SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
158
ҚЎШАЕВ
УМИДЖОН
Фалсафа
фанлари
номзоди
,
Тошкент
ислом
университети
“
Ба
ғ
рикенглик
”
категориясининг
методологик
аспектлари
Аннотация
.
Мақолада
“
бағрикенглик
”
замонавий
фалсафанинг
мустақил
ка
-
тегорияси
сифатида
таҳлил
қилинган
.
Бағрикенгликнинг
мураккаб
ва
серқирра
мазмуни
ушбу
йўналишдаги
илмий
қарашларнинг
қиёсий
таҳлили
орқали
очиб
берилган
.
Бағрикенглик
ва
тоқатлилик
ўртасидаги
диалектик
алоқадорликка
доир
тавсифларнинг
мазмуни
ойдинлаштирилган
.
Бағрикенг
хулқ
-
атворнинг
намоён
бў
-
лиш
шакллари
ажратиб
кўрсатилган
.
Бағрикенглик
ахлоқий
мажбурият
сифатида
асосланган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
бағрикенглик
,
тоқатлилик
,
толерантлик
,
методология
,
ахлоқ
,
самимийлик
.
Аннотация
.
В
статье
проанализирована
«
толерантность
»
как
отдельная
категория
современной
философской
науки
.
На
основе
сравнительного
анализа
научных
взглядов
раскрыты
сложная
структура
и
многогранность
данного
понятия
.
О
свещен
смысл
характеристик
диалектической
взаимосвязи
толерант
-
ности
и
терпимости
,
выделены
формы
проявления
толерантного
поведения
и
поступков
.
Толерантность
обоснована
как
морально
-
нравственный
императив
.
Опорные
слова
и
выражения
:
толерантность
,
терпимость
,
методология
,
нравственность
,
бескорыстность
.
Abstract.
The article analyzed the tolerance as a separate category of contemporary
philosophy. On the basis of a comparative analysis of scientific views the complex
structure and complexity of this concept are revealed. The meaning of the characteristics
of the dialectical relationship of tolerance is illuminated, forms of tolerant behavior and
actions are given out, as well as the tolerance is justified as moral and ethical imperative.
Keywords and expressions:
tolerance, patience, methodology, ethics, selflessness.
Бағрикенглик
давримиздаги
долзарб
социогуманитар
муаммолардан
бири
ҳисобланади
.
Таъкидлаш
жоизки
,
маданий
конктекстда
бағрикенглик
маданиятлар
ва
цивилизациялар
ўртасидаги
мулоқотга
бўлган
зарурият
би
-
лан
изоҳланса
,
фалсафий
нуқтаи
назарга
кўра
эса
,
у
коммуникатив
кўри
-
нишдаги
ижтимоий
воқелик
,
замонавий
фалсафанинг
ўзига
хос
шакли
сифа
-
тида
намоён
бўлади
.
Постноклассик
ёндашувга
мувофиқ
бағрикенглик
муло
-
қот
эпистемологияси
орқали
тақозолангандир
.
В
.
А
.
Лекторскийнинг
фик
-
рича
,
мазкур
феномен
“
инсоннинг
тушуниши
,
унинг
идентиклиги
,
билиш
ва
ўзаро
тушунишининг
имкониятлари
ва
чегараларига
дахлдор
бўлган
қатор
принципиал
фалсафий
масалалар
билан
боғлиқ
”
1
.
Аҳамияти
ўта
юқори
эканига
қарамай
,
бағрикенглик
мавзуси
ҳозирги
даврда
юзаки
қарагандагина
очиқ
,
баъзиларнинг
фикрича
эса
,
ҳатто
,
ҳал
1
Лекторский
В
.
А
.
О
толернатности
,
плюрализме
и
критицизме
. //
В
опросы
философии
.
1997,
№
11. –
С
. 46.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
159
этилган
бўлиб
кўринади
.
Бироқ
,
бизнингча
,
бундай
мулоҳазалар
ноўрин
.
1965
йилда
Г
ерберт
Маркузе
“
Соф
бағрикенгликнинг
танқиди
”
номли
кито
-
бида
тоқатлилик
,
бағрикенгликни
танқид
остига
олишга
уринган
эди
.
Хусу
-
сан
,
олимнинг
фикрига
кўра
,
тоқатлилик
репрессив
хусусиятга
эга
.
Жамият
-
ни
мақбул
,
яхши
томонга
ўзгартиришнинг
энг
оптимал
йўли
,
бу
мутлақ
тоқатсизликдир
.
Шу
маънода
,
жаҳон
илмий
адабиётида
мазкур
муаммо
бўйича
баҳс
-
мунозаралар
ҳали
ҳамон
қизғин
давом
этмоқда
.
Бугунги
кунга
келиб
бағрикенглик
муаммосининг
фалсафий
жиҳатларининг
тадқиқига
бағишланган
фундаментал
тадқиқотлар
амалга
оширилган
бўлиб
,
В
.
А
.
Балханов
,
Р
.
Р
.
В
алитова
,
Б
.
В
.
Емел
ь
янов
,
В
.
М
.
З
олотухин
,
Н
.
В
.
Круглова
,
В
.
А
.
Лекторский
,
Е
.
В
.
Магомедова
,
С
.
В
.
Скворцов
,
М
.
Б
.
Хомяков
ва
бошқа
-
ларнинг
илмий
ишлари
шулар
жумласидандир
.
Бундай
тадқиқотларда
“
бағри
-
кенглик
”
тушунчасига
қаратилган
назарий
тадқиқотларнинг
тизимли
шарҳлари
ўз
аксини
топган
.
Айни
пайтда
,
замонавий
ижтимоий
-
гуманитар
фанлар
тизимида
“
бағрикенглик
”
тушунчасининг
мазмунини
аниқлашга
бағишланган
тадқиқотлар
жараёни
давом
этмоқда
,
деб
ҳам
таъкидлаш
мумкин
.
З
еро
,
бағри
-
кенглик
турли
контекстларда
,
кўп
ҳолларда
мазмунан
бир
-
бирига
зид
бўлган
мулоҳазаларда
талқин
этилади
.
Шу
муносабат
билан
бағрикенглик
ҳодисасини
талқин
этиш
учун
феноменологик
таҳлил
услубини
қўллаш
,
бизнингча
,
мақсадга
мувофиқ
.
Фалсафа
тарихида
мазкур
илмий
услуб
борасида
турлича
ёндашувлар
мавжуд
бўлган
.
Жумладан
,
И
.
Кант
феноменология
деганда
“
нарса
ўзида
”
бўлган
ҳолатлардан
фарқ
қилувчи
эмпирик
ҳодиса
ҳақидаги
таълимотни
тушунган
.
В
.
Г
егел
ь
эса
,
бевосита
ҳиссий
англашдан
мутлақ
билим
сари
босқичма
-
босқич
диалектик
равишда
ҳаракатда
бўлган
онгнинг
метафизик
тасвирини
феноменология
сифатида
баҳолаган
.
Ўз
навбатида
,
Н
.
Г
артман
фикрича
,
феноменология
,
бу
ҳодисалар
,
эмпирик
маълумотларни
холис
,
беғараз
,
объектив
изоҳлашдан
иборатдир
.
Э
.
Г
уссерл
ь
қарашларида
фено
-
менология
ҳодисаларнинг
аҳамияти
ва
мазмунини
тадқиқ
этиш
ҳақидаги
таълимотдир
.
Олимнинг
нуқтаи
назарига
кўра
,
феноменологиянинг
вази
-
фаси
предметнинг
турли
-
туман
фикрлар
,
сўзлар
ва
баҳолар
билан
тунд
-
лашиб
кетган
мазмунини
ойдинлаштиришдан
иборатдир
.
Шунга
кўра
,
тад
-
қиқотимиз
доирасида
бағрикенглик
ҳодисасининг
феноменологик
талқини
айнан
ушбу
маънода
қўлланилади
.
БМТнинг
фан
,
таълим
ва
соғлиқни
сақлаш
масалалари
бўйича
ташкилоти
ЮНЕСКО
томонидан
1995
йил
ноябр
ь
ойида
Бағрикенглик
тамойиллари
декларациясининг
қабул
қилиниши
ҳамда
шу
йилни
дунё
миқёсида
Халқаро
бағрикенглик
йили
деб
эълон
қилиниши
бағрикенглик
билан
боғлиқ
маса
-
лаларга
бағишланган
йирик
илмий
ишларнинг
ривожланишида
янги
бос
-
қични
бошлаб
берди
,
дейиш
мумкин
.
Бағрикенглик
тамойилига
нисбатан
қўлланиладиган
ёндашувларнинг
таҳлилидан
маълум
бўладики
,
ушбу
тушунча
серқирра
ва
мураккаб
фал
-
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
160
сафий
категория
ҳисобланади
.
Ушбу
тушунчанинг
мазмуни
бўйича
олим
ва
тадқиқотчилар
орасида
якдиллик
мавжуд
эмас
.
Шу
нуқтаи
назардан
қара
-
ганда
,
ҳозирда
унинг
моҳиятини
тадқиқ
этишга
қаратилган
бир
нечта
за
-
монавий
илмий
йўналишларни
ажратиб
кўрсатиш
мумкин
.
Хусусан
,
шартли
равишда
,
бағрикенглик
феноменининг
мазмунини
очиб
беришга
қаратилган
рационал
,
қадриятли
ҳамда
субъектив
ёндашувлар
шаклланган
.
Бағрикенглик
тамойилининг
рационал
асосларга
эга
бўлган
бирламчи
талқинларига
Дж
.
Локкнинг
ўзгаларнинг
қарашлари
ва
эътиқодларини
тан
олишга
доир
фикрлари
,
Дж
.
Ст
.
Миллнинг
турли
хил
ҳаёт
тарзларининг
ёнма
-
ён
мавжуд
бўлишининг
табиийлиги
ҳақидаги
концепцияси
мисол
бўла
олади
.
Мазкур
мумтоз
файласуфларнинг
қарашлари
замонавий
Ғарб
мам
-
лакатлари
олимлари
томонидан
муайян
даражада
ривожлантирилмоқда
.
Жумладан
,
П
.
Никол
ь
сон
бағрикенгликнинг
рационал
талқинининг
чегара
-
ларидан
ташқарига
чиқиш
ва
ушбу
тамойилни
алоҳида
мустақил
фойдали
маънавий
неъмат
сифатида
олиб
қараш
мумкинлигига
урғу
беради
.
С
.
Мендуснинг
фикрича
эса
,
бағрикенглик
парадоксал
ҳодиса
,
чунки
индивид
томонидан
унинг
амалга
оширилиши
ўта
мураккабдир
1
.
Яна
бир
олим
А
.
Макинтайр
бағрикенгликнинг
умумий
мажбурий
қадрият
эканига
шубҳа
билан
қарайди
,
унинг
талқинига
кўра
,
замонавий
маданиятда
маъна
-
вий
-
ахлоқий
ҳамжиҳатликка
эришишнинг
рационал
кафолатлари
мавжуд
эмас
2
.
М
.
Уолцер
тадқиқотларида
эса
бағрикенгликнинг
турли
шаклларига
шарҳлар
берилганини
кузатиш
мумкин
3
.
Шунингдек
,
бағрикенглик
атамасининг
рационал
талқини
россиялик
мутахассислар
орасида
ҳам
анчайин
оммалашганини
таъкидлаш
жоиз
.
З
еро
,
уларнинг
илмий
ишларида
бағрикенгликнинг
структуравий
тавсифларидан
келиб
чиққан
ҳолда
унинг
ўзига
хос
хусусиятларини
аниқлашга
уриниш
устувор
тенденция
ҳисобланади
.
Хусусан
,
А
.
В
.
Перцев
бағрикенгликни
зид
-
диятли
вазият
орқали
таҳлил
қилган
ҳолда
,
уни
пировард
мақсад
эмас
,
балки
вақтинчалик
,
оралиқ
ҳолат
деб
тушунишни
таклиф
этади
4
.
Бундай
ёнда
-
шувга
кўра
,
бағрикенгликни
эришилиши
зарур
бўлган
ҳолат
,
деб
эмас
,
балки
муайян
мақсадларга
эришишга
қаратилган
имкониятдаги
воқелик
,
деб
тушунишга
асосий
эътибор
қаратилади
.
Бундан
ташқари
,
В
.
А
.
Лекторский
-
нинг
илмий
изланишлари
доирасидаги
бағрикенгликнинг
рационал
талқин
-
лари
ҳам
эътиборга
молик
5
.
Бағрикенгликнинг
серқирра
моҳиятини
очиб
бериш
учун
рационал
ён
-
дашувнинг
ўзи
етарли
эмас
.
Шунинг
учун
,
бу
борада
унинг
қадриятли
1
Никол
ь
сон
П
.
Толерантност
ь
как
морал
ь
ный
идеал
. //
Толерантност
ь
.
В
естник
Урал
ь
ского
межрегионал
ь
ного
института
об
щ
ественных
отношений
. 2002,
№
1. –
С
. 99–101.
2
Макинтайр
А
.
После
добродетели
. –
М
.:
Академ
.
проект
«
Деловая
кн
.», 2000. –
С
. 11–15.
3
Уолцер
М
.
О
терпимости
. –
М
.:
Идея
–
Пресс
, 2000. –
С
. 160.
4
Перцев
А
.
В
.
Ментал
ь
ная
толерантност
ь
(
Электрон
ресурс
): http://virlib.eunnet.net/vestimion
[01-02]004.htm.
5
Лекторский
В
.
А
.
О
толернатности
,
плюрализме
и
критицизме
. //
Философия
,
наука
,
цивилизация
. –
М
.:
Эдиториал
УРСС
, 1999. –
С
. 284–293.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
161
ёндашувга
асосланган
талқинларини
билиш
ҳам
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Жумладан
,
А
.
Е
.
Сериковнинг
таъкидлашича
,
бағрикенглик
хавфсизлик
бо
-
расидаги
фундаментал
эҳтиёжлар
билан
узвий
боғлиқ
бўлган
индивиднинг
ҳаётий
муҳим
қадриятларидан
ҳисобланади
1
.
С
.
М
.
Шалютин
эса
бағри
-
кенглик
феноменини
инсон
мавжудлигининг
маънавий
қадриятлари
нуқтаи
назарига
кўра
талқин
этишга
уринади
.
Унинг
фикрича
,
бағрикенгликни
ахлоқий
қадрият
сифатида
универсаллигини
инкор
этиш
,
бу
ахлоқнинг
универсаллигини
инкор
этиш
демакдир
2
.
Бағрикенгликнинг
замонавий
жа
-
миятнинг
асосий
универсал
қадриятларидан
бири
экани
ҳақидаги
ғоя
Урал
ь
ск
ижтимоий
фанлар
халқаро
институти
илмий
жамоаси
томонидан
амалга
оширилган
бағрикенглик
муаммосининг
тадқиқига
бағишланган
тизимли
илмий
ишларнинг
асосини
ташкил
этган
.
Мазкур
илмий
муассаса
олимларининг
нуқтаи
назарларига
мувофиқ
,
ҳозирда
бағрикенглик
глобал
социомаданий
муаммога
айланган
ва
унинг
аҳамияти
умуминсоний
қад
-
риятларга
муносабат
қоидаси
даражасигача
юксаклашган
3
.
Бундай
кон
-
цепция
муайян
даражада
рационал
ва
қадриятли
ёндашувларни
умум
-
лаштирувчи
позиция
ҳисобланади
.
Бағрикенглик
муаммосининг
субъектив
талқинлари
хусусида
гап
кетганда
,
француз
персоналист
олими
Э
.
Мун
ь
енинг
қарашлари
эътиборга
молик
.
Олим
бошқаларга
,
ўзгаларга
нисбатан
муносабатда
бағрикенглик
кўрсатишга
бўлган
инсондаги
ички
маънавий
асосларга
урғу
беришни
таклиф
этган
4
.
Бундай
ёндашув
А
.
В
.
Логинова
,
В
.
Е
.
Кемеров
ва
Т
.
Х
.
Керимовларнинг
илмий
ишларида
ривожлантирилган
бўлиб
,
унга
кўра
бағрикенгликнинг
моҳиятини
англашда
фарқларни
аниқлаб
олиш
зарурлиги
уқтирилади
5
.
Шундай
бўлса
-
да
,
бизнингча
,
бағрикенгликнинг
моҳиятини
янада
теран
ва
тўлиқ
англаш
учун
қўшимча
равишда
замонавий
эпистемологиядаги
бошқа
ёндашувларни
қўллаш
ҳам
мақсадга
мувофиқ
.
Хусусан
,
муаммонинг
фалсафий
жиҳатдан
таҳлил
этишда
,
энг
аввало
,
тил
фалсафаси
ёндашувини
қўллаш
самарали
ҳисобланади
.
Ушбу
ёндашувга
кўра
,
бағрикенглик
лисоний
структура
сифатида
англанади
ва
талқин
этилади
.
Шу
ўринда
“
бағрикенглик
”
сўзининг
лингвистик
таҳлилига
тўхталиш
жоиз
.
З
еро
,
бу
бағрикенгликнинг
турли
маданий
тизимлар
доирасида
анг
-
1
Сериков
А
.
Е
.
Событийност
ь
социал
ь
ной
реал
ь
ности
и
толерантност
ь
. //
Социал
ь
ная
гетерология
и
проблема
толерантности
:
Материалы
круглого
стола
. –
Екатеринбург
, 2003. –
С
. 46–49.
2
Шалютин
С
.
М
.
Что
такое
об
щ
ечеловеческие
ценности
. //
Человек
,
его
ценности
и
жизненный
пут
ь
. –
Барнаул
:
Изд
-
во
Барнаул
ь
ского
ВВ
АУЛ
, 1997. –
С
. 46–64.
3
Дробижева
Л
.
М
.,
Хомяков
М
.
Б
.
Новые
подходы
в
изучении
и
преподавании
идей
толерантности
как
резул
ь
тат
реализации
программы
Урал
ь
ского
МИОН
[
Электрон
ресурс
]:
http://83.229.148.5/display_fnflyticsitem?id=000100000297/
4
Мун
ь
е
Э
.
Персоналистская
и
об
щ
ностная
революция
. //
Манифест
персонализма
. –
М
.,
1999. –
С
. 70–72.
5
Керимов
Т
.
Х
.
Проблемы
толерантности
и
социал
ь
ная
гетерология
. //
Толерантност
ь
и
политсубъектная
социал
ь
ност
ь
. –
Екатеринбург
, 2001. –
С
. 24–27.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
162
латадиган
мазмунини
аниқлашга
имкон
беради
.
Ушбу
атама
илмий
муо
-
малага
ХХ
аср
ўрталарида
инглиз
иммунолог
олими
Питер
Брайан
Медавар
томонидан
киритилган
бўлиб
,
ушбу
тушунча
организм
иммун
тизимининг
унга
кўчириб
ўтказилган
бошқача
ҳужайраларга
нисбатан
“
тоқатлилигини
”
ифодалаш
учун
қўлланилган
.
Кейинчалик
тушунча
бошқа
фанларда
ҳам
фаол
ишлатила
бошлади
.
Шунга
кўра
,
бағрикенгликнинг
энг
умумий
қисқа
таърифлари
пайдо
бўлди
.
Жумладан
,
Оксфордда
нашр
этилган
луғатда
бағрикенглик
“
шахс
ёки
нарсани
қаршиликсиз
ёки
аралашувсиз
қабул
қи
-
лишга
тайёрлик
”
1
деб
таърифланган
.
Хорижий
сўзларнинг
замонавий
луға
-
тида
эса
бағрикенглик
лотинча
“tolerentia” – “
сабр
”
сўзининг
таъсирида
пай
-
до
бўлгани
ҳақида
ёзилган
ва
у
тушунча
сифатида
,
биринчидан
,
организм
-
нинг
қандайдир
модда
ёки
заҳарнинг
салбий
таъсирига
нисбатан
чидам
-
лилигини
,
иккинчидан
эса
,
инсоннинг
кимгадир
ёки
нимагадир
нисбатан
тоқатлилиги
,
шафқатлилигини
англатади
2
.
Шунингдек
, “
бағрикенглик
”
сўзининг
турли
тиллардаги
ифодаларининг
қиёсий
таҳлили
В
.
В
.
Г
лебкин
тадқиқотларида
ўз
аксини
топган
3
.
Этимологик
жиҳатдан
“
бағрикенглик
”
тушунчаси
лотин
тилидаги
“tolerare” (
чидамоқ
,
бардош
бермоқ
,
тоқат
қилмоқ
,)
феълидан
келиб
чиққан
.
От
сўз
туркумига
мансуб
“
тоқатлилик
”
ўзбек
тилига
таржима
қилинганда
“
олиб
юрмоқ
”, “
ушлаб
турмоқ
”, “
олиб
юрмоқ
”, “
тоқат
қилмоқ
”, “
олиб
чиқ
-
моқ
”
каби
маъноларни
англатадиган
“tolerare”
феъли
билан
боғлиқ
.
Ушбу
сўзнинг
этимологиясини
инобатга
олган
ҳолда
янада
аниқроқ
ифодалаганда
“tolerare” –
айнан
“
олиб
юрмоқ
”, “
олиб
ўтмоқ
”, “
ўтказмоқ
”
каби
маъноларга
эга
,
зеро
,
бу
сўз
“tollere” – “
кўтармоқ
”
сўзи
билан
ўзакдошдир
.
Айни
пайтда
,
таъкидлаш
жоизки
, “tolerantia” –
атамаси
замирида
“
чидамлилик
”,
яъни
,
ҳолатни
ушлаб
туришга
қодирлик
,
тайёрлик
мазмуни
катта
ўрин
эгаллайди
.
Яна
бир
муҳим
жиҳат
шундан
иборатки
,
мазкур
сўз
турли
маданиятларда
турлича
талқин
этилади
.
Масалан
,
француз
тилида
бағрикенглик
–
бу
,
“
ўзгаларнинг
эрки
,
фикрлаш
тарзи
,
хулқи
,
сиёсий
ва
диний
қарашларини
ҳурматлаш
”
маъносини
англатади
.
Хитой
тилида
эса
,
бағрикенглик
қилиш
,
деганда
“
бошқа
инсонларга
нисбатан
марҳаматли
муносабатга
йўл
қўйиш
,
шундай
муносабат
кўрсатиш
”
тушунилади
.
Араб
маданиятида
эса
,
бағри
-
кенглик
“
кечиримлилик
,
юмшоқлик
,
ҳамдардлик
,
мойиллик
,
тоқатлилик
,
ўзгаларга
хайриҳоҳлик
қилиш
”
ни
англатади
.
Форс
тилида
сўзлашувчилар
эса
,
бағрикенглик
ҳақида
гап
кетганда
“
сабр
,
тоқат
,
чидамлилик
,
яраш
ва
сулҳга
тайёрлик
”
каби
ҳолатларни
назарда
тутадилар
4
.
Инглиз
тилида
“toler”
ўзагига
эга
бўлган
бир
гуруҳ
сўзлар
мавжуд
.
От
сўз
туркумига
мансуб
“toleran
се
”
сўзининг
лексик
таҳлили
натижасига
таянган
1
Краткий
словар
ь
современных
понятий
и
терминов
. –
М
.:
Наука
, 1993. –
С
. 49, 491, 494.
2
Там
же
. –
С
. 302.
3
Г
лебкин
В
.
В
.
На
пути
к
толерантному
сознанию
. –
М
.:
Смысл
, 2000. –
С
. 255.
4
Г
лебкин
В
.
В
.
На
пути
к
толерантному
сознанию
. –
М
.:
Смысл
, 2000. –
С
. 255.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
163
ҳолда
шуни
таъкидлаш
мумкинки
,
бағрикенглик
ўзининг
намоён
бўлиш
чегараларига
эга
бўлган
,
инсон
ва
унинг
турли
гуруҳлари
учун
зарур
,
рағбатлантирилувчи
ва
фойдали
хулқ
-
атвор
кўриниши
экани
маълум
бўлади
.
Шунингдек
,
изланишлардан
маълум
бўладики
,
ҳозирда
инглиз
тилида
от
сўз
туркумига
мансуб
“tolerantionist”
сўзи
пайдо
бўлмоқда
.
Бу
сўз
бағрикенг
-
ликнинг
тарафдори
ёки
тарғиботчиси
маъносида
ишлатилади
.
Мутахас
-
сисларнинг
фикрича
,
америкалик
ва
европаликлар
талқинида
бағрикенглик
кўрсатиш
–
бу
,
ўзгаларнинг
нуқтаи
назарлари
ва
овозларини
эшитишга
ҳаракат
қилиш
,
яъни
,
бошқача
айтганда
,
пировард
оқибатда
аниқлаш
ва
ҳурматлаш
учун
ўзгача
фикр
ва
қарашларнинг
мавжудлигини
тан
олишни
англатади
.
Умуман
олганда
,
инсоннинг
муҳим
маънавий
фазилатларидан
бири
бўлган
бағрикенгликнинг
турли
маданият
ва
тиллардаги
талқин
ҳамда
таҳлилларининг
турлича
бўлиши
,
табиийдир
.
Чунки
ҳар
бир
халқ
,
миллат
,
элат
ўзининг
шаклланиш
ва
ривожланиш
тарихи
,
тажрибаси
,
бетакрор
маданияти
,
тили
,
урф
-
одат
ва
анъаналари
,
ҳаёт
тарзи
ҳамда
шунга
мос
бўлган
ўзга
,
бошқа
маданият
,
тил
ва
дин
вакилларига
нисбатан
ўзига
хос
муносабатлар
тизимига
эга
.
Маълум
бир
халқ
учун
бағрикенглик
асосан
очиқлик
,
беғаразлик
,
тушуниш
,
ҳамкорлик
ва
ҳамжиҳатлик
каби
маъно
-
ларни
англатса
,
бошқа
халқ
учун
,
энг
аввало
,
масалан
,
кечиримлилик
,
тоқатлилик
,
сабр
қилиш
,
қабул
қилиш
,
тушунишга
интилиш
каби
муно
-
сабатларда
ўз
аксини
топадиган
хатти
-
ҳаракатларни
англатади
.
Шу
маънода
,
бағрикенглик
комплекс
мазмунга
эга
тушунча
бўлиб
, “
ижтимоий
гуруҳлар
,
халқлар
,
миллатлар
,
давлатлар
ва
ижтимоий
муносабатлар
тизимининг
бош
-
қа
субъектлари
ўртасидаги
эътибор
,
ҳурмат
,
дўстлик
,
муҳаббат
,
ҳам
-
жиҳатлик
,
ўзаро
манфаатдорлик
,
тенглик
,
адолат
ва
тоқатлилик
ва
бошқа
шу
каби
юксак
ахлоқий
сифатларга
асосланган
очиқ
,
самимий
,
беғараз
,
беминнат
муносабатларни
акс
эттиради
”
1
.
Бироқ
таъкидлаш
муҳимки
, “
бағрикенглик
”
тушунчасининг
кўп
сонли
таърифлари
муайян
даражада
мазкур
улкан
маънавий
ҳодиса
моҳиятининг
турли
қирраларини
очиб
беришга
хизмат
қилади
.
Энг
умумий
маънода
,
бағ
-
рикенглик
ўзгаларнинг
,
улар
қандай
бўлсалар
,
шундай
бўлишга
ҳақли
эканликларини
тан
олиш
,
уларга
зиён
етказмаслик
,
ўзгаларнинг
маданияти
,
тили
,
дини
ва
анъаналарини
беҳурмат
қилиш
,
охир
-
оқибат
ўзининг
маданиятига
путур
етказишини
англаб
етиш
демакдир
.
Шу
нуқтаи
назардан
қараганда
,
бағрикенглик
серқирра
,
айни
пайтда
,
плюралистик
феномен
бўлиб
,
ўзаро
диалектик
боғлиқ
бўлган
жуда
кўп
намоён
бўлиш
шаклларига
эга
.
Тоқат
,
сабр
,
тинчликсеварлик
,
муроса
,
дўст
-
лик
,
ҳамжиҳатлик
,
ишонч
,
ҳурмат
,
тушуниш
,
билиш
,
англашга
интилиш
ва
бошқа
шу
каби
ахлоқий
фазилатлар
ва
онгли
интилишлар
шулар
жумласидандир
.
Давлат
ва
жамият
даражаларида
намоён
бўладиган
бағри
-
1
Кушаев
У
.
Р
.,
Дорошина
И
.
Г
.
Толерантност
ь
:
энциклопедический
словар
ь
. –
Пенза
:
Научно
-
издател
ь
ский
центр
«
Социосфера
», 2014. –
С
. 403.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
164
кенглик
ўзига
хос
хусусиятлари
билан
ажралиб
туришини
таъкидлаш
жоиз
.
Хусусан
,
демократик
давлатда
ирқи
,
миллати
,
дини
,
тили
,
ижтимоий
келиб
чиқиши
ва
бошқа
фарқловчи
белгиларидан
қатъи
назар
,
барча
фуқаролар
учун
қонун
асосида
тенг
ҳуқуқ
,
мажбурият
ва
имкониятлар
ҳуқуқий
кафо
-
латланади
.
Бундан
ташқари
,
давлатнинг
бағрикенг
муносабати
ҳар
бир
ин
-
сон
ва
ижтимоий
гуруҳнинг
иқтисодий
фаровонлиги
ва
ижтимоий
ривож
-
ланиши
учун
зарур
шарт
-
шароитларни
яратиш
,
шунингдек
,
турли
миллат
ва
дин
вакилларига
нисбатан
тоқатсизлик
,
ҳурматсизлик
ва
таҳқирлашларнинг
олдини
олишга
қаратилган
тизимли
ишларни
мунтазам
равишда
олиб
боришда
яққол
намоён
бўлади
.
Умуман
олганда
,
жамият
ҳаётининг
барча
соҳаларида
бағрикенгликни
барқарор
қилиш
,
энг
аввало
,
бу
борада
дунё
халқлари
маданияти
тарихидаги
тоқатлилик
,
дўстлик
,
ҳамжиҳатлик
,
муроса
,
ўзаро
фойдали
ҳамкорлик
каби
юксак
бағрикенглик
намуналари
акс
этган
бой
меросни
фундаментал
тадқиқ
этишга
бағишланган
илмий
ишларни
самарали
йўлга
қўйишни
тақозо
этади
.
ХУДАЙБЕРГАНОВ
РАВШАН
Кичик
илмий
ходим
,
ТошДШИ
ҳузуридаги
Абу
Райҳон
Беруний
номидаги
ШҚМ
Мирзо
Бедил
“
Нукот
”
асарида
фалсафий
масалаларнинг
баъзи
жиҳатлари
Аннотация
.
Мақола
Ўрта
О
сиё
халқлари
ижтимоий
-
фалсафий
қарашларига
ижобий
таъсир
ўтказган
аллома
Мирзо
Бедилнинг
66
нукотдан
иборат
асари
таҳлилига
бағишланган
.
Асардаги
баъзи
ҳикматлар
эса
,
ўзига
хослиги
билан
муал
-
лиф
фалсафий
қарашларининг
қанчалар
аҳамиятли
эканини
кўрсатиб
берди
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Мирзо
Бедил
,
Нукот
,
ҳикматлар
,
фалсафий
қараш
,
Ўрта
О
сиё
.
Аннотация
.
Данная
статья
посвящена
анализу
сочинения
Мирзы
Бедилья
сос
-
тоящего
из
66
нукатов
,
взгляды
которого
оказали
большое
положительное
влияние
на
общественно
-
философскую
мысль
народов
Средней
Азии
.
А
ннекоторые
остроумные
высказывания
автора
говорят
о
ценности
его
философских
взглядов
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Мирза
Бедиль
,
Нукат
,
остроумные
замечания
,
философский
взгляд
,
Средняя
Азия
.
Abstract.
The article is dedicated to study the work of the great scholar Mirza Bedil,
which consists of 66 nukat. The author’s convictions had big positive influence to the
social-philosophical view of Central Asian nations. Some wisdoms of the author shows,
the particular value of his philosophical view.
Keywords and expressions:
Mirza Bedil, Nukat, witty sayings, philosophical view,
Central Asia.
