SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
125
МУЗАФФАРОВ ФИРУЗ
Ўқитувчи, БухДУ
Абу Ҳомид Муҳаммад Ғаззолий
–
замондошлари ва
замонавий ғаззолийшунослар талқинида
Аннотация. Мақола ислом тафаккури тарихида “Ҳужжат ул-Ҳаққ” рутбаси
билан ном қозонган Абу Ҳомид Муҳаммад Ғаззолийнинг серқирра бой ижодий,
илмий-маънавий меросини Шарқ ва Ғарб шарқшунослари, шунингдек, ғаззолий-
шунослар томонидан ўрганилиши таҳлилига қаратилган.
Таянч сўз ва иборалар: Шарқ, Ғарб, шарқшунос, Абрураҳмон Баъдавий,
Муртазо Зубайдий, Фахри Мажид, Муҳаммад Иқбол, Луис Гардет, Виталий
Наумкин, Майсам Муҳаммад Ал-Жанабий.
Аннотация. Данная статья посвящена анализу изучения многогранного
творческого, научно-духовного наследия Абу Хамида Газали, известного в истории
мысли Ислама как «Худжат ул-Хакк» востоковедами Востока и Запада, а также
учеными-газаливедами.
Опорные слова и выражения: Восток, Запад, ориенталист, Абдурахман
Бадави, Муртаза Зубайди, Мухаммад Икбал, Луис Гардет, Виталий Наумкин,
Майсем Мухаммед аль-Джанаби.
Abstract. The article deals with the analysis of the study of the multifaced, rich,
creative, scientific cultural heritage of Abu Khamid Mukhammad Ghazzali who was well
known with the title of “Khujjat ul Khaqq”, by the western and Eastern orientalists,
scholars who study Ghazzali’s work.
Keywords and expressions: East, West, orientalist, Abdurakhman Badavi, Murtaza
Zubaidy, Majeed Fahri, Mukhammad Iqbal, Louis Gardet, Vitaly Naumkin, Maysem
Mukhammed al-Janabi.
Араб-мусулмон таффаккури тарихида Муҳаммад Ғаззолий каби йирик
ижодий шахс бўлмаган. Гап фақат, ўзининг шуҳрати билан ўз замондошлари
ва оддий халқ, Шарқнинг зиёлилари, вазирлар, амирлар ва халифаларнинг
ҳурматига сазовор бўлганлигида эмас, гап шундаки, унинг фаолияти ўз дав-
рининг ғоявий, фалсафий, сиёсий ва маданий даражасини белгилаб бериши-
дан ташқари, Шарқ ва Ғарб маданияти ривожланишига ҳам таъсир ўтказди.
Шу сабали, машҳур инглиз фалсафа тарихчиси Д. Льюис ёзганидек: “Бутун
бошли, Проклдан Бэконгача босиб ўтилган фалсафий тадқиқот йўлини учта
типик шахслар билан характерлаш мумкин,
Абеляр... Ғаззолий... ва Бруно..
”
1
Бугунги кунда ҳам унинг ижодига қизиқиш кучли.
Абу Ҳомид Ғаззолий ижодига қизиқиш унинг ҳаётлик давридаёқ пайдо
бўлган эди. Ўрта асрлар давридан бошлабоқ, бир қанча тадқиқотчилар Ғаззо-
лийнинг асосий тамойиллари баён этилган рисолаларига ўз эътиборларини
1
Льюис Д.Г. История философии от начала ее в Греции до настоящего времени. – СПб.,
1982. Ч. 1. – С. 305.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
126
қаратиб, уларни таҳлил қилиш учун бир қанча асарлар ёздилар. Хусусан,
Абу Ғофур ибн Исмоил Форис Нишопурий, Ибн Асакир, Ибн ал-Жавзий,
Шамсиддин Абул Аббос Аҳмад ибн Холлиқон, Имом Муҳаммад ибн Аҳмад
ибн Усмон Заҳобий, Шайх Салоҳиддин Абулсафа Халил ибн Айбаки
Саъфадий, Имом Абу Муҳаммад Абдуллоҳ ибн Асъад ибн Али ибн
Сулаймон Афифаддин Йафан, Такиуддин Субқи, Тош Кубразода, Муртазо
Зубайдий
1
ва бошқалар. Бу ўрта аср олимлари ўз асарларида Ғаззолий
қарашларининг ғоявий йў-налиши ва унинг ҳаёт йўлини таҳлил қилганлар.
Ғаззолий меросига бўлган домий қизиқишни, жаҳон фалсафасида шакл-
ланган мутафаккир меросини ўрганиш анъанаси мавжудлиги ҳақидаги факт
ҳам асослайди. Шарқ ва Ғарб тадқиқотчилари томонидан Ғаззолий ижоди
маълум даражада ўрганилган, асарларининг ҳақиқийлиги белгиланган ва шу
билан бирга ушбу асарлар хронологияси ҳам тузилган, унинг фалсафий-тео-
логик, ижтимоий-ахлоқий ва педагогик қарашлари умумий таҳлил қилиб чи-
қилган.
Ғаззолий ҳақидаги илмий адабиётлар ҳажми ва тадқиқот методига кўра,
қуйидаги тўққизта гуруҳга ажратилади: 1) биографик ва библиографик асар-
лар; 2) Ғаззолийнинг файласуфлар билан баҳсига доир асарлар; 3) Ғаззолий-
нинг исмоилийлар билан баҳсига доир асарлар; 4) фалсафа ва мантиққа те-
гишли асарлар; 5) ахлоққа доир асарлар; 6) замонавий социология методла-
ридан фойдаланиш орқали амалга оширилган қиёсий тадқиқотлар; 7) Ғаззо-
лийнинг “Иҳёу улумид-дин” асарига бағишланган тадқиқотлар; 8) мутафак-
кирнинг муайян асарларига доир тадқиқотлар; 9) таржималарига шарҳлар
2
.
Ғаззолий ҳақидаги тадқиқотлар тўғрисида гап кетганда, аввало, араб
олимларидан: Ал-Буқро Абдул-Ато, Ал-Рифаъий Аҳмад Фарид, Ал-Шари-
йозий Аҳмад, Абду Раҳмон Баъдавий, Ризо Муҳаммад, Муборак Закий, Умар
Фаррух, Мажид Фахриларни алоҳида ажратиб кўрсатиш лозим. Бу олимлар
ўз асарларини бевосита Ғаззолий фалсафасидаги асосий муаммоларни
таҳлил қилишга қаратганлар.
Хусусан, ал-Буқро Абдул Атонинг “Ғаззолийнинг иқрори”, ар-Рифаъий
Аҳмад Фариднинг “Ал-Ғаззолий” асарларида аллома таржимаи ҳоли ҳамда
рисолалари ҳақида сўз юритилиб, унинг ижтимоий-сиёсий ва фалсафий-ди-
ний ролига баҳо бериб ўтилган. Ал-Буқро Ғаззолийнинг “Шубҳалардан
халос қилувчи” асарини кўриб чиқиб, таҳлил қилган ҳолда, унинг ғоялари
эволюциясининг объектив баёнини бериб, кашфиётларига эътибор қаратади.
Ал-Буқро ўз тадқиқотида мутафаккир дунёқарашининг кўпгина жиҳат-
ларини очиб беришга ҳаракат қилган. Ал-Буқро тадқиқотларининг энг эъти-
борли жиҳати шундаки, ушбу асар Ғаззолий ижодига бевосита тегишли бўл-
1
Майсем Мухаммед Аль-Джанаби. Теология и философия ал-Газали. – М.: Изд. дом
Марджани, 2010. – С. 12–27.
2
Наумкин В. В. Трактат. Газали «Воскрешение наук о вере». Абу Хамид Газали.
Воскрешение наук о вере. – М.: Наука, 1980. – С. 12.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
127
ган манбаларни ҳар томонлама ўрганиш асосида ёзилган. Шу билан бирга,
ал-Буқро бир қатор муҳим муаммоларга ечим топа олмаган. Унинг муам-
молари таҳлилида Ғаззолийнинг перипатетик фалсафага бўлган муносабати
анча юзаки ёритилган.
Яна бир араб олими Абду Раҳмон Баъдавий “Инсон ва унинг араб тафак-
куридаги моҳияти” ва “Ғаззолий асарлари”
1
номли монографияларида Ғаззо-
лийнинг мусулмон илмий-диний ҳаётида тутган ўрнини аниқлашга доир бир
қанча қимматли фикрлар билдирган. Баъдавий Ғаззолий асарларининг ҳақи-
қийлиги ва хронологик муаммосини таҳлил қилиб, илгари Ғарб тадқиқот-
чилари – У. М. Уотт, Ф. Жабре ва бошқалар томонидан тузилган Ғаззолийнинг
ҳақиқий асарлари рўйхатига аниқлик киритади. Шунинг учун ҳам бу асар
Ғаззолий асарлари рўйхатининг аниқ хронологияси ва тўғри даврлаштирил-
ганлиги туфайли ҳозиргача энг фундаментал асарлардан бири ҳисобланади.
Ғаззолийнинг фалсафа ва ахлоқ муаммоларига бағишланган, ҳажман
унча катта бўлмаган, аммо таркиби жиҳатидан анча қимматли ҳисобланган
Ризо Муҳаммаднинг “Ал-Ғаззолий” ва Закий Муборакнинг “Ғаззолий этика-
си” асарлари мавжуд. Ризо Муҳаммад тадқиқотларининг ижобий томони, ун-
да Ғаззолий фалсафасининг кўпгина муаммолари, хусусан, онтология ва гно-
сеология муаммолари етарли тарзда очиб берилган. Закий Муҳаммаднинг
кўрсатиб ўтишича, ўрта асрнинг ижтимоий-тарихий ҳолатлар марказида фа-
қатгина диний ечимга эга бўлган ахлоқий муаммо турган. Шундан келиб чи-
қиб, Закий Муборак Ғаззолийнинг ахлоқий таълимотини таҳлил қилишда,
асосий эътиборни мутафаккир таълимотининг диний томонига қаратади. У
шунингдек, Ғаззолийнинг ахлоқий таълимотида диний характердан ташқари
рационал қарама-қаршиликлар мавжудлигини исботлашга ҳаракат қилган.
Умар Фаррухнинг ҳаммуаллифликдаги “Араб тафаккури тарихидан”
асари ва Фахри Мажиднинг “Ислом фалсафаси тарихидан”
2
номли моногра-
фиясидаги тадқиқотларга келсак, улар Ғаззолий ғояларини фалсафа тарихи
дарслиги даражасида таҳлил қилганлар.
Анча қимматли тадқиқотлар Ғаззолий таваллудининг 900 йиллигига ба-
ғишланган тўпламда мавжуд бўлиб, у 36 илмий маърузани ўзида жам қилган.
Ғаззолий яшаган давр, унинг ҳаёт йўли ва ижодий мероси, шунингдек, унинг
реалистик қарашлар ривожига кўрсатган таъсирига бағишланган суриялик
Файласуф Холид Муизнинг – “Ғаззолий Дамашқда”, эронлик тадқиқотчи
Мустафо Жаводнинг “Имом ал Ғаззолий даври”, Муҳаммад ал-Мунтасир ал-
Қаттонийнинг “Ғаззолий ва мағриб” ва Муҳаммад Аржуннинг “Ғаззолий
шахсиятини тушуниш калити” деб номланган мақолалари берилган.
1985 йилда “Маориф” журналида Ғаззолий таваллудининг 900 йилли-
гига бағишланган эронлик тадқиқотчиларнинг мақолалар тўплами нашр қи-
1
Badawi A. Les oeuvres d’al-Ghazali. Le Caire, 1961; Badawi A. La transmiseion de la
philosophie qrecque au monde arabe. – Vrin, 1968. – Р. 193; Badawi A. Histoire de la philosophie
en Islam. – T.1. – Les philosophes theolagiens. – Libr. Vrin, 1972. – Р. 381.
2
Fakhry M. A history of islamic philosophy. – N.Y.– L.: Colambia univ press, 1970. – Р. 427.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
128
линди. Мутафаккирнинг ҳаёт йўли, ижоди ва биографиясига Исмоил Саодат-
нинг “Ҳужжатул-ислом – Ғаззолий ҳақида эсдаликлар”, Насрулло Пурий
Хаворнинг “Айналкузот ва Имом Муҳаммад Ғаззолий” номли мақолалари
берилган. Унда, шунингдек, мутафаккирнинг ислом дини, калом илми, ман-
тиқ, сўфийликдаги роли ва ўрни кўриб чиқилган
1
. Айналкузот Ҳамадоний-
нинг Ғаззолийга қарши қаратилган танқиди асосан ахлоқ, онтология, гно-
сеология ва уч олам муаммоларига тегишли.
Муҳаммад Хансорий “Ғаззолийнинг фалсафа ва мантиққа бўлган муно-
сабати” номли мақоласида Ғаззолийнинг перипатетик фалсафасидан чуқур
хабардорлигини ҳисобга олиб, унинг математика, физика ва мантиққа бўлган
муносабатини очиб беради. Шунингдек, у Ибн Рушднинг Ғаззолий фалсафа-
сига нисбатан эгаллаган позициясини танқид остига олади. Абдул Карим
Суруш “Ғаззолий ва мавлавийа” мақоласида сўфий Жалолиддин Румийнинг
Ғаззолийга бўлган муносабатини белгилаб, “Диний илмларни жонлантириш”
асарини “Маснавийи маънавий” билан таққослаб, Ғаззолийнинг Жалолид-
дин Румий қарашларига бўлган таъсирини исботлаб беради.
Ақл ва рационализм муаммолари, шунингдек, Ғаззолийнинг дунёвий ва
диний фанларга бўлган муносабати, унинг фанларни таснифлашга қўшган
ҳиссаси Абдул Қосим Гуржийнинг “Ғаззолийнинг фандаги ўрни”,
Зайниддин Кийа Нажоднинг “Ғаззолий нуқтаи назарида ақл” ва Аҳмад
Тоҳир Ироқийнинг “Ғаззолий позициясида фанларни таснифлаш” номли
мақолаларида таҳлил қилинган
2
.
Тўпламда Ғаззолий фалсафасига бағишланган Абду Раҳмон Баъдавий-
нинг “Ғаззолий ва унинг грек манбалари”, Муҳаммад ал-Финдийнинг “Ғаззо-
лийнинг диний фалсафасидан”, Муҳаммад Абдул Муиз Насрнинг “Ғаз-
золийнинг сиёсат фалсафаси”, Ҳасан ас-Саатийнинг “Ғаззолий таълимотида
позитивизм”, Хийом ан-Нувайлатнинг “Ғаззолий таълимотида шубҳалар
амалиёти”, Али Абу Бакрнинг “Ғаззолий фанларни янгиловчи”, Абдул Ҳа-
мид Ҳасаннинг “Ҳақиқатни англашда Ғаззолий услуби”, Тайсир шайх ал-
Арднинг “Ғаззолий таълимотида билиш назарияси”, Муҳаммад ал-Ҳоши-
мийнинг “Ғаззолийни тушунишда сабаблилик ва мувофиқлик” каби мақо-
лалари мавжуд.
Абду Раҳмон Баъдавий, Ҳасан ас-Саатий, Байумий Макдур, Усмон Исо
Шахний ва бошқалар Ғаззолий қарашларини илоҳиётга доир эмас, балки
фалсафий деб қараб, алломанинг фалсафий дунёқарашини ижобий ва объек-
тив томондан ёритишган.
Шунингдек, Салоҳиддин Салжуқийнинг “Ғаззолийнинг ахлоқ соҳасига
таъсири”, Фатхий Сулаймоннинг “Ғаззолий тарбия тўғрисида”, Усмон Амин-
нинг “Ғаззолий таълимотида ахлоқ”, Иброҳим ал-Қаттоннинг “Имом ал-Ғаз-
1
Шамолов А. А. Философско-теологическия воззрение Газали. Диссертация соискание
ученой степени док-тора философских наук. – Душанбе, 2003. – С. 8.
2
Там же. – С. 14.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
129
золий – ўқитувчи ва тарбия”, Муҳаммад Мехти Аломнинг “Ғаззолий ҳасад
ҳақида”, Абдул Карим Усмоннинг “Ғаззолий психология функцияси ҳақида”
каби мақолалари анча қизиқиш уйғотади. Уларда мутафаккирнинг ахлоқий-
психологик ва педагогик қарашлари таҳлил қилинган. Муаллифлар, Ғаз-
золийнинг тасаввуфга берилган вақтида яратилган асарларига таяниб, Ғаззо-
лий учун ахлоқий эзгулик ижтимоий қадриятлар оламида охирги нуқта экан-
лигини қайд этадилар.
Ғаззолий тасаввуфий дунёқарашининг ўзига хослигини тушунтириб бе-
ришга бағишланган мақолалар жумласига Аҳмад Фауд ал-Ахвонийнинг
“Ғаззолий ижодида диний ҳиссиёт”, Умариддиннинг “Ғаззолийда муҳаббат
тушунчаси Худога муҳаббат аломати билан” ва Абдуҳалим Маҳмуднинг
“Имом ал-Ғаззолий ва сирни англаш” кабиларни киритиш мумкин. Ушбу ма-
қолалар муаллифлари мантиқий тарзда, Ғаззолий тасаввуфидаги асосий ва-
зифа экстатик ҳолат билан ўзидан кетиш орқали эмас, балки вақтга боғлиқ
бўлмаган тажриба, маънавий шакл орқали эришиш лозимлигини қайд қил-
ганлигини таъкидлаб, бу позиция унинг билиш назариясига таъсир ўтказган-
лигини асослашга ҳаракат қилганлар.
Ғаззолийнинг перипатетикларга бўлган муносабати, унинг Шарқдаги пе-
рипатетизмни танқид қилиши, суннийлик билан тасаввуфни бирлаштиришга
қўшган ҳиссаси ҳамда фалсафа ва диннинг ўзаро боғланиши, ақл ва кашфиёт
масалалари Али Халабийнинг “Файласуфларга раддия” асаридаги “Сўз бо-
ши”
1
сида, Забеуллах Сафонинг “Исломда дунёвий фанлар”
2
, Эҳсон Табарий-
нинг “Мутакаллимлар ва фалсафага танқид”
3
, Ғулом Ҳусайн Иброҳим
Динонийнинг “Ислом дунёсида фалсафий тафаккурдаги зиддиятлар”
4
ва
Саид
Жалолиддин
Оштиёнийнинг
“Муҳаммад
Ғаззолийнинг
“Файласуфларга раддия”сини аниқлаштириш”
5
асарларида баён қилинган.
Эрон олими Саййид Муҳаммад Ҳотамий “Ислом тафаккури тарихидан”
6
деб номланган асарида Ғаззолийнинг перипатетик фалсафага кўрсатган таъ-
сири ва унинг адолатли жамият қуриш борасидаги фикрларини таҳлил этиб,
ўз муносабатини билдиради.
Юқоридаги барча тадқиқотчилар Ғаззолий томонидан фалсафа ва табиий
фанларга етказилган зарар ҳақида сўз юритиб, алломанинг Шарқ пери-
1
Али Аскар Халаби. Дебоча. Мухаммад ал-Ғаззолий. Тахафут ал-фалосифа. – Теҳрон, 1363.
9-б.
2
Сафо Забеуллох. Таърихи улуми ақли дар тамаддуни исломи. – Теҳрон, 1331. 147–149-б.
3
Эхсон Табари. Бархе баррасихо дар бораи чахонбинихо ва чунбишхои ичтимои дар Эрон.
Матбаи давлати, 1348. 204–210-б.
4
Ғулом Ҳусайн Иброҳим Диноний. Мочарои фикри фалсафи дар чахони ислом. – Теҳрон,
1376. 211–275-б.
5
Саид Чалолуддин Оштиёни. Накде бар “Тахафут ал-фаласифа”и Мухаммад Газзоли. –
Теҳрон, 1378.
6
Саййид Муҳаммад Ҳотамий. Ислом тафаккури тарихидан. – Т.: Минҳож, 2003. 85–101-б.
ва 203–228-б.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
130
патетикларига нисбатан эгаллаган танқидий позициясини бир томонлама ба-
ҳолашган.
Ғаззолийнинг ижтимоий-сиёсий қарашлари Ҳусайн Иброҳимнинг “Ис-
ломнинг сиёсий тарихи”, Аскар Ҳуқуқийнинг “Эронда ва Исломда сиёсий
ғоялар тарихи”, Таба Табаийнинг “Эронда сиёсий тафаккурнинг инқирози”,
“Эронда сиёсий тафаккур тарихига фалсафий сўзбоши” ва Ҳотам Қодирий-
нинг “Ғаззолийнинг сиёсий қарашлари” каби асарларида тадқиқ қилинган.
Уларнинг тадқиқотларига кўра, Ғаззолий мусулмон жамоасида ижтимоий-
сиёсий муаммоларни ҳал этишда рационалистик позицияни эгаллаб, ўзининг
объективлиги билан ажралиб туради.
Мусулмон тафаккури тарихида Ғаззолийнинг роли ва ўрни эронлик
муаллифларнинг шарҳларида ҳам яққол кўринади. Ғаззолийга бағишланган
машҳур асарлардан бири Жалолиддин Ҳумоюннинг “Ғаззолийнома”
1
асари.
Бу монографияда муаллиф, мутафаккир давридаги ижтимоий-сиёсий шароит
муаммоларини ёритиб, уларнинг мутафаккир ҳаёти ва ижодига таъсирини
кўрсатиб ўтади. Ғаззолийнинг фалсафа, сиёсат, ахлоққа бўлган муноса-
батини таҳлил қилади. Шу билан бирга, Ғаззолий асарларининг мусулмон
дунёси фалсафий тафаккурида катта роль ўйнаганини исботлаб беради.
Шунингдек, покистонлик тадқиқотчилар Саъид Шайхнинг “Мутолиати
татбиқи дар фалсафаи ислом”
2
(Ислом фалсафасининг қиёсий ўрганилиши)
ва Абул Холиқнинг “Ғаззолий этикаси” асарларида “файз” назарияси,
илохий билимлар, қалб, диний тажриба, сабабийлик, ирода эркинлиги каби
муаммоларга эътибор қаратадилар. Покистонлик шоир ва мутафаккир
Муҳаммад Иқбол ўзининг “Эронда фалсафанинг ривожланиши” асарида
мутафаккирнинг фалсафа ва ахлоқ ҳақидаги ғояларини таҳлил қилиб, уни
буюк скептик деб номлайди
3
.
Турк файласуфи Мубохат Туркернинг 1956 йилда Анқарада “уч раддия”
нуқтаи назаридан фалсафа ва дин ўртасидаги ўзаро муносабатлар” мақо-
ласида мусулмон муаллифларига тегишли уч “Раддия”ни Ғаззолийнинг
“Файласуфларга раддияси”, Ибн Рушднинг “Раддияга раддия” ва Турк ило-
ҳиёт олими Хожа Зоданинг “Файласуфларга раддия”сини таққослаб
4
, Ғаз-
золий ғояларини ҳимоя қилади.
XIX аср бошига келиб Ғарбий Европада шарқшунослар томонидан Ғаз-
золий ижодига доир кўплаб тадқиқотлар амалга оширилди. Асин Паласиос
5
,
Артур Арберри
6
, Вензик
1
, М. Смит
2
, И. Оберман
3
, Д. Б. Макдональд
4
,
1
Жалолиддин Хумойи. Ғаззолийнома. – Теҳрон, 1342.
2
Саъид Шайх. Мутолиати татбики дар фалсафаи ислом. – Теҳрон, 1369. 158–208-б.
3
Иқбол М. Сайри фалсафа дар Ирон. – Теҳрон, 1354. 60–63-б.
4
Шамолов А. А. Философско-теологические воззрение Газали. Дис. д-ра филос. наук. –
Душанбе, 2003. – С. 9.
5
Asin Palacios M. La espiritualidad de Alqasel y su sentido cristiano // Vol.1-1V. – Madrid
–
Granada, 1934
–
1941. – P. 139
–
147.
6
Arberry A. J. Sufism. – London, 1950. – P. 47–50.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
131
Г. Н. Буске
5
, М. Буижа
6
, В. Н. Гарднер
7
, Г. Э. Фон Грюнебаум
8
, Умаруддин
9
,
Абул Қосим
10
, Ф. Жабрэ
11
, Л. Готиэл
12
, А. Корбэн
13
, И. Гольдциер
14
ва
бошқалар. Ғарб шарқшунослари кўпчилигининг умумий эътирофига кўра,
Ғаззолий илоҳиётшунос ва ортодоксал фалсафа намояндаси сифатида
тасвирланади. Бу шарқшунослар Ғаззолий ижодининг сўнгги нуқтасига етар-
ли эътибор бермаганлар.
Шу билан бирга, ўрта асрлардаги мусулмон фалсафий ва теологик ғоя-
ларнинг ривожланишида Ғаззолий фалсафаси ва илоҳиётининг ўрни ва роли-
ни тўғри баҳолашда бир қатор Ғарб тадқиқотчиларининг хизматларини таъ-
кидлаб ўтиш лозим. Бу, биринчи навбатда, А. Корбэн, Г. фон Грюнебаум,
И. Гольдциер, М. Буиж, У. М. Уотт ва бошқа муаллифларга тегишли. Мисол
учун, У. М. Уотт ўзининг “Ислом ва жамиятдаги интеграция”, “Ислом
фалсафаси ва илоҳиёти”
15
асарларида, Ғаззолий қарашларининг ривож-
ланишида та-рихий шарт-шароитларни, унинг ҳаётдаги инқироз сабабларини
1
Wensinsk A.On the Relation between Ghazal’s Cosmology and His Musticism // Mededee-
Lingen der Koninklyke Akademie Van Weternschappen, Afdeeling. Letterkunde, Deel 75, serie A.
– Amsterdam, 1933. – P. 183–209.
2
Smith M. Al-Ghazali, the mystic. – L., 1944; Smith M. Studies in Early Mysticism. – L., 1933.
3
Obermann J. Der philosophische und religiose Subjektivismus Ghazalis.
–
Vienne
–
Leipzig,
1921.
–
Р. 214.
4
Macdonald D. B. Al-Chzali // Edl. Leydes; – Paris. T.2. – P. 157a; Macdonald D. B.
Developmebf of Muslim Theology, juris prudevce and Constitutional Theory. – N/Y., 1903. – E. I,
II. – P. 154–158; Macdonald D. B. The life of Al-Ghazali // JAOS. – Vol.21. P.1. – 1899. – P. 71–
132.
5
Bousguet C. H. Ghazali. Ih’ya Ouloum ed-Din ou Vivification des sciences de la Foi // Analyse et
index par. G.H. – Bousguet, 1955. – P. 176–194.
6
Bouyqes M., Allard M. Essai de chronoloqie des oeuvres de’ al – Ghazali // Recherches. – T.XIV.
– Beyrath, 1959.
7
Gairdner W.H.T. Al-Ghazali’s Mishkat al-Anvar and the Ghazali. – Problem // DI.Bd.5. –
Strassburg; Berlin, 1914. – Р. 121–153; Gairdner W. H. T. An Account of al-Ghazali’s lif and
Wjrks. – Madras, 1919; Gairdner W. H. T. Al-Ghazzali… “Der Islam”. – Strassburg–Berlin, 1914.
8
G.von Grunebaum. Mudieval Islam. – Ghicaqo, 1946; G.von Grunebaum. Unity and Variety in
Muslim Givilization. – Ghicaqo, 1955. – Р. 191.
9
Umaruddin. The Ethecal Philosophy of al-Gazzali. – Aligarh, 1949.
10
Abul Quasem M. The Ethics of al-Fhazali. A Composite Etheics in Islam. – Petalinq jaya
Selangor, 1975. – Р. 273.
11
Jabre F. La Notion de certitude selon Ghazali dans sens origins psychaloqigues et historigues. –
P., 1958; – Р. 217; Jabre F. La Notion de Ma’rifa chez Ghazali. – Berayth, 1958; Jabre F. Al-
Ghazali // MUDEO. – Vol.1. – 1954. – P. 73–102.
12
Gautier L. La Perle Precieuse de Ghazali. – Geneve, 1878. – Р. 193.
13
Corbin H. Les motifs zoroastruens dans la philosphie de Sohrawardi, Sheikh al-Ishrag. – Tehran,
1946; Corbin H. Histoire de la philosophie islamigue. – T.1. – Gallimard, 1964. – Р. 383;
Corbin H. The men of light in Iranian Sufism. – L., 1978. – Р. 273.
14
Гольдциер И. Ақида ва шари’а фи ал-ислам. Бағдод, Дар ал-қутуб алҳадиса, 1958. 180-б.
15
Watt W. M. Islam and Inteqration of Society.
–
London: Routledqe and KeganPaul, 1961.
–
Р.
293; Watt W. M. Islamic Philosophy and Theoloqy.
–
Edunburqh, 1967.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
132
таҳлил қилиб, мутафаккир қарашларини тарихий усул доирасида тадқиқ
қилади.
Бунга ўхшаш тадқиқотларни, шунингдек, Луис Гардетнинг “Ислом: дин
ва жамият”
1
асарида ҳам кўриш мумкин. Тадқиқотчи Ғаззолийнинг “Шубҳа-
лардан халос қилувчи” асарига таяниб, унинг теологик фаолият дав-рини
таҳлил қилиб, у реформатор сифатида ўз ишини охиригача етказа олмади,
аммо, умрининг охиригача илоҳиётшунос бўлиб қолди, деган хулосага
келади. Бу ғояни бошқа бир тадқиқотчи А. Лауст давом эттиради. У “Сиёсат
ва Ғаззолий”
2
номли асарида суннийлик сиёсий таълимотининг шаклланиши,
умматнинг тамойиллари, имом ва султонларнинг диний, суд ва ижро амалиё-
ти соҳаларидаги вазифалар ҳамда муаммолари бўйича Ғаззолий ғояларининг
моҳиятини муфассал таҳлил қилади.
Шунингдек Ф. Жабренинг “Психологик ва тарихий негизда Ғаззолийни
ҳақиқатан тушуниш”
3
, “Ғаззолийни англаш назарияси”
4
, “Ал-Ғаззолий”
5
,
Умаруддиннинг “Ал-Ғаззолий фалсафасида ахлоқ”
6
ва Абул Қосимнинг “Ал-
Ғаззолий этикаси. Исломда синкретик этика”
7
асарларини ҳам алоҳида таъ-
кидлаб ўтиш лозим. Ушбу муаллифлар Ғаззолий ижодида психология, ахлоқ,
онтология ва гносеология муаммоларини чуқур ва беғараз таҳлил қилишган.
Инқилобгача бўлган Россияда Ғаззолий ҳақида ёзилган Ризоуддин Фах-
риддиннинг “Имом Ғаззолий”
8
асари диққатга сазовордир. Муаллифнинг
таъкидлашича, Ғаззолий ислом таълимоти муҳтож бўлган даврда пайдо
бўлган. Бироқ, деб таъкидлайди муаллиф, ислом таълимотини ҳимоя қилиб,
Ғаззолий файласуфларга нисбатан ҳужумга ўтади ва бу уларнинг
ғазабланишига олиб келади. Ғаззолий “Файласуфларга раддия” асарини
ёзмаганида яхши бўлар эди.
Ғаззолий ҳақида рус шарқшуносларининг асарлари жуда ҳам кам.
А. Э. Шмид
9
ва А. Е. Крымский
10
нинг асарларини шу ерда айтиб ўтиш
мумкин. Ғаззолий асарлари бўлмаганлиги сабабли Россия шарқшунос-
ларининг кўпчилиги мутафаккир ижоди билан танишлиги юзаки бўлган.
1
Gardet L. Islam: religion et communaute.
–
Desclee de Brouwer, 1967.
–
Р. 496.
2
Layst H. Lapolitigue de Ghazali. Peul, CEUTHNER.
–
London, 1953.
–
Р. 471.
3
Jabre F. LaNotion de certitude selon Ghazali dans sens origins psychaloqigues et historigues.
1958.
–
Р. 217.
4
Jabre F. La Notion de Ma'rifa chez Ghazali. – Berayth, 1958.
5
Jabre F. Al-Chazali
//
MUDEO. - Vol.1. 1954.
–
P. 73
–
102.
6
Umaruddin. The Ethical Philosophy of al-Ghazzali.
–
Aligarh, 1949.
7
Abul Quasem M. The Ethics of al- Ghazali. A Composite Ethics in Islam.
–
Petalinq jaya
Selangor, 1975.
–
Р. 273.
8
Шамолов А. А. Философско-теологические воззрение Газали. Дис. д-ра филос. наук. –
Душанбе, 2003. – С. 23.
9
Шмидт А. Э. Из истории суннито-шиитских отношений. – Т., 1927. – С. 148.
10
Крымский А. Е. Очерк развития суфизма до конца III в. гиджри // ТВЛИВЯ. Т. 2. – М.,
1895. – С. 120; Крымский А. Е. История мусульманства. – М., 1904. – С. 137;
Крымский А. Е. История Персии её литературы и дервишской теософии. Ч. 1. – М., 1909. –
С. 117.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
133
Бунга А. Е. Крымский томонидан ўша даврда Европа шарқшуносларининг
Ғаззолийга “файласуфлар кушандаси”
1
сифатида қарашларини такрорлаши
яққол мисолдир.
Кўпгина рус ва Собиқ Иттифоқ тадқиқотчи-шарқшунослари учун
Ғаззолий ғоялари жаҳолатпарастликни инкор этиб бўлмас исботи
ҳисобланарди. Шу сабабли Ғаззолий фалсафаси махсус ўрганиладиган
предмет ҳисобланмас эди.
Ғаззолийнинг баъзи бир ғоялари талқини, масалан, унинг тасаввуфий қа-
рашлари Г. М. Керимовнинг “Ғаззолий ва сўфизм”
2
асарида кўриб чиқилган.
С. К. Григоряннинг “Яқин ва Ўрта Шарқ халқларининг ўрта асрлар фалсафа-
си”
3
номли монографиясида Ғаззолий ижодига махсус боб ажратилган. Ал-
ломанинг диний реформаторлик фаолияти И. Л. Петрушевскийнинг “VII–
XV асрларда Эронда ислом”
4
асарида кўриб чиқилган.
Ғаззолийнинг бир қатор ғоялари В. В. Бартольд
5
, Е. Э. Бертельс
6
,
В. К. Чалоян
7
асарларида таҳлил қилинган. Баъзи Собиқ Иттифоқ
тадқиқотчилари учун Ғаззолий таълимоти атрофидаги тажрибага
асосланмаган қуруқ муҳокама бегона эди. Мана шундай ишлар
В. В. Наумкин
8
, Н. С. Кирабаев
9
га тегишли. Улар Ғаззолий қарашларида
рационалистик руҳ ва рационал тафаккур формаси бегона эмаслигини
таъкидлаб ўтганлар. Россиялик тадқиқотчиларнинг охирги ишлари
А. Игнотенко
10
, И. Р. Насиров
1
ва М. М. Джанаби
2
га тегишли.
1
Крымский А. Е. История арабов и арабской литературы, светской и духовной. – М., 1911–1912.
– С. 151–152.
2
Керимов Г. М. Аль-Газали и суфизм. – Баку: Элм, 1969. – С. 108.
3
Григорян С. Н. Средневековая философия народов Ближнего и Среднего Востока. – М.:
Наука, 1966. – С. 352.
4
Петрушевский И. П. Ислам в Иране в XII
–
XV веках. (Курс лекций).
–
Л.: Изд-во
Ленинград. ун-та, 1966.
– С.
400.
5
Бартольд В. В. Сочинения. Т. 6.
–
М.: Наука, 1966.
–
С. 782.
6
Бертельс Е. Э. Избранные труды: Суфизм и суфийская литература.
–
М.: Наука, 1965. – С
.
523.
7
Чалоян В. К. Восток
–
Запад: Преемственность в философии античного и средневекового
общества.
–
М.: Наука, 1979.
–
С. 216.
8
Наумкин В. В. Трактат. Газали “Воскрешение наук о вере” // Абу Хамид Газали.
Воскрешение наук о вере. – М.: Наука, 1980. – С. 9–86.
9
Кирабаев Н. С. Идея совершентсва человека в этике аль-Газали // Философия зарубежного
Востока о социальной сущности человека. – М.: УДН, 1986. – С. 88–98; Кирабаев Н. С.
Концепция причинности в доктрине аль-Газали // Вестник московск.ун-та, 1978. № 509. – С.
80–89; Кирабаев Н. С. Проблема свабоды воли в учении аль-Газали // Человек, сознание,
мироваззрение. – М.: МГУ, 1979. – С. 52–58; Кирабаев Н. С. Концепция человека в
философии аль-Газали // Проблема человека в истории философии. – Вильнюс, 1984. – С.
38–48.
10
Игнатенко А. А. Познат непознаваемое (аль-Газали о рациональном познании:
трансцендентного – ал- гайб) // Средневековая арабская философия: проблемы и решения. –
М.: Изд.фирма “Восточная литература” РАН, 1998. – С. 175–209.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
134
Ғаззолий ижодини тожик олимларидан А. М. Богоутдинов
3
, З. Вазиров
4
,
Б. Г. Гафуров
5
, М. Д. Диноршоев
6
, З. М. Диноршоева
7
, А. А. Шамолов
8
ўз
тадқиқотларида таҳлил этганлар.
Ғаззолийшунос олимлар кўпчилигининг умумий эътирофига кўра, хрис-
тиан илоҳиётшунослари томонидан мусулмон мутафаккирлари олдига
қўйилган масалаларга асосан Ғаззолий жавоб берганини таъкидлашади. Шу
сабабли, Профессор Хитти унинг жавобларини “ботиний-психологик
жавоблар”
9
дейди.
Хулоса қилиб айтганда, ҳақиқий диндорлик ва ўта инсофлилик Ғаззолий
асарларига улуғворлик бахш этган. Шу сабабли, Ғаззолийнинг серқирра бой
илмий-ижодий ва маънавий мероси Шарқ ва Ғарб тадқиқотчиларининг дои-
мий диққат марказида бўлган. Бунинг асосий сабаби, тасаввуфнинг қонун-
лаштирилган қоидалари ва унинг кўплаб мусулмон диншунослари
томонидан тан олинишида Ғаззолий хизматларининг маҳсули эканлиги.
1
Насыров И. Р. Основания исламского мистицизма (генезис и эволюция). – М.: Языки
славянских культур, 2009. – С. 552.
2
Майсем Мухаммед Аль-Джанаби. Теология и философия Аль-Газали. – М.: Изд. дом
Марджани, 2010. – С. 240; Майсем аль-Джанаби. Аль-Газали. Ат-Та’аллуф ал-лахути-ал-
фалсафи-ас-суфи. 4-том. – Никосия, Дамаск, Бейрут: Дар аль-Мада, 1998.
3
Богоутдинов А. М. Очерки по истории таджикской филосоии. – Сталинабад:
Таджикгосиздат, 1961. – М. 332.
4
Вазиров З. Очерки социальной философии калама и футуввата. – Душанбе: Дониш, 1991. –
С. 278.
5
Гафуров Б. Г. Таджики: древнейшая, древняя и средневековая история. Кн.2. – Душанбе:
Ирфон, 1989. – С. 480.
6
Диноршоев М. Проблема разума и веры в трудах Мухаммада ал-Газали // Известия АН
Республики Таджикстан: Философия и правоведение. – 2001. № 4. – С. 70–78.
7
Диноршоева З. Мухаммад ал-Газали и его отношение к философии. – Душанбе: Дониш,
2002. – С. 159.
8
Шамолов А. А. Сравнительный анализ этики Абу Хамида Газали и Насириддина Туси. –
Душанбе: Ирфон, 1994. – С. 180.
9
Идрис Шах. Суфии. – М.: Локид, 1999 . – С. 180.
