaa thaa! Saans

lenaa chaahtaa thaa… Aur

apne hii bhiitar jhaank kar… Apne aap se do-do batain karnaa chaahtaa thaa..?
Lekin…

Мен Деҳлига келаётганлигим ҳақида ҳеч кимга хабар бермаган

эдим?! Мен озгина вақтимни ўзим учун сарфлашни истаган эдим! Бемалол
нафас олгим келганди.... ва қалбимга мўралаб.... ўзим билан ўзим икки оғиз
гаплашгим келганди...? Лекин...

Модели: SS(2) → FB

1

भोलानाथ

कतवार

-

कहन्द

मुहावरा

कोश।

-

इलाहाबाि

,

ककताब

महल

, 1964. -

पृष्ठ

.310. [Bholaanaath

Tivaarii – Hindii muhaavraa kosh. –Ilaahaabaad, Kitaab mahal, 1964. –Prishth.310. Bholanath
Tivari. Hindi Idiom dictionary. –Ilahabad, Kitaab mahal publication, 1964. –P.310.]

2

Хинди-русский словарь. Составители А.С.Бархударов, В.М.Бескровный, Г.А. Зограф,

В.П.Липеровский. Под ред. В.М.Бескровного. Т.I. –М.: Издательство «Советская
Энциклопедия», 1972. –С. 807. [Hindi-Russian dictionary. Compiled by A.S. Barkhudarov,
V.M.Beskrovniy, G.A. Zograf, V.P. Liperovskiy. Edited by V.M. Beskrovniy. V.I. –Moscow,
Publishing House "Soviet Encyclopedia", 1972. –P.807.]

3

मेजर

कृपाल

वमाघ

-

भोर

का

तारा

नरेंद्र

मोि ।

-

किल्ल

,

प्रणेता

, 2019. -

पृष्ठ

.378. [Mejar Kripaal Varmaa –

Bhor kaa taraa Narendra Modii. –Dillii, Pranetaa, 2019. –Prishth.378. Mejar Kripal Varma. Dawn
star Narendra Modi. Deli,

Praneta Publication, 2019. –P.378.

]


background image

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2021,

3

39

III модел. Ушбу моделга хос бўлган фразеологик бирликлар таркибида

चार

chaar

“тўрт” саноқ сони иштирок этган бўлиб, уларнинг сони 12 тага

тенг. Жумладан:

चार

किन

कज़न्दग

1

Chaar din kii zindagii

(сўзма-сўз таржимаси: тўрт

кунлик ҳаёт) – “Беш кунлик дунё”.

इस

चार

किन

कज़न्दग

में

हर

कोई

एक

िूसरे

का

मेहमान

है।

Is chaar din kii zindagii mai har koii ek duusre kaa mehmaan hai.

Бу беш кунлик дунёда ҳамма бир-бирига меҳмон.

चार

किन

chaar din

(сўзма-сўз таржимаси: тўрт кун) – “Бирпастлик”.

इसका

क्रोध

चार

किन

का

है

,

अपने

आप

ठ क

हो

जायेगा।

2

Iskaa krodh chaar din kaa hai,

apne aap thiik ho jayegaa.

Бунинг жаҳли бирпастлик, ўз-ўзидан босилиб

қолади.

चार

पैसे

कमा

लेना

3

chaar paise kamaa lenaa

(сўзма-сўз таржимаси: тўрт

пейса ишламоқ) – “Уч-тўрт сўмга эга бўлмоқ, оз-моз пул (даромад) топмоқ”.

अचानक

तैश

में

गय

वह

- "

क्या

समझत

हैं

आप

़िुि

को

,

आप

पैसे

नह ीं

िेंग

तो

क्या

मैं

किोर

लेकर

सड़क

पर

जाऊँाँग

?

कतई

नह ीं

...,

चार

पैसे

कमाकर

अपना

पेि

भर

लूँाँग

,

हाँाँ

,

किक़्क़त

तो

आपको

होन

है।

4

"

Achaanak taish mai aa gayii vo – “Kyaa

samajhtii hain aap khud ko, aap paise nahiin dengii to kyaa main katorii lekar
sarak par aa jauungii? Kataii nahiin, chaar paise kamaakar apnaa pet bhar
luungii, haan, diqqat to aapko honii hai”.

Бирданига унинг ғазаби қайнади –

“Сиз ўзингизни ким деб тушунасиз? Сиз пул бермасангиз нима мен идиш
олиб (чашка олиб тиланчилик қилгани) кўчага чиқаманми?” Ҳеч қачон..., оз-
моз пул топиб қорнимни тўйғазиб оламан. Сиз ташвишга тушишингиз
керак.

Модели: SS(4) → FB

1

Хинди-русский словарь. Составители А.С.Бархударов, В.М.Бескровный, Г.А. Зограф,

В.П.Липеровский. Под ред. В.М.Бескровного. Т.I. –М.: Издательство «Советская
Энциклопедия», 1972. –С. 526. [Hindi-Russian dictionary. Compiled by A.S. Barkhudarov,
V.M.Beskrovniy, G.A. Zograf, V.P. Liperovskiy. Edited by V.M. Beskrovniy. V.I. –Moscow,
Publishing House "Soviet Encyclopedia", 1972. –P.526.]

2

भोलानाथ

कतवार

-

कहन्द

मुहावरा

कोश।

-

इलाहाबाि

,

ककताब

महल

, 1964. -

पृष्ठ

.178. [Bholaanaath

Tivaarii – Hindii muhaavraa kosh. –Ilaahaabaad, Kitaab mahal, 1964. –Prishth. 178. Bholanath
Tivari. Hindi Idiom dictionary. –Ilahabad, Kitaab mahal publication, 1964. –P. 178].

3

बिर नाथ

कपूर

-

लोकभारत

कहन्द

मुहावरे

और

लोकोक्तक्त

कोश।

-

नई

किल्ल

,

लोकभारत

प्रकाशन

,

2007. –

पृष्ठ

123. [Badriinaath Kapuur – Lokbhaartii Hindii muhaavre aur lokokti kosh. –Naii Dilli,

Lokbhaartii Prakaashan, 2007. –Prishth, 123. Badrinath Kapur. Lokbharati Hindi idioms and
proverbs dictionary. –New Deli, Lokbharati publication, 2007. –P.123.]

4

रजन

गुप्त

-

ककतने

कठघरे।

-

नय

किल्ल

,

वाण

प्रकाशन

, 2015. –

पृष्ठ

. 107. [Rajnii Gupta – Kitne

kathghare. Nayii Dillii, Vaanii prakaashan, 2015. –Prishth. 107. Rajni Gupta. How many pieces. –
New Deli, Vani publication, 2015. –P.107.]


background image

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2021,

3

40

IV модел. Мазкур моделга хос бўлган фразеологик бирликлар таркибида

सात

saat

“етти” саноқ сони иштирок этган ва улар 9 мисолдан иборат

Жумладан:

सात

समुन्दर

पार

करना

1

saat samundar paar karnaa

(сўзма-сўз таржимаси:

еттита денгиздан ўтмоқ, етти денгиз оша) – “Олис йўл босмоқ”.

सात

समुन्दर

पार

करके

वह

अपने

पररवार

के

साथ

सुिूर

िेश

सुररनाम

पहाँच

आया।

Saat samundar

paar karke vo apne parivaar ke saath suduur desh Surinaam pahunch aayaa.

Узоқ йўл босиб ўтгач у ўз оиласи билан олис мамлакат бўлмиш Суринамга
етиб келди.

सात

परिे

में

रखना

2

saat parde mai rakhnaa

(cўзма-сўз таржимаси: еттита

пардага қўймоқ ёки солмоқ) – “кўздан яширмоқ, беркитиб қўймоқ”.

चोरोीं

ने

चोर

ककया

हआ

माल

सात

परिे

में

रखा

है

लेककन

पुकलस

उसे

ढूढ़

कनकालेग ।

Choron ne

chorii kiyaa huaa maal saat parde mai rakhaa hai lekin pulis use dhuurh
nikaaligii.

Ўғрилар ўғирлаган молларbни кўздан яшириб (беркитиб)

қўйдилар, лекин полиция уни қидириб топади;

उसने

सेठ

को

धमक

ि

कक

यकि

वे

अपन

बेि

को

सात

परिोीं

में

कछपाकर

रखेंगे

तो

वह

उसे

ले

जाएगा

और

उस

से

शाि

करेगा।

3

Usne seth jii ko dhamkii dii thii ki ve apnii betii ko saat pardon mai

chipaakr rakhainge to bhi vah use le jaaegaa aur usii se shaadii karegaa.

У

бойга мабодо у қизини кўздан яшириб беркитиб қўйганида ҳам барибир уни
олиб кетишини ва айнан унга уйланишлигини дўқ-пўписа қилиб айтди.

Модели: SS(7) → FB

Янги ҳинд-орий тилларига хос бўлган ҳиндий тилидаги фразеологик

бутунлик гуруҳига оид иборалар таҳлил қилиниши натижасида асосан

एक

ek

“бир” саноқ сони иштирок этган фразеологик бирликлар етакчи ўринни
эгаллади. Гарча, ушбу мақолада “бир” дан “тўққиз” гача бўлган бирликларга
оид саноқ сонлардан ясалган фразеологизмлар танлаб олинган бўлса-да,
лекин фақатгина

एक

ek

“бир”,

िो

do

“икки”,

चार

chaar

“тўрт” ва

सात

saat

“етти” саноқ сонларидан ясалган фразеологик бирликлар фразеологик
бутунлик гуруҳига оид деб топилди ва улар

SS(1)→ FB, SS(2) → FB, SS(4) →

FB ва SS(7) → FB

каби моделларга тақсимланди. Ушбу моделларда

1

भोलानाथ

कतवार

-

कहन्द

मुहावरा

कोश।

-

इलाहाबाि

,

ककताब

महल

, 1964. -

पृष्ठ

.514. [Bholaanaath

Tivaarii – Hindii muhaavraa kosh. –Ilaahaabaad, Kitaab mahal, 1964. –Prishth. 514. Bholanath
Tivari. Hindi Idiom dictionary. –Ilahabad, Kitaab mahal publication, 1964. –P. 514].

2

Хинди-русский словарь. Составители А.С.Бархударов, В.М.Бескровный, Г.А. Зограф,

В.П.Липеровский. Под ред. В.М.Бескровного. Т.II. –М.: Издательство «Советская
Энциклопедия», 1972. –С. 686. [Hindi-Russian dictionary. Compiled by A.S. Barkhudarov,
V.M.Beskrovniy, G.A. Zograf, V.P. Liperovskiy. Edited by V.M. Beskrovniy. V.II. –Moscow,
Publishing House "Soviet Encyclopedia", 1972. –P.686.]

3

कवनोि

कवमल

बकलया

-

िो

बैलोीं

आत्मकथा।

-

नई

किल्ल

, 2020. -

पृष्ठ

.92. [Vinod Vimal Baliyaa –

Do bailon kii aatmkathaa. –Naii Dilli, 2020. –Prishth.92. Vinod Vimal Baliya. Biography of two
bulls. New Deli, 2020. –P.92.]


background image

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2021,

3

41

бирликларга оид саноқ сонларнинг иштироки акс эттирилган. Масалан,

SS(1)

→ FB

моделини олайлик. Ушбу моделда

SS

-саноқ сон,

(1)

- “бир” саноқ

сони,

FB

фразеологик бирлик маъноларини англатади. Яъни, ушбу модел

фразеологик бутунлик гуруҳига хос “бир” саноқ сонидан ясалган
фразеологик бирликлар демакдир.

Фразеологик бутунлик гуруҳидаги деярли барча мисоллар таркибида

феълнинг ноаниқ шакллари иштирок этган. Фақатгина, II моделга хос

िो

do

“икки” ҳамда III моделга оид

चार

chaar

“тўрт” саноқ сонларидан ясалган

баъзи фразеологик бирликлар таркибида феълнинг ноаниқ шакллари
иштирок этмаган, улар сўз бирикмалари шаклида ҳосил бўлган (

िो

किन

का

मेहमान

Do din kaa mehmaan

(сўзма-сўз таржимаси: икки кунлик меҳмон) –

“Вақти-соати битган”;

चार

किन

कज़न्दग

Chaar din kii zindagii

(сўзма-сўз

таржимаси: тўрт кунлик ҳаёт) – “Беш кунлик дунё”;

चार

किन

chaar din

(сўзма-сўз таржимаси: тўрт кун) – “Бирпастлик”). Бундай фарқли жиҳатлар
ушбу гуруҳдаги мисолларнинг 2 та моделида кузатилди. Қолган 2 та модел
таркибида сонларга оид лексемалар қаторида от ва феъл сўз туркумига оид
лексик бирликлар ҳам иштирок этган.

II гуруҳ.

Ушбу гуруҳда таҳлилга тортилган мисоллар орасида

фразеологик қўшилма, яъни таркибидаги сўзларнинг лексик маъноси
сақланадиган, бири иккинчисининг боғли маъносини реаллаштирувчи
нутқий матн вазифасини ўтайдиган синтагмалар ташкил этган бўлиб,
уларнинг сони 63 тани ташкил этди. Уларнинг ўзига хос семантик
маъноларига кўра қуйидаги моделлар ишлаб чиқилди.

I модел. Ушбу моделдаги фразеологик бирликлар таркибида

एक

ek

“бир”

саноқ сони иштирок этган бўлиб, уларнинг сони 25 та ташкил этди.
Масалан:

एक

आाँख

से

िेखना

1

ek aankh se dekhnaa

(сўзма-сўз таржимаси: бир кўз

билан кўрмоқ) – “Бирдек кўрмоқ, бир хилда кўрмоқ”.

राजा

को

अपनँ

सार

प्रजा

को

एक

आाँख

से

िेखना

चाकहए।

Raajaa ko apne saarii prajaa ko ek aankh se

dekhnaa chaahiye

. Рожа бутун халқини бирдек кўриши керак;

अकबर

सभ

धमों

को

एक

आँाँख

से

िेखते

थे।

Akbar sabhii dharmoN ko ek aankh se dekhte the.

Акбаршоҳ ҳамма динни бирдек (бир хилда) кўрарди;

मााँ

-

बाप

अपने

सभ

बच्ोीं

को

एक

आाँख

से

िेखते

हैं।

Maan-baap apne sabhii bachchon ko ek

aankh se dekhte

hain.

Ота-оналар ҳамма болаларини бирдек (бир хилда) кўрадилар.

1

बिर नाथ

कपूर

-

लोकभारत

कहन्द

मुहावरे

और

लोकोक्तक्त

कोश।

-

नई

किल्ल

,

लोकभारत

प्रकाशन

,

2007. –

पृष्ठ

. 50. [Badriinaath Kapuur – Lokbhaartii Hindii muhaavre aur lokokti kosh. –Naii Dilli,

Lokbhaartii Prakaashan, 2007. –Prishth, 50. Badrinath Kapur. Lokbharati Hindi idioms and
proverbs dictionary. –New Deli, Lokbharati publication, 2007. –P.50.]


background image

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2021,

3

42

एक

आाँख

भाना

1

ek aankh na bhaanaa

(сўзма-сўз таржимаси: битта кўз

ёқмаслик) – “Жини суймаслик, мутлақ ёқмаслик”.

बब ता

िेव

को

अपन

छोि

बहू

एक

आाँख

नह ीं

भात

,

हमेशा

उसक

बुराई

करत

रहत

है।

Babiitaa Devii ko apnii

bahuu ek aankh nahiin bhaatii.

Бабита Девининг жини келинини суймайди, у

доимо унга ёмонлик қилгани қилган;

राजेश

का

़िाल

बैठना

उसके

कपता

को

एक

आाँख

नह ीं

भाता।

Rajesh kaa khaalii baithnaa uske pitaa jii ko ek aankh nahiin

bhaataa.

Ражешнинг бўш ўтириши унинг отасига мутлақ ёқмайди.

एक

सुनना

2

ek na sunnaa

(сўзма-сўз таржимаси: битта эшитмаслик) –

“Қулоқ солмаслик (қулоқ солмай фақат ўзиникини маъқуллаш)”.

भाई

ने

बहत

समझाया

पर

उसने

एक

सुना।

Bhaaii ne bahoot samjhaayaa par usne ek na sunaa.

Акаси роса тушунтирди, лекин у қулоқ солмай фақат ўзиникини
маъқуллади.

एक

पेि

के

3

ek peT ke

(сўзма-сўз таржимаси: бир қориндаги) – “Бир

қориндан талашиб тушган - туғишган”.

वे

िोनोीं

एक

पेि

के

सहोिर

भाई

हैं।

Ve

donon ek pet ke sahodar bhaaii hain.

Улар иккови бир қориндан талашиб

тушган туғишган ака-укалардир.

Модели: SS(1) →FQ

II модел. Мазкур моделга оид фразеологик бирликлар таркибида

िो

do

“икки” саноқ сони иштирок этган бўлиб, уларнинг сони 11 тага тенг.
Жумладан:

िो

आँाँसू

बहाना

4

do aansuu bahaanaa

(сўзма-сўз таржимаси: иккита ёш

оқизмоқ) – “Ҳамдардлик (мусибат) билдирмоқ, озгина кўз ёш оқизмоқ”.

अरे

,

अपना

पड़ोस

था

,

िो

आँाँसू

बहाना

तो

सभ

का

फँ ज़घ

है।

Are, apnaa parosii thaa, do

aansuu bahaanaa to sabhii kaa farz he.

Ия, қўшним эди, ҳамдардлик

билдириш ахир ҳаммамизни фарзимиз.

1

भोलानाथ

कतवार

-

कहन्द

मुहावरा

कोश।

-

इलाहाबाि

,

ककताब

महल

, 1964. -

पृष्ठ

.68. [Bholaanaath

Tivaarii – Hindii muhaavraa kosh. –Ilaahaabaad, Kitaab mahal, 1964. –Prishth.68. Bholanath
Tivari. Hindi Idiom dictionary. –Ilahabad, Kitaab mahal publication, 1964. –P.68.]

2

Хинди-русский словарь. Составители А.С.Бархударов, В.М.Бескровный, Г.А. Зограф,

В.П.Липеровский. Под ред. В.М.Бескровного. Т.I. –М.: Издательство «Советская
Энциклопедия», 1972. –С. 283. [Hindi-Russian dictionary. Compiled by A.S. Barkhudarov,
V.M.Beskrovniy, G.A. Zograf, V.P. Liperovskiy. Edited by V.M. Beskrovniy. V.I. –Moscow,
Publishing House "Soviet Encyclopedia", 1972. –P.283.]

3

भोलानाथ

कतवार

-

कहन्द

मुहावरा

कोश।

-

इलाहाबाि

,

ककताब

महल

, 1964. -

पृष्ठ

.70. [Bholaanaath

Tivaarii – Hindii muhaavraa kosh. –Ilaahaabaad, Kitaab mahal, 1964. –Prishth.70. Bholanath
Tivari. Hindi Idiom dictionary. –Ilahabad, Kitaab mahal publication, 1964. –P.70.]

4

Хинди-русский словарь. Составители А.С.Бархударов, В.М.Бескровный, Г.А. Зограф,

В.П.Липеровский. Под ред. В.М.Бескровного. Т.I. –М.: Издательство «Советская
Энциклопедия», 1972. –С. 807. [Hindi-Russian dictionary. Compiled by A.S. Barkhudarov,
V.M.Beskrovniy, G.A. Zograf, V.P. Liperovskiy. Edited by V.M. Beskrovniy. V.I. –Moscow,
Publishing House "Soviet Encyclopedia", 1972. –P. 807.]


background image

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2021,

3

43

िो

-

िो

हाथ

करना

1

do-do haath karnaa

(сўзма-сўз таржимаси: иккита-иккита

қўл қилмоқ) – “Ёқалашмоқ, муштлашмоқ”.

छोि

-

बात

पर

राजू

और

रामू

में

िो

-

िो

हाथ

हो

गए।

Chotii-sii baat par Raajuu aur Raamuu mai do-do haath ho gaye.

Арзимаган гап деб Ражу билан Раму ёқалашиб кетдилар;

हमारे

पड़ोकसयोीं

में

छोि

-

अनबन

के

कारण

िो

-

िो

हाथ

कर

कलए

हैं।

Hamaare parosiyon mai chotii-sii

anban ke kaarn do-do haath kar liye hain.

Қўшниларимиз арзимаган айтишув

туфайли муштлашиб кетдилар.

Модели: SS(2) →FQ

III модел. Ушбу моделга хос бўлган фразеологик бирликлар таркибида

त न

tiin

“уч” саноқ сони иштирок этган бўлиб, уларнинг сони 9 тани ташкил

этди. Масалан:

त न

:

का

ररश्ता

2

tiin chhe kaa rishtaa

(сўзма-сўз таржимаси: уч олтита

ришта, алоқа) – “Узоқ уруғ (узоқ қариндош)”.

यह

औरत

मेर

धमघपत्न

कँे

त न

:

का

ररश्ता

है।

Ye aurat merii dharmpatnii ke tiin chhe kaa rishtaa hai.

Бу аёл

менинг жуфти ҳалолимнинг узоқ қариндоши.

Модели: SS(3) →FQ

IV модел. Ушбу моделга хос бўлган фразеологик бирликлар таркибида

चार

chaar

“тўрт” саноқ сони иштирок этган ва улар 8 та мисолдан иборат.

Жумладан:

चार

आँाँखें

करना

chaar aankhain karnaa

(сўзма-сўз таржимаси: тўртта

кўзини қилмоқ) – “Кўз уриштирмоқ”.

मेला

िेखने

गए

थे

या

अपने

कमत्ोीं

से

चार

आँाँखें

करने

?

3

Melaa dekhne gaye the yaa apne mitron se chaar aankhain karne?

Байрам тантанасини кўргани борганмидинг ё дўстларинг билан кўз
уриштирганими?

चार

आँाँखें

होना

4

chaar aankhain honaa

(сўзма-сўз таржимаси: тўртта кўз

бўлмоқ) – “Кўзи тушмоқ, кўзи-кўзига тушмоқ”.

वे

कनक्तखयोीं

से

एक

िूसरे

ओर

1

भोलानाथ

कतवार

-

कहन्द

मुहावरा

कोश।

-

इलाहाबाि

,

ककताब

महल

, 1964. -

पृष्ठ

.310. [Bholaanaath

Tivaarii – Hindii muhaavraa kosh. –Ilaahaabaad, Kitaab mahal, 1964. –Prishth.310. Bholanath
Tivari. Hindi Idiom dictionary. –Ilahabad, Kitaab mahal publication, 1964. –P.310.].

2

Хинди-русский словарь. Составители А.С.Бархударов, В.М.Бескровный, Г.А. Зограф,

В.П.Липеровский. Под ред. В.М.Бескровного. Т.I. –М.: Издательство «Советская
Энциклопедия», 1972. –С. 718. [Hindi-Russian dictionary. Compiled by A.S. Barkhudarov,
V.M.Beskrovniy, G.A. Zograf, V.P. Liperovskiy. Edited by V.M. Beskrovniy. V.I. –Moscow,
Publishing House "Soviet Encyclopedia", 1972. –P. 718.]

3

भोलानाथ

कतवार

-

कहन्द

मुहावरा

कोश।

-

इलाहाबाि

,

ककताब

महल

, 1964. -

पृष्ठ

.177. [Bholaanaath

Tivaarii – Hindii muhaavraa kosh. –Ilaahaabaad, Kitaab mahal, 1964. –Prishth.177. Bholanath
Tivari. Hindi Idiom dictionary. –Ilahabad, Kitaab mahal publication, 1964. –P.177.]

4

बिर नाथ

कपूर

-

लोकभारत

कहन्द

मुहावरे

और

लोकोक्तक्त

कोश।

-

नई

किल्ल

,

लोकभारत

प्रकाशन

,

2007. –

पृष्ठ

. 122. [Badriinaath Kapuur – Lokbhaartii Hindii muhaavre aur lokokti kosh. –Naii

Dilli, Lokbhaartii Prakaashan, 2007. –Prishth, 122. Badrinath Kapur. Lokbharati Hindi idioms and
proverbs dictionary. –New Deli, Lokbharati publication, 2007. –P.122.]


background image

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2021,

3

44

िेखते

थे

और

आँाँखें

चार

होते

एक

िूसरे

िेखकर

लज्जा

से

आँाँखें

न च

कर

लेते

थे।

Ve

kankhiyon se ek dusre kii our dekhte the aur aankhain chaar hote hii ek dusre
dekhkar lajjaa se aankhain niichii kar lete the.

Улар кўз қирларидан бир-

бирларига қарардилар ва кўзлари бир-бирларига тушиши биланоқ бир-
бирларига қараб уялганларидан кўзларини ерга қаратиб олардилар.

चार

उँाँगकलयाँाँ

तक

कसर

पर

रखना

1

chaar ungliyaan tak sir par na rakhnaa

(сўзма-сўз таржимаси: ҳатто тўртта бармоғини бошига ҳам қўймаслик)

“Парвойига келтирмаслик; Парво қилмаслик; Дунёни сув босса, тўпиғига
чиқмаслик”.

वह

योीं

तो

इतना

प्रेम

किखाता

है

,

परन्तु

मेरा

पुत्

मर

गया

और

उसने

चार

उँाँगकलयाँाँ

तक

कसर

पर

रख ीं।

Vo yon to itnaa prem dikhaataa hai, parantu

meraa putr mar gayaa aur usne chaar ungliyaan tak sir par na rakhiin.

У

шунчаки хўжа кўрсинга меҳр кўрсатади, ўғлим ўлганида у парво ҳам
қилгани йўқ”.

Модели: SS(4) →FQ

V модел. Мазкур моделга хос бўлган фразеологик бирликлар таркибида

सात

saat

“етти” саноқ сони иштирок этган бўлиб, уларнинг сони 5 тани

ташкил этди. Жумладан:

सात

घािोीं

का

पान

प ना

2

saat ghaaTon kaa paanii piinaa

(cўзма-сўз

таржимаси: еттита тўғонни сувини ичмоқ) – “Дунёнинг илмини сув қилиб
ичиб юбормоқ”.

उसे

क्या

कसखाते

हो

वह

तो

सात

घािोीं

का

पान

चुका

है।

Use kyaa

sikhaate ho vo to saat ghaaton kaa paanii pii chukaa hai.

Унга нимани

ўргатасан, у ахир дунёни илмини сув қилиб ичиб бўлган;

तुम

उससे

ज त

नह ीं

सकते

उसने

पूरे

सात

घािोीं

का

पान

कपया

है।

Tum use jiit nahiin sakte usne puure saat

ghaaton kaa paanii piyaa hai.

Уни сен енга олмайсан, у дунёнинг илмини сув

қилиб ичиб юборган.

सात

जानना

3

saat na jaannaa (сўзма-сўз таржимаси: еттитани билмаслик) –

“Гўл бўлмоқ”.

वह

सात

जानता

,

इस

कलए

उसे

उल्लू

बनाने

कोकशश

करते।

Vo

1

Хинди-русский словарь. Составители А.С.Бархударов, В.М.Бескровный, Г.А. Зограф,

В.П.Липеровский. Под ред. В.М.Бескровного. Т.I. –М.: Издательство «Советская
Энциклопедия», 1972. –С. 526. [Hindi-Russian dictionary. Compiled by A.S. Barkhudarov,
V.M.Beskrovniy, G.A. Zograf, V.P. Liperovskiy. Edited by V.M. Beskrovniy. V.I. –Moscow,
Publishing House "Soviet Encyclopedia", 1972. –P.526.]

2

भोलानाथ

कतवार

-

कहन्द

मुहावरा

कोश।

-

इलाहाबाि

,

ककताब

महल

, 1964. -

पृष्ठ

.513. [Bholaanaath

Tivaarii – Hindii muhaavraa kosh. –Ilaahaabaad, Kitaab mahal, 1964. –Prishth.513. Bholanath
Tivari. Hindi Idiom dictionary. –Ilahabad, Kitaab mahal publication, 1964. –P.513.]

3

Хинди-русский словарь. Составители А.С.Бархударов, В.М.Бескровный, Г.А. Зограф,

В.П.Липеровский. Под ред. В.М.Бескровного. Т.II. –М.: Издательство «Советская
Энциклопедия», 1972. –С. 686. [Hindi-Russian dictionary. Compiled by A.S. Barkhudarov,
V.M.Beskrovniy, G.A. Zograf, V.P. Liperovskiy. Edited by V.M. Beskrovniy. V.II. –Moscow,
Publishing House "Soviet Encyclopedia", 1972. –P. 686.]


background image

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2021,

3

45

saat na jaantaa, isii liye use ulluu banaane kii koshish karte.

У гўл, шунинг учун

ҳам уни аҳмоқ қилишга (лақиллатишга) ҳаракат қиладилар.

Модели: SS(7) →FQ

VI модел. Ушбу моделдаги фразеологик бирликлар таркибида

आठ

aath

“саккиз” саноқ сони иштирок этган бўлиб, уларнинг сони 5 тани ташкил
этди. Масалан:

आठ

-

आठ

आँाँसू

रोना

1

aath-aath aansuu ronaa

(сўзма-сўз таржимаси:

саккизта-сакизта йиғламоқ) – “Ҳўнг-ҳўнг йиғламоқ”.

जब

मााँ

याि

आत

है

वह

आठ

-

आठ

आाँसू

रो

लेत

है।

Jab maan kii yaad aatii hai vo aath-aath aansuu ro

letii hai.

Онаси ёдига тушса (тушганида), у ҳўнг-ҳўнг йиғлаб олади.

आठ

जामे

से

बाहर

रहना

2

aath jaame se baahr rehnaa

(сўзма-сўз таржимаси:

саккизта кийимдан ташқарида яшамоқ (саккизта уст-бошдан ташқарида
бўлмоқ) – “Жаҳлда ўзидан чиқиб кетмоқ; ғазаб отига минмоқ”.

राजेश

को

अभ

यकि

कुछ

कह

िोगे

वह

आठ

जामे

से

बाहर

रह

जाता।

Rajesh ko abhii yadi kuch keh

doge vo aath jaame se baahr reh jataa.

Агар шу тобда Рамешга бирон бир

нима десанг борми, у ғазаб отига минади.

Модели: SS(8) →FQ

Ҳиндий тилидаги фразеологик қўшилма гуруҳига оид иборалар таҳлил

қилиниши натижасида ҳам фразеологик бутунлик гуруҳига оид мисоллар
каби

एक

ek

“бир” саноқ сони иштирок этган фразеологик бирликлар етакчи

ўринни эгаллади. Кейинги ўринларда

िो

do

“икки”,

त न

tiin

“уч”,

चार

chaar

“тўрт”,

सात

saat

“етти”,

आठ

aath

“саккиз” саноқ сонларидан ясалган

фразеологик бирликлар фразеологик қўшилма гуруҳига оид эканлиги
маълум бўлди. Фразеологик бутунлик гуруҳида 4 та модел ишлаб чиқилган
бўлса, ушбу гуруҳда эса 6 модел ишлаб чиқилди ва улар орасида энг
маҳсулдор қолип

SS(1) → FQ

деб топилди. Шуни ҳам алоҳида таъкидлаш

лозимки, ушбу гуруҳдаги бирликларга оид фразеологик бирликлар таҳлил
қилинганида, аксарият мисолларнинг таркибида соматик отларга хос
лексемалар иштирок этиши ҳам кузатилди.

Фразеологик бутунлик гуруҳига оид мисоллардан фарқли равишда ушбу

гуруҳда инкор шаклида қўлланилган фразеологизмлар ҳам учради (

एक

आाँख

भाना

ek aankh na bhaanaa

(сўзма-сўз таржимаси: битта кўз ёқмаслик) –

1

हरिेव

बाहर

-

राजपाल

कहन्द

शब्दकोश।

-

किल्ल

,

राजपाल

एण्ड

सन्जज़

, 2009. -

पृष्ठ

.80. [Hardev Baahrii

– Raajpaal Hindii shabdkosh. –Dillii, Raajpaal end sanz, 2009. –Prishth. 80. Hardev Bahri. Rajpal
Hindi Dictionary. –Deli, Rajpal end sanz publication, 2009. –P.80.]

2

Хинди-русский словарь. Составители А.С.Бархударов, В.М.Бескровный, Г.А. Зограф,

В.П.Липеровский. Под ред. В.М.Бескровного. Т.I. –М.: Издательство «Советская
Энциклопедия», 1972. –С. 182. [Hindi-Russian dictionary. Compiled by A.S. Barkhudarov,
V.M.Beskrovniy, G.A. Zograf, V.P. Liperovskiy. Edited by V.M. Beskrovniy. V.I. –Moscow,
Publishing House "Soviet Encyclopedia", 1972. –P. 182.]


background image

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2021,

3

46

“Жини суймаслик, мутлақ ёқмаслик”;

एक

सुनना

ek na sunnaa

(сўзма-сўз

таржимаси: битта эшитмаслик) – “Қулоқ солмаслик (қулоқ солмай фақат
ўзиникини маъқуллаш)”. Шунингдек, баъзи фразеологизмлар таркибида
сонларга хос лексемалар такрор қўлланилган (

िो

-

िो

हाथ

करना

do-do haath

karnaa

(сўзма-сўз таржимаси: иккита-иккита қўл қилмоқ) – “Ёқалашмоқ,

муштлашмоқ”;

आठ

-

आठ

आँाँसू

रोना

aath-aath aansuu ronaa

(сўзма-сўз

таржимаси: саккизта-сакизта йиғламоқ) – “Ҳўнг-ҳўнг йиғламоқ”). Таҳлил
натижаларига кўра шу нарса аниқландики, ушбу фразеологик бирлик-
лардаги саноқ сонларга оид лексемалар ўзбек тилига таржима қилинганида
аксарият ҳолларда уларнинг маъноси сақланмайди.

III гуруҳ.

Ушбу гуруҳда таҳлилга тортилган мисоллар фразеологик

чатишма, яъни маъноси таркибидаги сўзларнинг маъносидан келиб
чиқмайдиган, ҳатто унга зид маъно ифодалайдиган фразеологик бирликлар
ҳисобланиб, уларнинг сони 47 тани ташкил этди ва улар қуйидаги
моделларга тақсимланди.

I модел. Ушбу моделдаги фразеологик бирликлар таркибида

एक

ek

“бир”

саноқ сони иштирок этган бўлиб, уларнинг сони 18 тани ташкил этди.
Масалан:

एक

और

एक

ग्यारह

होना

1

ek aur ek gyaarah honaa

(сўзма-сўз таржимаси:

бир ва бир ўн бир бўлмоқ) – “Бир жон-бир тан бўлмоқ; бир тан бўлмоқ;
бирлашмоқ”.

अींग्रेज़ोीं

ग़ुलाम

से

अपने

िेश

को

आज़ाि

करने

के

कलए

सभ

भारत य

एक

और

एक

ग्यारह

हो

गए।

Angrezon kii g’ulaamii se apne desh ko aazaad karne

ke liye sabhii bhaartiiy ek aur ek gyaarah ho gaye.

Инглиз мустамлакасидан ўз

юртини озод этиш учун барча ҳиндистонликлар бир жон-бир тан бўлдилар;

सभ

पक्ष

एक

और

एक

ग्यारह

होकर

कशकार

का

जाल

लेकर

उड़

गईीं।

Sabhii pakshii

ek aur ek gyaarah hokar shikaarii kaa jaal lekar ur gayiin.

Ҳамма қушлар бир

тан бўлиб овчининг тузоғини олиб учиб кетдилар;

सभ

भाई

एक

और

एक

ग्यारह

होकर

अपने

व्यवसाय

को

ऊाँचाई

तक

ले

गए।

Sabhii bhaaii ek aur ek gyaarah hokar

apne vyavasaay ko unchaaii tak le gaye.

Барча ака-укалар бирлашиб ўз

тадбиркорлик ишларини юқори даражага олиб чиқдилар.

एक

से

िो

होना

2

ek se do honaa

(сўзма-сўз таржимаси: бирдан икки бўлмоқ)

– “Боши иккита бўлмоқ; уйланмоқ, оила қурмоқ”.

आक़िरकार

श्याम

अपन

चाल स

साल

उम्र

में

एक

से

िो

हो

गया

है।

Aakhirkaar Shyaam jii apnii chaaliis

1

भोलानाथ

कतवार

-

कहन्द

मुहावरा

कोश।

-

इलाहाबाि

,

ककताब

महल

, 1964. -

पृष्ठ

.69. [Bholaanaath

Tivaarii – Hindii muhaavraa kosh. –Ilaahaabaad, Kitaab mahal, 1964. –Prishth.69. Bholanath
Tivari. Hindi Idiom dictionary. –Ilahabad, Kitaab mahal publication, 1964. –P.69.]

2

बृहत

कहन्द

कोश।

-

वाराणस

,

ज्ञानमण्डल

कलकमिेड

, 2009. -

पृष्ठ

.222. [Brihat Hindii Kosh. –

Vaaraanasii, Gyaanmandal Limited, 2009. –Prishth.222. Large Hindi dictionary. –Varanasi,
Gyanmandal Limited publication, 2009. –P.222.]


background image

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2021,

3

47

saal kii umr mai ek se do ho gayaa hai.

Ваниҳоят Шяам Соҳиб 40 ёшга

тўлганида унинг боши иккита бўлди (у уйланди, у оила қурди).

एक

एक

चार

चार

(

िस

िस

)

लगाना

1

ek ek kii chaar chaar (das das) lagaanaa

(сўзма-сўз таржимаси: биттага тўртта (ўнта) уламоқ) – “Пашшадан фил
ясамоқ”.

एक

एक

चार

चार

लगाना

बस

करो।

तुम्हार

ये

सार

बातें

झूठ

हैं।

Ek ek kii

chaar chaar lagaanaa bas

karo.

Tumhaarii ye saarii baatain jhuuth hain.

Пашшадан фил ясашни бас қил. Бу гапларингни бари ёлғон.

एक

से

इक्क स

होना

2

ek se ikkiis honaa

(cўзма-сўз таржимаси: бирдан

йигирма бир бўлмоқ) – “Униб ўсмоқ, гуллаб-яшнамоқ, иши юришмоқ”.

अगर

तुम

मुझ

ग़र ब

को

एक

पैसा

िोगे

तो

भगवान

िया

से

एक

से

इक्क स

होींगे।

Agar tum

mujh g’ariib ko ek paisa doge to bhagvaan kii dayaa se ek se ikkiis honge.

Агар

мен камбағалга бир пейса берсанг, Яратганнинг инояти ила униб-ўсасан
(Агар мен бечорага бир пейса берсанг, Яратганнинг ўзи сени бирингга минг
беради).

Модели: SS(1) →FCH

II модел. Мазкур моделга оид фразеологик бирликлар таркибида

िो

do

“икки” саноқ сони иштирок этган бўлиб, уларнинг сони 8 тани ташкил этди.
Жумладан:

िो

चार

होना

do chaar honaa

(сўзма-сўз таржимаси: икки тўрт бўлмоқ) –

“Дуч келмоқ, тўқнаш келмоқ”.

आज

कजस

पररक्तथथकत

का

सामना

गबरू

कर

रहा

था

वह

कोई

पहल

या

अकस्मात

पैिा

नह ीं

हई

कजसके

कारण

आम

जनमानस

को

असुकवधाओीं

से

िो

-

चार

होना

पड़

रहा

है।

3

Aaj jis paristhiti kaa saamnaa Gabruu kar

rahaa thaa vo koii pehlii yaa aksmaat hii paidaa nahiin huii thii jiske kaarn aam
janmaans ko asuvidhaaon se do-chaar honaa par rahaa hai.

Бугун Габру қарши

олаётган ва оқибатда омманинг имконсиз ҳолатга тўқнаш келишига тўғри
келаётган вазият биринчи бор ёки тасодифан содир бўлмаган эди.

1

Хинди-русский словарь. Составители А.С.Бархударов, В.М.Бескровный, Г.А. Зограф,

В.П.Липеровский. Под ред. В.М.Бескровного. Т.I. –М.: Издательство «Советская
Энциклопедия», 1972. –С. 283. [Hindi-Russian dictionary. Compiled by A.S. Barkhudarov,
V.M.Beskrovniy, G.A. Zograf, V.P. Liperovskiy. Edited by V.M. Beskrovniy. V.I. –Moscow,
Publishing House "Soviet Encyclopedia", 1972. –P. 283.]

2

भोलानाथ

कतवार

-

कहन्द

मुहावरा

कोश।

-

इलाहाबाि

,

ककताब

महल

, 1964. -

पृष्ठ

.71. [Bholaanaath

Tivaarii – Hindii muhaavraa kosh. –Ilaahaabaad, Kitaab mahal, 1964. –Prishth.71. Bholanath
Tivari. Hindi Idiom dictionary. –Ilahabad, Kitaab mahal publication, 1964. –P.71.]

3

कवनोि

कवमल

बकलया

-

िो

बैलोीं

आत्मकथा।

-

नई

किल्ल

, 2020. -

पृष्ठ

.114. [Vinod Vimal Baliyaa –

Do bailon kii aatmkathaa. –Naii Dilli, 2020. –Prishth.114. Vinod Vimal Baliya. Biography of two
bulls. New Deli, 2020. –P.114.]


background image

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2021,

3

48

िो

चार

do chaar

(сўзма-сўз таржимаси: иккита тўртта) – “Жиндек, озгина”.

इस

समय

यकि

मुझे

िो

चार

रुपये

कमल

जाते

तो

काम

चल

जाता।

1

Is samay yadi

mujhe do chaar rupye bhi mil jaate to kaam chal jaataa.

Шу пайт агар жиндек

(озгина) пул ҳам топилганида эди, иш ҳам юришарди.

Модели: SS(2) →FCH

III модел. Ушбу моделдаги фразеологик бирликлар таркибида

त न

tiin

“уч” саноқ сони иштирок этган ва улар 6 та мисолдан иборат. Масалан:

त न

तेरह

करना

2

tiin terah karnaa (cўзма сўз таржимаси: уч ўн уч қилмоқ) –

“Бир-биридан айирмоқ, вайрон қилмоқ”.

ज़रा

-

से

झगड़े

ने

िोनोीं

भाइयोीं

को

त न

तेरह

कर

किया।

Zaraa-se jhagre ne donon bhaaiyon ko tiin terah kar diyaa.

Арзимас жанжал (тортишув) иккала ака-укани бир-биридан айириб ташлади.

त न

में

तेरह

में

होना

3

na tiin mai na terah mai honaa

(сўзма-сўз

таржимаси: на учда на ўн учда бўлмоқ) – “На сонда бор, на қаторда (одам
ўрнида кўрмаслик)”.

तुमने

अपन

बेि

शाि

में

मुझे

पूछा

तक

नह ीं।

पूछते

कयोीं

?

तुम्हारे

कलए

तो

मैं

त न

में

हूँाँ

तेरह

में।

4

Tumne apnii betii kii shaadii mai

mujhe puuchhaa tak nahiin. Puuchhte bhii kyon? Tumhaare liye to main n tiin mai
hoon n terah mai.

Қизингни тўйида мени сўрамадинг ҳам. Нимага ҳам

сўрардинг? Ахир мен сен учун одам эмасман (Ахир сен мени одам ўрнида
кўрмайсан);

चार

भाइयोीं

में

सबसे

कमज़ोर

महेश

है।

इस

ककए

ककस

ज़रूर

बात

में

कोई

उससे

राय

नह ीं

लेता।

वह

तो

त न

में

है

तेरह

में।

Chaar bhaaiyon mai sab se

kamzor Mahesh hii hai isliye kisii bhii zaruurii baat mai koii use raay nahiin letaa
vo to na tiin mai hai, na terah mai.

Тўртта ака-укалар орасида энг заифи

Маҳешдир. Шунинг учун бирон бир муҳим гапда ҳеч ким уни фикрини
олмайди. У на сонда бор, на қаторда.

Модели: SS(3) →FCH

1

भोलानाथ

कतवार

-

कहन्द

मुहावरा

कोश।

-

इलाहाबाि

,

ककताब

महल

, 1964. -

पृष्ठ

.310. [Bholaanaath

Tivaarii – Hindii muhaavraa kosh. –Ilaahaabaad, Kitaab mahal, 1964. –Prishth.310. Bholanath
Tivari. Hindi Idiom dictionary. –Ilahabad, Kitaab mahal publication, 1964. –P.310.]

2

बृहत

कहन्द

कोश।

-

वाराणस

,

ज्ञानमण्डल

कलकमिेड

, 2009. -

पृष्ठ

.579. [Brihat Hindii Kosh. –

Vaaraanasii, Gyaanmandal Limited, 2009. –Prishth.579. Large Hindi dictionary. –Varanasi,
Gyanmandal Limited publication, 2009. –P.579.]

3

Хинди-русский словарь. Составители А.С.Бархударов, В.М.Бескровный, Г.А. Зограф,

В.П.Липеровский. Под ред. В.М.Бескровного. Т.I. –М.: Издательство «Советская
Энциклопедия», 1972. –С. 718. [Hindi-Russian dictionary. Compiled by A.S. Barkhudarov,
V.M.Beskrovniy, G.A. Zograf, V.P. Liperovskiy. Edited by V.M. Beskrovniy. V.I. –Moscow,
Publishing House "Soviet Encyclopedia", 1972. –P. 718.]

4

कृष्ण

कुमार

गोस्वाम

-

आलेख

आधुकनक

कहींि

कवकवध

आयाम।

-

किल्ल

,

आलेख

प्रकाशन

, 2007. -

पृष्ठ

.504. [Krishna Kumaar Gosvaamii – Aalekh aadhunik Hindi vividh aayaam. – Dillii, Aalekh

prakaashan, 2007. –Prishth.504. Krishna Kumar Gosvami. Articles Modern Hindi Miscellaneous
Dimensions. –Deli, Alekh publication, 2007. –P.504.]


background image

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2021,

3

49

IV модел. Мазкур моделга хос бўлган фразеологик бирликлар таркибида

चार

chaar

“тўрт” саноқ сони иштирок этган бўлиб, уларнинг сони 5 тани

ташкил этди. Масалан:

चार

पैसे

होना

chaar paise honaa

(сўзма-сўз таржимаси: тўртта пули бўлмоқ)

– “Киссаси озгина пулга тўлмоқ”.

थोड़े

किनोीं

से

चार

पैसे

हो

गए

हैं

नह ीं

तो

पहले

बहत

ग़र ब

था।

1

Thore dinon se chaar paise ho gaye hain nahiin to pehle bahoot g’ariib

thaa.

Уч-тўрт кундан бери киссаси озгина пулга тўлиб қолди, бўлмасам

олдин жуда камбағал эди.

चार

सौ

ब स

होना

2

chaar sau biis honaa

(сўзма-сўз таржимаси: тўрт юз

йигирма бўлмоқ) – “Учига чиққан ёлғончи бўлмоқ, тулкидек айёр бўлмоқ”.

मुन्ना

चार

सौ

ब स

है।

इस

कलए

सब

उससे

िूर

रहते

हैं।

Munnaa chaar sau biis hai. Is

liye sab use duur rehte hain.

Мунна учига чиққан ёлғончи. Шунинг учун ҳам

ҳамма ундан узоқ юради.

चार

सौ

ब स

करना

3

chaar sau biisii karnaa

(сўзма-сўз таржимаси: тўрт юз

иккита ўнталик қилмоқ) – “Чув туширмоқ (алдаб кетмоқ)”.

कपता

ने

अपन

बेि

के

नाम

िहेज

में

ज़म न

ि ।

लेककन

ससुरालवालोीं

ने

चार

सौ

ब स

करके

ज़म न

बेच

ि ।

Pitaa ne apnii betii ke naam dahej mai zamiin dii.

Lekin sasuraalvaalon ne chaar

sau biisii karke zamiin bech dii. Ота қизининг номига қалин сифатида ер
берди. Лекин, қайнана-қайнота томон чув тушириб (алдаб) ерни сотиб
юборди.

Модели: SS(4) →FCH

V модел. Ушбу моделга хос бўлган фразеологик бирликлар таркибида

सात

saat

“етти” саноқ сони иштирок этган бўлиб, уларнинг сони 3 тани

ташкил этди. Жумладан:

सात

-

पाँाँच

करना

4

saat-paanch karnaa

(сўзма-сўз таржимаси: етти-беш

қилмоқ) – “Лаққа туширмоқ, лақиллатмоқ, алдамоқ”.

कायाघलय

में

तो

वह

शुरू

से

1

भोलानाथ

कतवार

-

कहन्द

मुहावरा

कोश।

-

इलाहाबाि

,

ककताब

महल

, 1964. -

पृष्ठ

.178. [Bholaanaath

Tivaarii – Hindii muhaavraa kosh. –Ilaahaabaad, Kitaab mahal, 1964. –Prishth.178. Bholanath
Tivari. Hindi Idiom dictionary. –Ilahabad, Kitaab mahal publication, 1964. –P.178.]

2

बिर नाथ

कपूर

-

लोकभारत

कहन्द

मुहावरे

और

लोकोक्तक्त

कोश।

-

नई

किल्ल

,

लोकभारत

प्रकाशन

,

2007. –

पृष्ठ

. 123. [Badriinaath Kapuur – Lokbhaartii Hindii muhaavre aur lokokti kosh. –Naii

Dilli, Lokbhaartii Prakaashan, 2007. –Prishth, 123. Badrinath Kapur. Lokbharati Hindi idioms and
proverbs dictionary. –New Deli, Lokbharati publication, 2007. –P.123.]

3

बृहत

कहन्द

कोश।

-

वाराणस

,

ज्ञानमण्डल

कलकमिेड

, 2009. -

पृष्ठ

.440. [Brihat Hindii Kosh. –

Vaaraanasii, Gyaanmandal Limited, 2009. –Prishth.440. Large Hindi dictionary. –Varanasi,
Gyanmandal Limited publication, 2009. –P.440.]

4

भोलानाथ

कतवार

-

कहन्द

मुहावरा

कोश।

-

इलाहाबाि

,

ककताब

महल

, 1964. -

पृष्ठ

.513. [Bholaanaath

Tivaarii – Hindii muhaavraa kosh. –Ilaahaabaad, Kitaab mahal, 1964. –Prishth.513. Bholanath
Tivari. Hindi Idiom dictionary. –Ilahabad, Kitaab mahal publication, 1964. –P.513.]


background image

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2021,

3

50

सात

-

पाँाँच

करता

रहा

है।

1

Kaaryaalay mai to vo shuruu se hii saat paanch

kartaa rahaa.

Идорада ахир у бошидан алдаб келган.

Модели: SS(7) →FCH

VI модел. Мазкур моделдаги фразеологик бирликлар таркибида

आठ

aath

“саккиз” саноқ сони иштирок этган бўлиб, уларнинг сони 2 тага тенг.
Масалан:

आठ

अठारह

होना

2

aath athaarah honaa

(сўзма-сўз таржимаси: саккиз ўн

саккиз бўлмоқ) – “ташвишга тушмоқ”.

मााँ

अपन

बेि

कचींता

करके

आठ

अठारह

हो

गई

है।

Maan apnii betii kii chintaa karke aath athaarah ho gaii.

Она қизидан

хавотирланиб ташвишга тушди.

Модели: SS(8) →FCH

VII модел. Ушбу моделдаги фразеологик бирликлар таркибида

नौ

nau

“тўққиз” саноқ сони иштирок этган бўлиб, уларнинг сони 5 тани ташкил
этди. Жумладан:

नौ

िो

ग्यारह

होना

3

nau do gyaarah honaa

(сўзма-сўз таржимаси: тўққиз икки

ўн бир бўлмоқ) – “Жуфтакни ростламоқ; кўздан ғойиб бўлмоқ”.

वन

में

कसींह

को

िेखकर

कशकार

नौ

िो

ग्यारह

हआ।

Van mai sinh ko dekhkar shikaarii nau do

gyaarah huaa.

Ўрмонда шерни кўриб овчи жуфтакни ростлади;

कबल्ल

को

िेखकर

चूहे

नौ

िो

ग्यारह

हो

गए।

Billii ko dekhkar chuuhe nau do gyaarah ho gaye.

Мушукни кўриб сичқонлар жуфтакни ростладилар.

पुकलस

चोर

को

पकड़कर

थाने

ले

जा

रह

कक

रास्ते

में

चोर

नौ

िो

ग्यारह

हो

गया।

Pulis chor ko pakrkar thane le

jaa rahii thii ki raaste mai chor nau do gyaarah ho gayaa.

Полиция ўғрини

ушлаб маҳкамага олиб кетаётганида ўғри йўлда жуфтакни ростлаб қолди.

नौ

तेरह

बाईस

बताना

nau terah baaiis bataanaa (сўзма-сўз таржимаси: тўққиз

ўн уч йигирма икки айтмоқ) – “Ўзини оқламоқ”.

उन्हें

कफर

नौ

-

तेरह

बाईस

बताने

1

कृष्ण

कुमार

गोस्वाम

-

आलेख

आधुकनक

कहींि

कवकवध

आयाम।

-

किल्ल

,

आलेख

प्रकाशन

, 2007. -

पृष्ठ

.534. [Krishna Kumaar Gosvaamii – Aalekh aadhunik Hindi vividh aayaam. – Dillii, Aalekh

prakaashan, 2007. –Prishth.534. Krishna Kumar Gosvami. Articles Modern Hindi Miscellaneous
Dimensions. –Deli, Alekh publication, 2007. –P.534.]

2

कैलाशचींद्र

भाकिया

-

कहन्द

-

अींग्रेज़

मुहावरा

-

लोकोक्तक्त

कोश।

-

नई

किल्ल

,

प्रभात

प्रकाशन

, 2008. –

पृष्ठ

.

27. [Kailaashchandra Bhaatiyaa – Hindii-Angrezii muhaavraa-lokokti kosh. –Naii Dillii, Prabhaat
prakaashan, 2008. –Prishth.27. Kailashchandra Bhatiya. Hindi-English Idiom-Proverbial
dictionary. –New Deli, Prabhat publication, 2008. –P.27.]

3

भोलानाथ

कतवार

-

कहन्द

मुहावरा

कोश।

-

इलाहाबाि

,

ककताब

महल

, 1964. -

पृष्ठ

.341. [Bholaanaath

Tivaarii – Hindii muhaavraa kosh. –Ilaahaabaad, Kitaab mahal, 1964. –Prishth.341. Bholanath
Tivari. Hindi Idiom dictionary. –Ilahabad, Kitaab mahal publication, 1964. –P.341.]


background image

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2021,

3

51

में

उनका

कोई

सान

नह ीं।

1

Unhen phir nau-terah baaiis bataane mai unkaa koii

saanii nahiin.

Уларга яна ўзини оқлашлик бобида унга тенг келадигани йўқ.

Модели: SS(9) →FCH

Таҳлил натижаларига кўра фразеологик чатишма гуруҳига оид мисоллар

бошқа гуруҳдаги фразеологик бирикмалардан фарқли равишда 7 та моделга
хос. Эътиборли жиҳати шундаки, ушбу гуруҳдаги мисолларнинг барчасида
фақатгина саноқ сонлар иштирок этган. Мазкур иборалар сўзма-сўз таржима
қилинганида ҳам уларнинг маъно хусусиятлари аниқ бўлмайди. Ушбу
гуруҳга мос теб топилган ибораларнинг маънолари фразеологик иборалар
луғати ёрдамида аниқланди ва уларнинг гап таркибида қўлланилиш
жиҳатлари ҳам ўрганилди. Натижада уларнинг таркибида фақатгина сон сўз
туркумига хос лексемалар иштирок этганлиги маълум бўлди. “Бир” саноқ
сони иштирок этган

SS(1) →FCH

моделига хос бўлган иборалар энг

маҳсулдор қолип деб топилди. Шунингдек,

SS(2) →FCH, SS(3) →FCH,

SS(4) →FCH, SS(7) →FCH, SS(8) →FCH, SS(9) →FCH

каби моделларга хос

иборалар борлиги ҳам аниқланди.

Фразеологик чатишма гуруҳига мансуб бўлган мисолларнинг ўзига хос

томони шундаки, фразеологик бутунлик ҳамда фразеологик қўшилма
гуруҳларига оид мисоллар таркибида фақатгина бирликларга оид сонлар
иштирок этган бўлса, ушбу гуруҳдаги мисоллар таркибида эса бирликларга
оид сонлардан ташқари ўнликларга хос сонлар этиши ҳам маълум бўлди
(

एक

और

एक

ग्यारह

होना

ek aur ek gyaarah honaa

(сўзма-сўз таржимаси: бир ва

бир ўн бир бўлмоқ) – “Бир жон-бир тан бўлмоқ; бир тан бўлмоқ;
бирлашмоқ”;

त न

तेरह

करना

tiin terah karnaa (cўзма сўз таржимаси: уч ўн уч

қилмоқ) – “Бир-биридан айирмоқ, вайрон қилмоқ”;

नौ

िो

ग्यारह

होना

nau do

gyaarah honaa

(сўзма-сўз таржимаси: тўққиз икки ўн бир бўлмоқ) –

“Жуфтакни ростламоқ; кўздан ғойиб бўлмоқ”). Яна бир эътиборга молик
жиҳати шундаки, фразеологик чатишма гуруҳига оид сон компонентли
фразеологизмлар ўзбек тилига таржима қилинганида уларнинг таркибидаги
сонлар ўз маъносини йўқотади.

Ҳиндий тилидаги бирликларга оид сонлар иштирок этган фразеологик

бирликлар семантик-структур жиҳатдан тасниф қилиниши натижасида
юзага келган моделлар ва уларнинг кўрсаткичлари қуйидаги жадвалда акс
эттирилди.

1

ि पक

शमाघ

-

नौ

तेरह

बाईस

//

अकभव्यक्तक्त

माकसक

साकहक्तत्यक

पकत्का।

-

किल्ल

, 2020. (

अींक

किसींबर

). -

पृष्ठ

.3. [Diipak Sharmaa – Nau terah Baaiis // Abhivyakti maasik saahityik patrikaa. –Dillii, 2020.

(Ank Disambr). –Prishth.3. Dipak Sharma. Nau terah Baaiis (Nine thirteen twenty two) //
Expressions Monthly Literary Magazine. –Deli, 2020. (Issue December). –P.3.]


background image

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2021,

3

52

Ҳиндий тилидаги сон компонентли фразеологик бирликлар семантик-

структур жиҳатдан тасниф қилиниши натижасида ҳосил бўлган

моделлар

Бирликларга оид

сонлар

(жаъми 196 та –

100 %)

Фразеологик

бутунлик

(86 та – 44 %)

Фразеологик

қўшилма

(63 та – 32 %)

Фразеологик

чатишма

(47 та – 24 %)

एक

ek “бир”

(92 та – 47 %)

SS(1) → FB

(49 та – 25 %)

SS(1) →FQ

(25 та – 13 %)

SS(1) →FCH

(18 та – 9 %)

िो

do “икки”

(35 та – 18 %)

SS(2) → FB

(16 та – 8 % )

SS(2) →FQ

(11 та – 6 %)

SS(2) →FCH

(8 та – 4 %)

त न

tiin “уч”

(15 та – 8 %)

SS(3) →FQ

(9 та – 5 %)

SS(3) →FCH

(6 та – 3 % )

चार

chaar “тўрт”

(25 та – 13 %)

SS(4) → FB

(12 та – 6 %)

SS(4) →FQ

(8 та – 4 %)

SS(4) →FCH

(5 та – 3 %)

पााँच

paanch“беш”

छः

chhe “олти”

सात

saat “етти”

(17 та – 9 %)

SS(7) → FB

(9 та – 5 % )

SS(7) →FQ

(5 та – 3 %)

SS(7) →FCH

(2 та – 1 %)

आठ

aath

“саккиз”

(7 та – 3 %)

SS(8) →FQ

(5 та –2 %)

SS(8) →FCH

(2 та- 1 %)

नौ

nau “тўққиз”

(5 та – 2 %)

SS(9) →FCH

(5 та – 2 % )

Хулоса: Юқорида олиб борилган таҳлил натижаларга кўра қуйидаги

хулосаларга келинди:

1. Янги ҳинд-орий тилларига хос бўлган ҳиндий тилидаги сон

компонентли 196 та фразеологик бирликлар семантик-структур жиҳатдан
тасниф қилинди. Улар фразеологик бутунлик, фразеологик қўшилма ва
фразеологик чатишма каби гуруҳларга бўлиб ўрганилди. Таҳлил
натижаларига кўра фразеологик бутунлик гуруҳига оид иборалар етакчи
ўринни эгаллаган бўлиб, улар жамики мисолларнинг 44%ини ташкил этди.
Кейинги ўринларни фразеологик қўшилма (32%) ва фразеологик чатишма
(24 %) гуруҳларига оид мисоллар эгаллади.

2. Олиб борилган таҳлил натижаларига кўра фразеологик бутунлик

гуруҳида тўртта

SS(1)→ FB, SS(2) → FB, SS(4) → FB ва SS(7) → FB

),

фразеологик қўшилма гуруҳида олтита

SS(1) → FQ, SS(2) → FQ, SS(3) →

FQ, SS(4) → FQ, SS(7) → FQ, SS(8) → FQ

ва фразеологик чатишма гуруҳига


background image

SHARQSHUNOSLIK /

ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е

/ ORIENTAL STUDIES 2021,

3

53

оид еттита

SS(1) →FCH, SS(2) →FCH, SS(3) →FCH, SS(4) →FCH, SS(7)

→FCH, SS(8) →FCH, SS(9) →FCH

жами 17 та модел ишлаб чиқилди.

3. Учала гуруҳда ҳам

एक

ek

“бир” саноқ сони иштирок этган фразеологик

бирликлар бирликларга оид бошқа сонлар иштирок этган ибораларга
нисбатан кўпчиликни ташкил этди ва улар

SS(1) → FB, SS(1) →FQ, SS(1)

→FCH

каби моделларга хос деб топилди ва улар таҳлилга тортилган

мисолларнинг 47 %ни ташкил этди. Булар орасида энг кўп мисоллар
фразеологик бутунлик гуруҳига оид эканлиги маълум бўлди.

4. Шунингдек, учала гуруҳга, яъни ҳам фразеологик бутунлик, ҳам

фразеологик қўшилма, ҳам фразеологик чатишма гуруҳларига оид мисоллар

िो

do

“икки” (18 %),

चार

chaar

“тўрт” (13 %),

सात

saat

“етти” (9 %) каби

бирликларга оид сонлар иштирокидаги фразеологизмлар таркибида ҳам
учради ва таҳлил натижаларига кўра улар

SS(2) → FB, SS(2) →FQ, SS(2)

→FCH;

SS(4) → FB, SS(4) →FQ, SS(4) →FCH; SS(7) → FB, SS(7) →FQ,

SS(7) →FCH

каби моделларга хослиги аниқланди.

5. Бирликларга оид

त न

tiin

“уч” (8 %) ва

आठ

aath

“саккиз” (3 %) каби

саноқ сонлар иштирокидаги фразеологик бирликларга оид мисоллар таҳлил
қилиниши натижасида улар фразеологик қўшилма ҳамда фразеологик
чатишма гуруҳларигагина оид эканлиги маълум бўлди ва уларнинг таркиби

SS(3) → FQ, SS(3) →FCH, SS(8) → FQ, SS(8) →FCH

каби моделларга хос.

नौ

nau

“тўққиз” саноқ сони иштирокидаги фразеологик бирликлар эса энг кам

миқдорни, яъни жамики мисолларнинг 2 фоизинигина ташкил этди ва ушбу
сондан ташкил топган мисоллар фақатгина фразеологик чатишма гуруҳига
оид эканлиги маълум бўлди. Ушбу гуруҳда таҳлил қилинган мисоллар

SS(9)

→FCH

моделига хос деб топилди. Эътиборли жиҳати шундаки учала

гуруҳда ҳам бирликларга оид бўлган

पााँच

paanch

“беш” ва

छः

chhe

“олти”

саноқ сонлари иштирокидаги фразеологик бирликлар учрамади.

6. Шуни ҳам алоҳида таъкидлаш лозимки, таҳлил натижаларига кўра

фразеологик бутунлик гуруҳига оид мисоллар таркибида сонлар билан
биргаликда асосан вақт ўлчов бирлигини англатувчи отлар ҳамда феълнинг
ноаниқ шакллари иштирок этган бўлса, фразеологик қўшилма гуруҳига оид
аксарият мисоллар таркибида соматик отларга хос лексема ҳамда
инфинитивлар иштирок этган. Фразеологик чатишма гуруҳига оид мисоллар
таркибида эса бошқа гуруҳдаги фразеологизмлардан фарқли ўлароқ
фақатгина сонларга хос лексемалар билан биргаликда феълнинг ноаниқ
шакллари иштирок этганлиги кузатилди.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов