SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
60
МАДАЛИЕВА
ОЙСАРА
Кичик
илмий
ходим
,
ЎзР
ФА
Шарқшунослик
институти
“
Хазойин
ул
-
маоний
”
девонининг
ноёб
қўлёзмалари
ҳақида
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
Навоий
томонидан
тузилган
“
Хазойин
ул
-
маоний
”
девонининг
айрим
ноёб
нусхалари
ҳақида
сўз
юритилади
.
Мазкур
девоннинг
ЎзР
ФА
ШИ
асосий
фондида
677, 1709, 1486, 1315
рақамлари
остида
сақланувчи
нусхалари
тўлиқ
тавсиф
қилинган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Алишер
Навоий
, “
Хазойин
ул
-
маоний
”,
ғазал
,
муқова
,
муҳр
,
пойгир
,
колофон
.
Аннотация
.
Данная
статья
посвящается
изучению
уникальных
рукописей
«
Ха
-
зайин
ал
-
маани
».
В
статье
подробно
описывается
рукописи
,
которые
хранятся
в
фонде
ИВ
АН
РУз
под
№
677, 1709, 1486, 1315.
Опорные
слова
и
выражения
:
Алишер
Навои
, «
Хазайин
ал
-
маани
»,
газель
,
рукопись
,
диван
(
сборник
стихотворений
),
описание
,
переплет
,
печать
,
пайгир
,
колофон
.
Abstract.
The article investigates by monographic side the manuscripts of “Hazayi-
nul-maoniy”. The dates stored under the number 677, 1709, 1486 and 1315 in the host
corpus of Oriental Studies of Academy of Sciences are fully recommended.
Keywords and expressions:
Alisher Navoi, “Hazayinul-maoniy”, gazal, manuscript,
divan, description, binding, stamp, colophon.
Алишер
Навоийнинг
бебаҳо
меросини
кейинги
авлодларга
етказиб
беришда
шоир
асарларининг
қўлёзмалари
асос
бўлиб
хизмат
қилади
.
Бу
қўлёзмаларнинг
матншунослик
ва
манбашуносликка
оид
тадқиқлари
шарқшуносларнинг
дои
-
мий
эътиборида
бўлган
.
Ҳозирга
қадар
А
.
Семенов
1
,
М
.
Ҳакимов
2
,
Қ
.
Муниров
ва
А
.
Носиров
3
томонидан
Ўзбекистонда
сақланаётган
Навоий
асарлари
ката
-
логи
тузилган
.
Бир
гуруҳ
шарқшунос
олимлар
томонидан
тузилган
“
Собрание
восточных
рукописей
”
4
да
ҳам
Навоий
асарлари
қўлёзмаларининг
тавсифи
бе
-
рилган
.
Номлари
санаб
ўтилган
каталоглар
орасида
СВР
5
да
амалга
оширилган
тавсифлар
энг
батафсилидир
.
Табиийки
,
ушбу
каталогларнинг
барчаси
ўз
замо
-
наси
талаблари
асосида
тузилган
ва
тузувчилардан
кўп
меҳнат
талаб
этган
.
Бу
-
гунги
кунда
каталог
тузишга
қўйилган
талаблар
бироз
фарқли
.
Шу
маънода
,
буюк
шоирнинг
ЎзР
ФА
ШИ
асосий
фондида
сақланаётган
девонлари
(
шу
жумладан
,
интихоб
девонлари
ҳам
)
нинг
барча
қўлёзмалари
қайта
тавсиф
қи
-
линмоқда
6
.
Мақолада
“
Хазойин
ул
-
маоний
”
нинг
лойиҳа
доирасида
тавсиф
қи
-
линаётган
бир
нечта
нусхаси
ҳақида
батафсил
сўз
юритамиз
.
1
Қаранг
:
Семенов
А
.
А
.
Описание
персидских
,
арабских
и
турецких
рукописей
. –
Т
.:
Изда
-
тельство
среднеазиатскогогосудартвенного
университета
, 1935. –
С
.
2
Қаранг
:
Ҳакимов
М
.
Навоий
асарлари
қўлёзмаларининг
тавсифи
.
Тошкент
, “
Фан
”, 1983.
3
Қаранг
:
Муниров
Қ
.,
Носиров
А
.
Алишер
Навоий
қўлёзма
асарлари
каталоги
. –
Т
.:
Фан
, 1970.
4
Қаранг
:
Собрание
восточных
рукописей
Академии
наук
Узбекской
ССР
.
Том
II.
Издатель
-
ство
академии
наук
УзССР
. –
Т
., 1954. –
С
. 587.
5
Собрание
восточных
рукописей
Академии
наук
Узбекской
ССР
–
СВР
тарзида
қисқартирилди
.
6
Филологияга
оид
қўлёзмаларни
тавсифлаш
гранти
.
Ҳ
.
Лутфиллаев
ва
бошқ
.,
ЎзР
ФА
ШИ
.
–
Т
., 2015–2017.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
61
Қўлёзмалардан
бири
677
ашё
рақами
остида
сақланувчи
“
Хазойин
ул
-
маоний
”
нинг
нодир
нусхасидир
1
.
Мазкур
қўлёзма
“
Хазойин
ул
-
маоний
”
нинг
Ҳ
.
Сулаймонов
томонидан
тузилган
илмий
-
танқидий
матнига
асос
бўлган
2
.
Қўлёзма
243 (1
б
–243
б
)
варақдан
иборат
.
Таркиби
қуйидагича
:
ﻪﭼﺎﺑد
–
сўз
-
боши
(1
б
–4
б
вв
.).
Ушбу
дебоча
ҳам
,
қўлёзмадан
ўрин
олган
девонлар
ҳам
басмаласиз
.
Дебоча
ﻢﻴآ
ﻪﻏردﺎﻗ
لوا
سﺎﭙﺳ
و
ﺮﻜﺷ
жумласи
билан
бошланиб
кетади
.
ﺮﻐﺼﻟا
ﺐﺋاﺮﻏ
– “
Ғаройиб
ус
-
сиғар
”
девони
қўлёзманинг
5
б
–66
б
саҳифалари
-
дан
ўрин
олган
.
Девон
ىﺪﻬﻟا
راﻮﻧا
سﺄﻜﻟا
ﺲﻤﺷ
ﺲﻜﻋ
ﻦﻣ
ﺖﻗﺮﺷا
матлали
ғазал
билан
бошланади
.
بﺎﺒﺸﻟا
رداﻮﻧ
– “
Наводир
уш
-
шабоб
”
қўлёзманинг
67
б
–125
б
саҳифаларидан
ўрин
олган
.
Девон
اﺪﻴپ
ﻰﺒآ
شﺎیﻮﻗ
ﻚﻨﻴﻟﺎﻤﺟ
رﻮﻬﻇ
ﻰهز
матлали
ғазал
билан
бошланади
.
ﻂﺳﻮﻟا
ﻊیاﺪﺑ
– “
Бадоеъ
ул
-
васат
”
қўлёзманинг
126
б
–181
б
саҳифаларидан
ўрин
олган
.
Девон
ىا
اﻮﺣ
روﺮﺑ
نﺎﺟ
ﻪﻏ
ﻰﺤﺒﺹ
ﻚﻨﻴﺿرﺎﻋ
رﺎﻬﺑﻮﻧ
матлали
ғазал
билан
бошланади
.
ﺮﺒﻜﻟا
ﺪﺋاﻮﻓ
– “
Фавойид
ул
-
кибар
”
қўлёзманинг
182
б
–243
б
саҳифаларидан
ўрин
олган
.
Девон
ﺎﻨﺑ
ﻦیﺪﻜﻧﻮﻌﻨﺹ
رﺎﻤﻌﻣ
ﻪﻐﻴﺣﺮﻃ
ﺮﻈﻨﻣ
ﻰﺘی
ىا
матлали
ғазал
билан
бошланади
.
Қўлёзманинг
якуни
:
ﻼیا
ﻦﻴﻋﻮﻤﺠﻣ
غﺎﺑ
ﻊﻄﻗ
ﻊﻄﻗ
مﺎﺸﺑ
ﻼیا
ﻦیﺪیﻮﺳ
ﺖﻤﻜﺣ
ﻂﺤﻃﺮﺳ
ﻪآ
ﻼﻜﻣا
ىراﻮﺸآ
Асар
охирида
хотима
(
колофон
)
йўқ
.
Чамаси
,
китоб
охирламай
қолган
.
242-
саҳифада
пойгирнинг
йўқлиги
фикримизни
далиллайди
.
Матн
тўрт
устунга
бўлиб
ёзилган
.
Қаторлар
сони
ўртача
йигирма
иккита
.
Устунлар
зарҳал
жадвалга
олинган
,
баъзи
ўринларда
устунлар
ўртасида
зар
-
ҳал
нақшлар
ишланган
.
Асосий
матнни
кўчиришда
қора
,
сарлавҳа
ва
жанр
номларини
ёзишда
эса
қирмизи
,
оч
сариқ
сиёҳдан
фойдаланилган
.
Хати
май
-
да
настаълиқ
.
Ҳарфларнинг
бир
-
бирига
уланиб
кетганидан
хаттотнинг
шо
-
шиб
ёзган
ўринлари
сезилиб
туради
,
лекин
хати
нафис
.
Варақларнинг
матн
ёзилган
қисми
сифатли
шарқ
қоғози
бўлиб
,
ҳошия
қоғозидан
фарқланади
.
Пойгирлар
аввал
бошқа
вараққа
ёзилиб
,
сўнг
ҳошияга
ёпиштирилган
.
Дебо
-
ча
ёзилган
саҳифалар
тўлалигича
зарҳал
фонда
,
илк
бетига
зарҳал
лавҳа
иш
-
ланган
.
Қўлёзманинг
5
а
-
бетига
зарварақ
ишланган
.
Муқоваси
картондан
,
қизил
,
шарқ
усулида
безаклар
берилган
.
Афтидан
,
ўзиники
эмас
,
кейинчалик
ишланган
.
Бошқа
бир
китобнинг
муқовасини
олиб
,
жилдланган
бўлиши
ҳам
мумкин
.
Сабаби
муқова
бичими
(38
х
27)
ва
-
рақлар
бичими
(38,5
х
27)
га
нисбатан
кичикроқ
.
Унда
саҳҳофнинг
номи
бери
-
лиши
керак
бўлган
ўринда
қуйидаги
ёзув
бор
:
ﺪﻤﺤﻣ
ﺪﻴﺳ
ﺮﻬﻣ
لد
مﺮﺕﺎﺧ
ﺪﻨآ
١٢۵۴
–
Кунад
хотирам
дил
муҳри
Сайид
Муҳаммад
.
1
а
-
варақда
кўзасимон
муҳр
бор
,
аммо
унинг
ичидаги
ёзув
уринганлиги
учун
ўқиб
англаш
анча
мушкул
.
Қўлёзма
варақларининг
бичими
: 38,5
х
27
см
.
1
Алишер
Навоий
.
Хазойин
ул
-
маоний
.
№
677.
ЎзР
ФА
ШИ
асосий
фонди
.
2
Алишер
Навоий
.
Мукаммал
асарлар
тўплами
. 3-
том
.
Нашрга
тайёрловчилар
:
Ф
.
Қ
.
Сулай
-
монова
,
М
.
Ш
.
Ҳамидова
,
Ш
.
У
.
Шарипов
,
Л
.
Н
.
Серикова
ва
бошқ
. –
Т
.:
Фан
, 1988. 1-
б
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
62
Нуқсони
:
қўлёзманинг
ўртасида
бир
қанча
варақлар
кейинги
даврда
ёзил
-
ган
ва
аввалгисидек
дид
билан
елимлаб
қўйилган
.
Аввалги
варақлари
нами
-
қиб
,
уриниб
қолган
.
“
Алишер
Навоий
қўлёзма
асарлари
каталоги
”
1
ва
СВРда
2
ушбу
қўлёзма
XV
аср
охири
ёки
XVI
аср
бошларида
Хуросонда
кўчирилган
деб
берилган
.
Каталог
муаллифлари
қўлёзманинг
хати
,
қоғозининг
сифатига
қараб
шундай
хулосага
келган
бўлсалар
керак
.
Қўлёзма
китоблардан
яна
бири
шу
фондда
1709-
ашё
рақами
остида
сақ
-
ланмоқда
3
.
Ушбу
қўлёзманинг
таркиби
ҳам
юқорида
қайд
этилган
677-
ашё
рақамли
қўлёзма
сингаридир
.
Бу
қўлёзма
ҳам
“
Хазойин
ул
-
маоний
”
нинг
ил
-
мий
-
танқидий
матни
учун
асос
бўлган
нусхалардан
саналади
.
Қўлёзма
477 (1
б
–477
б
)
варақдан
иборат
.
Дебочаси
1
б
–6
б
-
саҳифаларда
.
Де
-
боча
ҳам
,
девонларнинг
ҳар
бири
ҳам
басмала
билан
бошланади
.
Дебоча
матни
ﻢﻴآ
ﻪﻏردﺎﻗ
لوا
سﺎﭙﺳ
و
ﺮﻜﺷ
жумласи
билан
бошланиб
кетади
.
ﺮﻐﺼﻟا
ﺐﺋاﺮﻏ
– “
Ғаройиб
ус
-
сиғар
” 7
б
–127
б
-
саҳифаларда
.
Девон
ﺲﻜﻋ
ﻦﻣ
ﺖﻗﺮﺷا
ىﺪﻬﻟا
راﻮﻧا
سﺄﻜﻟا
ﺲﻤﺷ
матлали
ғазал
билан
бошланади
.
بﺎﺒﺸﻟا
رداﻮﻧ
– “
Наводир
уш
-
шабоб
” 128
б
–241
б
-
саҳифаларда
.
Девон
رﻮﻬﻇ
ﻰهز
اﺪﻴپ
ﻰﺒآ
شﺎیﻮﻗ
ﻚﻨﻴﻟﺎﻤﺟ
матлали
ғазал
билан
бошланади
.
ﻂﺳﻮﻟا
ﻊیاﺪﺑ
– “
Бадоеъ
ул
-
васат
” 243
б
–354
б
-
саҳифаларда
.
Девон
ﻢﺴﺑ
..
رﺎﻬﺑﻮﻧ
ىا
اﻮﺣ
روﺮﺑ
نﺎﺟ
ﻪﻏ
ﻰﺤﺒﺹ
ﻚﻨﻴﺿرﺎﻋ
матлали
ғазал
билан
бошланади
.
ﺮﺒﻜﻟا
ﺪﺋاﻮﻓ
– “
Фавойид
ул
-
кибар
” 355
б
–477
б
-
саҳифаларда
.
Девон
ﻢﺴﺑ
..
ﻰﺘی
ىا
ﺎﻨﺑ
ﻦیﺪﻜﻧﻮﻌﻨﺹ
رﺎﻤﻌﻣ
ﻪﻐﻴﺣﺮﻃ
ﺮﻈﻨﻣ
матлали
ғазал
билан
бошланади
.
Қўлёзманинг
якуни
:
ﺷد
ﺎﻨﻓ
ﻩﺪﻴﻟﻮی
ﻞﻴﺒﺳ
سورﺎﺧ
ﻰﺘﺸﻣ
ىﻮﺳ
ﺮه
رﻮﻧﺎﻐﻟﻮﺕ
ارزوا
ﺰﻴﻜﻨﺕ
سﺎﻤیا
ﻢﻴﻧﺎآﺮﺕ
ﻩﺪﻴﺘ
Колофон
:
ﻪﻠﻧا
ﺮﺹﺎﻨﻋ
ﻪﻴﻋﺎﺑر
ﻪﻧﺎﺴﻧا
ﻪﻣﺮﻜﻣ
ﻪﻣﻮﻈﻨﻣ
ﻢﻴآ
ﻪﻏدﻮﺟو
ﺐﺕا
ﻊﻣﺎﺟ
لوا
دوﺪﺤﻣ
ﺎﻧﺪﻤﺣ
ﻪﻤﺕﺎﺧ
ىدﻮﺟو
عﻮﺒﻄﻣ
عﺮﺼﻣ
ﻢﻴآ
ﻪﻏدﻮﻤﺤﻣ
ﺖﺒﻗﺎﻋ
لﻮﺳر
لوا
دورد
ﻪﺴﻤﺧ
دورودو
ﺶﻴﻤﺕا
ﺮی
مﺎﻈﺘﻧا
ﺪﻤﺣ
ﺶﻴﻤﺕا
مﺎﺘﺧا
ﻪﻠیا
دﻮﺟو
ناﻮید
ﻼﻴﺑ
ﻰﻨیﺎﺠﺣ
ﺎﻔﺧ
ﻦیﺪﻴﺳ
ﻩﺮﻬﭼ
ﺎﻋﺪﻣ
ﺪهﺎﺷ
ﻩﺮﻜﻧﻮﺳ
ﻦید
تﻮﻠﺹ
و
ﺮی
ﻪﺴﺘیا
ﻞﻬﻜﻣ
ﻪﻠیا
ﻰﺳ
ﻪﻣﺮﺳ
ﻚﻴﻠهﺎآا
ﻰﻧ
زﻮآ
ﻦﻃﺎﺑ
ﻰﻧ
ﻪﺴﻤآ
ﺮه
ﻪﺘﺕرﺪﻗ
ﺖﻠﺹ
نﻮﭽﻧ
ﺮیﺪﻗ
ﻪآ
مرﻮﻟا
ﺮﻴﻣا
ﻦیﺪﻬﺟو
لﻮﺑ
ﻰﻐﻟﻮﺑ
ﺐﻏار
ﻰﻌﺒﻃو
ﻞیﺎﻣ
ﻰﺕﺮﻄﻓ
رﺎﻴﺘﺟا
ﻰﺑ
ﻪﻨﻴﻣﺎﻀﻣ
ﺪهاﻮﺷ
ﻩرﺎﻈﻧ
ﻰﻧﺎﻌﻣ
د
ﺮیرﺎﺑ
نﺎﺘﺳ
ﻰﺘﻴآ
نا
ﺮﻘﺒﺣﺎﺼﻣﺮﻜﻤﻟا
ﺖﻧﺎﻄﻓ
و
ﺐﺴﺣ
ﻰﺳ
ﻩﺪﺑز
ﻦﻴﻧاد
ﻪﻧﺎﺧ
رﻮﻤﻴﺕ
و
ﻰﺳ
ﻩﺪﻤﻋ
ﻦﻴﻧﺎﻣ
رو
لﺰﻟﺰﺕ
ﻩﺪﻨیرﻮﺸآ
نﺎﻗﺎﺧ
ﻦید
ﻰﺘﺑﺎﻬﻣ
ﺖﻨﻄﻠﺳ
زاﺮﻓاﺮﺳ
ﻪﻠیا
ىﺮﺴﻓا
ﺖﺑﺎﺠﻧو
ﺐﺴﻧ
زﺎﺘﻤﻣ
ﻪﻠیا
ﻰﺳ
ﻪﻴﻠﺣ
و
دﺮﺧ
رﻻ
رﺎﻌﺷا
ﻦﻴﻜﻧر
ﻦﻴﻠﺟا
ﻩﺪﻨﻴﻤﺣ
تﺮﻄﻓ
ﻩﺪﻨیرﺎﻬﺑ
ﻞﻀﻓ
ﻞﻐﻠﻐﺕ
ﻩﺪﻨید
ﻢﻠﻗ
مور
ﻦیﺪﻴﺳ
ﻩزاوا
ﺖﺸﺣ
و
ﻦﻴﺴﺤﺕ
ﺐﺟﻮﻣ
ﻪﻐﻴﻠها
ﺶﻧاد
ﻖﺸﻣ
ﺮﺳ
ىرﻻ
ﻂﺧﺮﺳ
ﻚﻨﻴﻧا
ﻪﻨی
رﻻ
ﺐﺕﺎآ
مﺎیا
ﻩﺪﻨید
ﻢﻠﻗ
ﻚﻴﻟ
ﻢﻗر
شﻮﺧ
ﻪﻜﻠﻣ
ﷲا
ﺪﻠﺧ
نﺎﺧردﺎﻬﺑ
ىزﺎﻏ
ﻰﻠﻋ
ﺪﻤﺤﻣ
ﺪﻴﺳ
رﻮﺼﻨﻤﻟا
ﺮﻔﻈﻤﻟا
ﻮﺑا
نﺎﻄﻠﺴﻟا
ﻦﺑا
نﺎﻄﻠﺴﻟا
ﻦیﺮﻓﺁ
و
ﻢﻴﻠﻌﺕ
ىﺪیا
رﻮﻨﻣ
ﺖﻧﺎﻄﻓ
مﺎیا
ﻪﻠیا
ﺖﻟود
ﺮﻬﻣ
ﻮﺕ
ﺮﻴﺑ
ﻢآ
نﻮﺕ
ﺮﺑ
ﻩﺪﻨﺨیرﺎﺕ
ترﻮﺕ
ﻚﻴﻠیا
زﻮی
ﻰآا
ﻚﻨﻴﻣ
ﻪﻧﺎﻄﻠﺳ
و
ﺖﺒﺤﺹ
ﺶﻴﻤﻟﻮﺑ
رﺎﻌﺷا
ﻩﺮآاﺬﻣ
ﻩﺮﭼا
ﻰﻧﻮی
ﺎﻤه
Матн
икки
,
баъзи
ўринларда
тўрт
устунга
бўлиб
кўчирилган
.
Устунлар
зарҳал
,
кўк
рангли
жадвалга
олинган
.
Китоб
саҳифаларига
матн
ёзилган
1
Муниров
Қ
.,
Носиров
А
.
Алишер
Навоий
қўлёзма
асарлари
каталоги
. –
Т
.:
Фан
, 1970. 11-
б
.
2
Собрание
восточных
рукописей
Академии
наук
Узбекской
ССР
.
Т
. II.
Издательство
академии
наук
УзССР
. –
Т
., 1954. –
С
. 207.
оп
.
№
1251.
3
Алишер
Навоий
.
Хазойин
ул
-
маоний
.
№
1709.
ЎзР
ФА
ШИ
асосий
фонди
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
63
варақлар
ёпиштирилиб
,
тевараги
қирмизи
рангли
жадвалга
олинган
.
Қатор
-
лар
сони
йигирма
учтадан
йигирма
еттитагача
.
Сифатли
қўқон
қоғози
.
Хати
XVIII–XIX
асрларда
Тошкент
ва
Фарғона
воҳаларида
кўчирилган
қўлёзмаларга
яқин
1
,
ўқишли
,
настаълиқда
.
Қўлёзма
1254/1838–1839
йилларда
кўчирилган
.
Хаттоти
номаълум
.
Муқоваси
картондан
,
сариқ
,
сирти
нақшли
.
Нуқсони
:
муқоваси
анча
уринган
.
Шарқ
қўлёзмалари
маркази
асосий
фондида
1486-
ашё
рақамли
“
Хазойин
ул
-
маоний
”
нинг
яна
бир
нусхаси
сақланади
2
.
Мазкур
қўлёзма
ҳам
девоннинг
илмий
-
танқидий
матни
учун
асос
бўлган
.
Ички
тузилиши
жиҳатидан
юқорида
тавсифи
келтирилган
қўлёзмаларга
ўхшаш
.
Қўлёзма
259 (1
б
–259
б
)
варақдан
иборат
,
аммо
“
Шарқ
қўлёзмалари
тўпла
-
ми
”
да
қўлёзма
249
варақ
деб
берилган
.
Таркиби
қуйидагича
:
ﻪﭼﺎﺑد
–
дебоча
1
б
–4
б
-
саҳифаларда
.
Басмала
йўқ
.
Матн
ﻢﻴآ
ﻪﻏردﺎﻗ
لوا
سﺎﭙﺳ
و
ﺮﻜﺷ
жумласи
билан
бошланиб
кетади
.
ﺮﻐﺼﻟا
ﺐﺋاﺮﻏ
– “
Ғаройиб
ус
-
сиғар
” 5
б
-71
б
-
саҳифаларда
.
Девон
басмаладан
сўнг
ىﺪﻬﻟا
راﻮﻧا
سﺄﻜﻟا
ﺲﻤﺷ
ﺲﻜﻋ
ﻦﻣ
ﺖﻗﺮﺷا
матлали
ғазал
билан
бошланади
.
بﺎﺒﺸﻟا
رداﻮﻧ
– “
Наводир
уш
-
шабоб
” 72
б
–
132
б
-
саҳифаларда
.
Девон
басмала
-
дан
сўнг
ﺒآ
شﺎیﻮﻗ
ﻚﻨﻴﻟﺎﻤﺟ
رﻮﻬﻇ
ﻰهز
اﺪﻴپ
ﻰ
матлали
ғазал
билан
бошланади
.
ﻂﺳﻮﻟا
ﻊیاﺪﺑ
– “
Бадоеъ
ул
-
васат
” 134
б
–194
б
-
саҳифаларда
.
Девон
басмаладан
сўнг
اﻮﺣ
روﺮﺑ
نﺎﺟ
ﻪﻏ
ﻰﺤﺒﺹ
ﻚﻨﻴﺿرﺎﻋ
رﺎﻬﺑﻮﻧ
ىا
матлали
ғазал
билан
бошланади
.
ﺮﺒﻜﻟا
ﺪﺋاﻮﻓ
– “
Фавойид
ул
-
кибар
” 195
б
–259
б
-
саҳифаларда
,
басмаласи
йўқ
.
Девон
ﺎﻨﺑ
ﻦیﺪﻜﻧﻮﻌﻨﺹ
رﺎﻤﻌﻣ
ﻪﻐﻴﺣﺮﻃ
ﺮﻈﻨﻣ
ﻰﺘی
ىا
матлали
ғазал
билан
бошланади
.
Қўлёзманинг
якуни
:
رﺎی
ﻦﻣ
ﺶﻴﻤید
ﻰﻧا
ﻢﻴآ
ىﺮپ
لوا
ﻦیﺪﻧا
ﺎﻜﻨﻣ
رﺎﺑ
ﻰﺳ
ﻪﭼرﺎﺑ
ﺎآزوا
ﻦیﺪﻐﻴﻟ
ﻰﻣدا
Матн
тўрт
устунга
бўлиб
кўчирилган
,
аммо
устунлар
жадвалга
олинма
-
ган
.
Қаторлар
сони
йигирма
бешта
.
Ўртача
ҳуснихат
,
майда
настаълиқда
.
Асосан
,
қора
,
баъзида
(
сарлавҳа
ва
жанрлар
номини
беришда
)
қирмизи
сиёҳ
-
дан
фойдаланилган
.
Пойгирлар
тўлиқ
.
5
а
-
варақда
муҳр
бор
.
Унда
пастдан
юқорига
қараб
шундай
ёзилган
:
ﻚﻴﺑ
ﻢیﺮآ
ﻪﺟاﻮﺧ
ﻦﻴﻣا
ﻦﺑا
ﻚﻴﺑ
نﺎﻤﻴﻠﺳ
.
(
Сулаймон
бек
ибн
Амин
хўжа
Карим
бек
)
Муқоваси
картондан
,
асосий
сатҳи
қизил
,
тевараги
яшил
.
Сирти
безакли
.
Саҳҳоф
:
ﻪﺟاﻮﺧ
ﻦﺴﺣ
ﻼﻣ
–
Мулла
Ҳасанхўжа
.
Нуқсони
:
кўп
ўринларда
қўлёзма
варақлари
елимланган
жойидан
дарз
кетган
,
бир
неча
варақлар
йиртилган
,
аммо
бу
ҳолат
матн
ўқилишига
зарар
етказмайди
.
Кейинги
даврларда
таъмирланган
.
Қўлёзма
анча
уринган
,
варақ
-
лари
кириккан
.
1
Собрание
восточных
рукописей
Академии
наук
Узбекской
ССР
.
Т
. II.
Издательство
академии
наук
УзССР
. –
Т
., 1954. –
С
. 210.
2
Алишер
Навоий
.
Хазойин
ул
-
маоний
.
№
1486.
ЎзР
ФА
ШИ
асосий
фонди
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
64
Девон
якунига
етмай
қолган
,
تﺎﻌﻄﻘﻣ
–
қитъаот
қисмида
узилиб
қолган
.
Шунга
кўра
,
хаттотнинг
исми
-
шарифи
ҳам
,
кўчирилган
санаси
ҳам
номаъ
-
лум
.
СВР
1
да
таъкидланишича
,
тахминан
XVII
аср
қўлёзмаси
. “
Алишер
На
-
воий
қўлёзма
асарлари
каталоги
”
2
да
кўрсатилишига
қараганда
,
китоб
XVII
асрда
Бухорода
кўчирилган
.
Асосий
фонддаги
1315-
ашё
инвентарь
рақами
остида
сақланаётган
қўлёз
-
ма
ҳам
“
Хазойин
ул
-
маоний
”
нинг
яна
бир
нусхаси
ҳисобланади
3
.
Қўлёзма
634 (1
б
–634
а
)
варақдан
иборат
,
таркиби
қуйидагича
.
ﻪﭼﺎﺑد
–
дебоча
1
б
–7
б
-
саҳифаларда
(
қўлёзмада
“
Бадоеъ
ул
-
бидоя
”
девони
дебочасининг
матни
берилган
),
басмаладан
сўнг
ىرﻻ
ىاﺮﺳ
لﺰﻏ
ﻚﻨﻴﻧ
ﻰﻧاﻮید
ﺖﺣﺎﺼﻓ
ﺷ
ﻦیﺪﻴﻧﺰﺨﻣ
ﻊﺒﻃ
ﻰﻨﻣﺮﺧ
رﻼﻘﺷﺎﻋ
لﺎﺣ
ﻩﺪیرﻮ
...
жумласи
билан
бошланади
.
Мазкур
қўлёзма
мундарижаси
жиҳатидан
юқоридагилардан
фарқ
қилади
.
Ундаги
ғазаллар
девонлар
тартиби
бўйича
эмас
,
балки
яхлит
алифбо
тизими
-
га
солинган
,
яъни
аввал
кетма
-
кетликни
узмаган
ҳолда
тўртала
девоннинг
ҳам
алиф
ҳарфига
якунланувчи
ғазаллари
,
сўнг
шу
тартибда
алифбонинг
бошқа
ҳарфларига
тугайдиган
ғазаллар
берилган
.
Қўлёзманинг
якуни
:
لﻮﻜﻧﻮآ
ﻪﻟﺮﺑ
نﺎﺟ
اﺪﻜﻨﺘﻣﺮﺣ
و
اﺪﻧﻮﻣ
ﻦﻴﻣ
بر
ﺎی
ﻰﻧا
ﻚﻧﺎﺴﻠﻴﻗ
ﻰﻧ
ﻦﻴیﻼﻴﺑ
مد
لوا
Қўлёзма
настаълиқда
кўркам
ҳуснихат
билан
рангли
шарқ
қоғозига
кўчи
-
рилган
.
Матн
икки
устунга
бўлиб
ёзилган
.
Устунлар
зарҳал
ва
бошқа
турли
рангли
жадвалга
олинган
.
Муқоваси
картондан
ишланган
,
қизил
рангда
.
Сирти
нақшли
.
Ҳажми
: 38
х
22,5.
Қўлёзманинг
колофони
йўқ
,
шунга
кўра
котиби
ҳам
но
-
маълум
.
СВРда
қўлёзма
баъзи
белгиларига
кўра
, XVII
асрда
Шимолий
Аф
-
ғонистон
ҳудудида
кўчирилган
,
деб
берилган
4
.
Ҳ
.
Сулаймонов
томонидан
тузилган
илмий
-
танқидий
матнда
жами
3132
та
шеър
тикланган
5
.
Тавсифи
келтирилган
қўлёзмаларнинг
муҳим
жи
-
ҳатларидан
бири
шундаки
,
бу
нусхалардаги
шеърлар
Навоий
ижодхонаси
-
даги
умумий
шеърлар
миқдорига
анча
яқиндир
.
1
Собрание
восточных
рукописей
Академии
наук
Узбекской
ССР
.
Т
. II.
Издательство
академии
наук
УзССР
. –
Т
., 1954. –
С
. 209.
оп
.
№
1254.
2
Муниров
Қ
.,
Носиров
А
.
Алишер
Навоий
қўлёзма
асарлари
каталоги
. –
Т
.:
Фан
, 1970. 11-
б
.
3
Алишер
Навоий
.
Хазойин
ул
-
маоний
.
№
1486.
ЎзР
ФА
ШИ
асосий
фонди
.
4
Собрание
восточных
рукописей
Академии
наук
Узбекской
ССР
.
Т
. II.
Издательство
академии
наук
УзССР
. –
Т
., 1954. –
С
. 208.
оп
.
№
1253.
5
Сулейманов
Х
.
С
.
Текстологическое
исследование
лирики
Алишера
Навои
. /
В
трех
томах
/
Т
. 1. –
Т
.–
М
., 1955–1961. –
С
. 86.
Қўлёзма
рақами
Шеърлар
сони
Нисбий
камчилиги
677 2995 127
1709 3068 64
1486 3023 109
1315 2653 479
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
65
Хулоса
шуки
,
тавсиф
қилганларимиз
“
Хазойин
ул
-
маоний
”
нусхаларининг
ижодкор
меросини
ўрганишдаги
аҳамияти
баланд
.
Улар
кўчирилган
даври
жиҳа
-
тидан
турли
асрларга
оид
бўлишига
қарамай
,
Навоий
шеърий
меросини
ўрга
-
нишда
ишончли
манбалардир
.
Таъкидлаш
жоизки
,
ушбу
нусхалар
Навоий
асар
-
ларининг
илмий
нашрларини
тайёрлашда
муҳим
манбалар
бўла
олади
.
Ушбу
қўлёзмаларнинг
“
Хазойин
ул
-
маоний
”
илмий
-
танқидий
матнини
яратишда
ёр
-
дамчи
нусха
вазифасини
бажаргани
фикримизни
исботлайди
1
.
Ушбу
нусхалар
устида
солиштирма
йиғма
матнлар
тайёрланса
мақсадга
мувофиқ
бўлар
эди
.
Сабаби
бундай
тадқиқот
натижасида
муаллиф
шеърлари
-
нинг
оригиналга
яқин
матнларини
юзага
келтиради
.
Маълум
бир
асарнинг
ил
-
мий
нашрини
тайёрлашда
таянч
манба
ишончли
бўлиши
лозим
.
Бу
жиҳатдан
манбаларнинг
тўлиқ
тавсифи
матншуносликнинг
доимий
эҳтиёжидир
.
Шу
ўринда
ҳақли
бир
савол
туғилади
: “
Хазойин
ул
-
маоний
”
нинг
илмий
-
танқидий
матни
яратилганига
ярим
асрдан
ошган
бўлса
2
,
девоннинг
яна
қандай
илмий
нашри
ҳақида
сўз
бориши
мумкин
?
Тўғри
,
Ҳ
.
Сулаймонов
бу
тадқиқоти
орқали
матншуносликда
ўчмас
из
қолдирди
.
Аммо
девоннинг
қўлёзмаларини
ҳамда
илмий
-
танқидий
матн
асосида
кирилл
алифбосида
чоп
этилган
тўрт
томдан
иборат
“
Хазойин
ул
-
маоний
”
ни
3
синчиклаб
ўрганиш
натижасида
маълум
бўладики
,
ҳали
Навоийнинг
назмий
асарлари
тўлиғича
нашр
қилинган
эмас
.
Шунинг
учун
ҳам
навоийшуносликда
қилиниши
лозим
бўлган
галдаги
ишлар
манбаларга
таянган
ҳолда
бажарилиши
лозим
.
1
Сулаймонов
Ҳ
.
“
Хазойинул
-
маоний
”
текстларини
ўрганиш
ва
нашрга
тайёрлашнинг
асосий
масалалари
//
Алишер
Навоий
“
Хазойинул
-
маоний
”.
Т
. 1.: “
Ғаройибус
-
сиғар
”. –
Т
.:
Ўз
ССР
ФА
нашриёти
, 1959. 17-
б
.
2
Сулейманов
Х
.
С
.
Текстологическое
исследование
лирики
Алишера
Навои
. /
В
трех
томах
/
Т
. 1. –
Т
.–
М
., 1955–1961.
3
Алишер
Навоий
.
Хазойинул
-
маоний
.” 4
томлик
:
Т
. 1.: “
Ғаройиб
ус
-
сиғар
”. –
Т
.:
Ўз
ССР
ФА
нашриёти
, 1959;
Т
. 2.: “
Наводир
уш
-
шабоб
”. –
Т
.:
Ўз
ССР
ФА
нашриёти
, 1959;
Т
. 3.: “
Бадоеъ
ул
-
васат
”. –
Т
.:
Ўз
ССР
ФА
нашриёти
, 1960;
Т
. 4.: “
Фавойидул
-
кибар
”. –
Т
.:
Ўз
ССР
ФА
нашриёти
,
1960. (
Илмий
-
танқидий
матн
,
сўзбоши
ва
иловалар
муаллифи
Ҳ
.
Сулаймонов
.)
