SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1
79
МАДАЛИЕВА
ОЙСАРА
Мустақил
изланувчи
,
ТошДШИ
Алишер
Навоий
девонларининг
Хоразмда
кўчирилган
қўлёзмалари
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
Алишер
Навоий
девонларининг
ЎзР
ФА
асосий
фон
-
дида
сақланаётган
Хоразм
китобат
санъатига
оид
қўлёзмалари
тадқиқ
қилинади
.
Жумладан
, 1901
йил
Муҳаммад
Яқуб
Хоразмий
томонидан
Муҳаммад
Раҳимхон
II
Феруз
саройи
кутубхонаси
учун
кўчирилган
2058
рақамли
“
Ғаройибу
-
с
-
сиғар
”
девони
қўлёзмаси
илмий
-
танқидий
матн
билан
қиёсий
ўрганилган
. “
Хазойину
-
л
-
маоний
”
нинг
илмий
-
танқидий
матни
Ҳ
.
Сулаймон
томонидан
тузилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
шарқ
қўлёзмалари
,
қўлёзма
нусха
,
девон
,
девон
тузиш
анъанаси
,
қўлёзма
тавсифи
,
ғазал
.
Аннотация
.
Данная
статья
посвящена
изучению
рукописных
диванов
Алишера
Наваи
,
переписанных
в
Хорезме
,
хранящихся
в
основном
фонде
ИВ
АН
РУз
.
Также
иссле
-
дованы
путем
сопоставления
диван
«
Гараиб
-
ал
-
сигар
»
№
2058,
переписанный
Мухамма
-
дом
Якубом
Хорезми
в
1901
году
для
библиотеки
дворца
Мухаммада
Рахимхана
II
Феруза
.
Научно
-
критический
текст
дивана
«
Хазаин
ал
-
маани
»
подготовлен
Х
.
Сулейманом
.
Опорные
слова
и
выражения
:
восточная
рукопись
,
экземпляр
рукописи
,
диван
(
сборник
стихотворений
),
описание
рукописей
,
газель
.
Abstract.
This article is devoted to the study of Alisher Navai's handwritten divans,
copied in Khorezm, which are stored in the main fund of the Institute of Oriental Studies,
Uzbekistan Academy of Sciences. Also, the divan "Gharayib-al-sighar" No. 2058 copied by
Muhammad Yakub Khorezmi in 1901 for the library of Muhammad Rahim Khan II Firuz. The
critical text edition of the divan "Khazayin al-maani" was prepared by H. Suleiman.
Keywords and expressions:
oriental manuscript, a copy of manuscript, divan,
description of manuscripts, gazal.
Улуғ
мутафаккир
Алишер
Навоий
девонларининг
қўлёзмалари
унинг
ҳаётлик
вақтидан
бошлаб
дунёнинг
турли
ўлкаларига
тарқалган
.
Тарихчи
Хондамирнинг
хабар
беришича
, XV
юзйилликда
Навоий
асарларининг
жуда
кўп
нусхалари
Ҳиндистон
,
Яқин
Шарқ
ва
Араб
мамлакатларига
савдо
аҳли
ва
маданият
арбоблари
томонидан
олиб
кетилган
1
.
Бугун
Навоий
девонлари
қўлёзмалари
Осиё
ва
Европанинг
бир
қанча
фондларида
сақланмоқда
.
Навоий
девонлари
Европага
1625
йилдан
бошлаб
етиб
борган
.
Ўша
йили
Англиянинг
Оксфорд
университети
шоирнинг
ҳозирда
283
рақами
билан
сақланувчи
бир
терма
девонини
қабул
қилгани
ҳақида
маълумот
бор
2
.
Навоий
ижодхонасига
оид
турли
жанрдаги
шеърларнинг
беш
аср
давомида
қачон
,
қаерда
,
ким
томонидан
ва
қай
шаклда
китобат
қилингани
шоир
лирикасининг
географик
1
Сулаймон
Ҳ
.
Навоий
асарларининг
манбалари
ва
нашри
ҳақида
//
Алишер
Навоий
.
Асарлар
.
Ғаройибус
-
сиғар
. –
Т
., 1963. 30-
б
.
2
Сулаймон
Ҳ
.
Навоий
асарларининг
манбалари
ва
нашри
ҳақида
//
Алишер
Навоий
.
Асарлар
.
Ғаройибус
-
сиғар
. –
Т
., 1963.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1
80
чегарасини
чизиб
беради
,
айни
пайтда
,
бу
Навоий
ижодига
бўлган
эътиборни
ҳам
англатади
.
Шу
ўринда
бу
девонларнинг
кўчирилиш
ва
сақланиш
ўрни
тушунчалари
алоҳида
масала
эканини
ёдда
тутиш
керак
.
Ҳозирда
ЎзР
ФА
Шарқшунослик
институти
асосий
фондида
Навоий
асарларининг
500
га
яқин
қўлёзмаси
сақланмоқда
.
Улардан
160
таси
девон
-
ларининг
қўлёзмаларидир
.
Мазкур
қўлёзмалардан
24
таси
Хоразмда
кўчи
-
рилган
.
Эътиборингизни
қуйидаги
жадвалга
қаратамиз
1
:
№
Қўлёзманинг
сақланиш
рақами
Кўчирилган
санаси
(
ҳ
/
м
)
Девон
номи
Кўчирувчиси
1
8309
XVII
в
.
ТД
−
2
7224
1206/1791
й
.
ТД
Мулла
Отаниёз
ибн
хўжа
Муҳаммад
Марҳумий
3
1277
XVIII
аср
ТД
−
4
7204
1282/1803
й
.
ТД
−
5
6792
1244/1828
−
1829
йй
.
ТД
−
6
646
1257/1841
−
1842
йй
.
ФК
Мулла
Муҳаммад
Назар
ибн
Қиличжон
Хоразмий
7
6907
1259/1843
й
.
ТД
−
8
7048
1263/1847
й
.
ТД
Мулла
Дўстмуҳаммад
ибн
Одам
халифа
Гурлоний
9
7370
1266/1849
−
1850
йй
.
ТД
Саййид
Ниёз
ибн
Ниёзбоб
Саййид
ал
-
Хоразмий
10 8488
1283/1866
−
1867
йй
.
ТД
−
11 8489/I
1297/1879
−
1880
йй
.
ТД
−
12 7818
1299/1882
й
.
ТД
Мулла
Муҳаммад
Амин
ибн
Оллоҳбердибой
13 4772
1302
−
1303/1884
−
18
85
йй
.
ТД
Мирза
Ҳидоятулла
валади
Муҳаммад
Мадҳий
хатиб
14 2058
1318/1901
й
.
ҒС
Муҳаммад
Яқуб
девон
валади
Уста
Қурбонниёз
Хоразмий
1
Жадвалда
Алишер
Навоий
девонларининг
номлари
қисқартма
тарзида
берилди
:
ТД
–
“
Терма
девон
”,
ХМ
– “
Хазойину
-
л
-
маоний
”,
ҒС
– “
Ғаройибу
-
с
-
сиғар
”,
БВ
– “
Бадойиъу
-
л
-
васат
”,
ФК
– “
Фавойиду
-
л
-
кибар
”.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1
81
15 647
1319/1901
й
.
ФК
Муҳаммад
Яқуб
девон
валади
Уста
Қурбонниёз
Хоразмий
16 7098
1319/1901
й
.
БВ
Муҳаммад
Яқуб
девон
валади
Уста
Қурбонниёз
Хоразмий
17 7059/II
1319/1901
й
.
ТД
Мулла
хўжа
ибн
Эшбобо
сўфи
Хоразмий
18 3457
XIX
а
.
ХМ
–
19 1293
XIX
а
.
ТД
–
20 6967/III
XIX
а
.
ТД
–
21 8566/I
XIX
а
.
ТД
–
22 9412
XIX
а
.
ТД
Мулла
Эрмуҳаммад
Эшмуҳаммад
мерган
ўғли
23 10253
XIX
а
.
ТД
–
24 3458
XIX
а
.
БВ
–
Кўринадики
,
ЎзР
ФА
Шарқшунослик
институти
асосий
фондида
сақланаёт
-
ган
Хоразм
китобат
санъатининг
маҳсули
ҳисобланмиш
Навоий
ижодхонасига
оид
шеърлар
“
Терма
девон
” (18
та
), “
Хазойину
-
л
-
маоний
” (1
та
), “
Ғаройибу
-c-
сиғар
” (1
та
), “
Бадойиъу
-
л
-
васат
” (2
та
), “
Фавойиду
-
л
-
кибар
” (2
та
)
каби
девон
-
лар
тартибида
кўчирилган
.
Эътиборлиси
,
уларнинг
энг
кўп
қисми
XIX
асрда
кўчирилган
“
Терма
девон
”
лардир
.
Бу
ҳодисани
Хива
хонлигида
Қўнғиротлар
ҳукмронлиги
даврида
(1804–1920)
Навоий
шахси
ва
унинг
ижодига
бўлган
эътиборнинг
ниҳоятда
ортиб
борганлиги
билан
изоҳлаш
мумкин
1
.
Бу
даврда
Хоразмда
ижод
этган
икки
буюк
шахс
Мунис
(1778–1829)
ва
Огаҳий
(1809–1874)
ижодининг
умумий
томони
ҳам
уларнинг
Навоий
давомчи
-
лари
экани
билан
боғлиқдир
2
.
Хусусан
,
Муҳаммад
Раҳим
Баҳодирхон
II
Феруз
(1864–1910)
ҳукмронлиги
даврида
Навоий
ижодигагина
эмас
,
балки
туркий
адабиётга
бўлган
эътибор
ҳам
кучайди
.
Туркийда
ижод
этган
шоирларнинг
де
-
вонларини
кўчириш
,
уларнинг
асарларини
баёзларга
киритиш
,
шунингдек
,
фор
-
сийда
ёзилган
асарларни
туркийга
ўгириш
,
ҳатто
бир
асарни
бир
нечта
таржи
-
монларни
жалб
қилган
ҳолда
таржима
қилиш
анъана
тусига
айланган
эди
3
.
Шоир
ижодий
меросининг
энг
кўп
“
терма
девон
”
ҳолида
китобат
қилингани
эса
Хоразм
ҳудудида
кўчирилган
девонлар
нусхаларигагина
хос
эмас
.
Сабаби
,
1
Қаранг
: Erkinov A. Persian-Chaghatay Bilingualism in the Intellectual Circles of Central Asia
during the 15
th
–18
th
centuries (the case of poetical anthologies, bay
ā
z).
International Journal of
Central Asian Studies. C. H. Woo (ed.). vol. 12, 2008. – P. 57–82.
2
Назирова
Х
.
Введение
//
Зубдат
ал
-
таварих
–
Мухаммад
Риза
Мираб
Агахи
. –
Т
.–
Самарканд
, 2016. – C. 40.
3
Там
же
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1
82
юқорида
айтиб
ўтганимиздек
,
асосий
фондда
сақланувчи
Навоий
девонлари
-
нинг
160
та
қўлёзмасидан
115
дан
ортиғи
“
Терма
девон
”
қўлёзмалари
экани
маълум
бўлди
.
Қолаверса
, XV
асрдан
то
XIX
асргача
бўлган
даврга
оид
“
Хазо
-
йину
-
л
-
маоний
”
даги
ҳар
тўрт
девондан
олинган
шеърларни
ўзида
жамлаган
девонлар
қўлёзмалари
бутун
дунё
миқёсидаги
фондларда
254
тани
ташкил
этса
,
шулардан
фақат
55
тасигина
“
Хазойину
-
л
-
маоний
”
нинг
тўлиқ
нусхаси
,
қолган
199
таси
эса
“
Терма
девон
”
нусхалари
экани
аниқланган
1
.
1206/1791
йилда
Мулла
Отаниёз
ибн
хўжа
Муҳаммад
Марҳумий
томони
-
дан
кўчирилган
7224
ашё
рақамли
қўлёзма
2
,
афтидан
,
оддий
китобхон
учун
мўлжаллаб
кўчирилган
.
Девон
настаълиқ
хатида
қўқон
қоғозига
кўчирилган
.
Матн
икки
устунда
бўлиб
,
улар
қизил
жадвалга
олинган
.
Пойгирлар
тўлиқ
.
Девон
басмаладан
сўнг
“
Бадоеъу
-
л
-
васат
”
нинг
:
.
اﻮھ
روﺮﭘ
نﺎﺟ
ﮫﻐﯿ
ﺤ
ﺒﺻ
ﻚ
ﻨﯿ
ﺿ
رﺎﻋ
رﺎﮭﺑﻮﻧ
ى
ا
اﻮﻧ
ﻚ
ﻨﯿﻣ
ﮫﻟﺮﯿﺑ
ك
ﺮﺑ
زﻮﯾ
ﺐﯿﭘﺎﺗ
ﻞﺒﻠﺑ
ﻞ
ﻛ
ﻦﯾﺪﻧا
(
Эй
навбаҳори
оразинг
субҳиға
жонпарвар
ҳаво
,
Андин
гулу
булбул
топиб
юз
барг
бирла
минг
наво
)
матлали
ғазали
билан
бошланади
.
Қўлёзма
159
варақдан
иборат
бўлиб
,
ғазал
,
мустаъзод
,
мусаддас
,
мухаммас
,
таржеъ
-
банд
,
рубоий
,
қитъа
,
чистон
ва
туюқ
каби
шеърий
жанрларни
ўз
ичига
олади
.
“
Терма
девон
”
да
“
Бадойиъу
-
л
-
васат
”
девонидан
олинган
шеърлар
кўпроқ
,
аммо
“
Хазойину
-
л
-
маоний
”
сирасига
кирувчи
бошқа
девонлардан
олинган
шеърлар
ҳам
учрайди
.
Умуман
олганда
,
ушбу
девон
таркиб
жиҳатдан
ҳудуд
-
да
кўчирилган
бошқа
терма
девонлардан
фарқ
қилади
.
646
рақамли
терма
девон
3
272
варақ
бўлиб
,
Навоийнинг
“
Бадойиъу
-
л
-
бидоя
”
га
ёзган
дебочаси
билан
бошланади
:
ﻰ
ﻨﻣﺮﺧ
رﻼﻘﺷﺎﻋ
لﺎﺣ
هﺪﯾرﻮﺷ
ﻦﯾﺪﯿﻧﺰﺨﻣ
ﻊ
ﺒ
ﻃ
ى
ر
ﻻ
ى
اﺮﺳ
لﺰﻏ
ﻚ
ﻨﯿﻧ
ﻰ
ﻧاﻮﯾد
ﺖ
ﺣﺎﺼﻓ
.
(
Фасоҳат
девонининг
ғазал
саройлари
табъ
махзанидин
шўридаҳол
ошиқлар
хирмани
...).
Қўлёзма
настаълиқ
хатида
фабрика
қоғозига
кўчирилган
.
Матн
икки
устунда
бўлиб
,
устунлар
зарҳал
,
қизил
ва
кўк
рангли
ҳошия
чизиғига
олин
-
ган
.
Пойгирлар
тўлиқ
.
Терма
девон
ғазал
,
мустаъзод
,
мухаммас
,
мусаддас
,
таржиъбанд
ва
рубоий
жанрларидаги
шеърлардан
иборат
.
Ушбу
шеърлар
“
Хазойину
-
л
-
маоний
”
нинг
ҳар
тўрт
девонидан
танлаб
олинган
.
1318/1901
йил
Хивада
Муҳаммад
Яқуб
девон
валади
Уста
Қурбонниёз
Хоразмий
томонидан
кўчирилган
2058, 7098, 647
ашё
рақамлари
остида
сақ
-
ланувчи
“
Ғаройибу
-
с
-
сиғар
”, “
Бадойиъу
-
л
-
васат
”
ва
“
Фавойиду
-
л
-
кибар
”
де
-
вонларининг
нусхалари
4
настаълиқ
хатида
фабрика
қоғозига
кўчирилган
.
1
Erkinov A. Persian-Chaghatay Bilingualism in the Intellectual Circles of Central Asia during the
15
th
–18
th
centuries (the case of poetical anthologies, bay
ā
z). International Journal of Central Asian
Studies. C. H. Woo (ed.). vol. 12, 2008. – P. 10.
2
ЎзР
ФА
ШИ
№
7224,
Алишер
Навоий
.
Терма
девон
. –
Хоразм
, 1206/1791. –
Б
. 159.
3
ЎзР
ФА
ШИ
№
646,
Алишер
Навоий
.
Терма
девон
. –
Хоразм
, 1257/1841–1842. –
Б
. 247.
4
ЎзР
ФА
ШИ
№№
2058, 7098, 647,
Алишер
Навоий
. “
Ғаройибу
-
с
-
сиғар
”, “
Бадойиъу
-
л
-
васат
”, “
Фавойиду
-
л
-
кибар
”. –
Хоразм
, 1318/1901.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1
83
Девонларнинг
матни
икки
устунда
бўлиб
,
улар
зарҳал
,
сиёҳранг
ва
кумуш
-
ранг
ҳошияга
олинган
.
Пойгирлар
тўлиқ
.
Асосий
матн
қорада
,
сарлавҳалар
ва
жанрлар
номи
эса
қирмизи
рангда
.
Китоблар
бичими
бир
хил
(27
х
16,5).
Афтидан
,
котибга
“
Хазойину
-
л
-
маоний
”
нинг
барча
девонларини
алоҳида
тартибда
кўчириш
буюрилган
кўринади
.
Мазкур
нусхаларнинг
барини
Хоразм
китобат
санъатининг
юксак
намуналари
,
десак
янглишмаймиз
.
Қўл
-
ёзмалар
эътибор
билан
кўчирилган
.
Дебочада
(2058
рақамли
қўлёзма
)
ва
ғазаллар
бошланишида
нозик
дид
билан
унвонлар
ишланган
.
Колофон
-
лардан
англаш
мумкинки
,
девонлар
Муҳаммад
Раҳим
Баҳодирхон
II
нинг
сарой
кутубхонаси
учун
махсус
кўчирилган
.
Ушбу
нодир
қўлёзма
XIX–XX
аср
Хоразм
китобат
санъатининг
юксак
намунасидир
.
Девонни
кўчиришда
котиб
Навоий
даври
матншунослигининг
анъаналарини
ўзида
яхши
акс
эттирган
.
Ушбу
нусхани
Ҳ
.
Сулаймонов
томо
-
нидан
амалга
оширилган
“
Хазойину
-
л
-
маоний
”
нинг
илмий
-
танқидий
матни
билан
1
солиштириб
чиқдик
.
Орада
муайян
фарқлар
ҳам
борлиги
аниқланди
.
2058
рақамли
қўлёзма
басмаладан
сўнг
ﺎﺒﯾد
ﭼ
ﮫ
(
дебоча
)
билан
бошланади
.
Ҳ
.
Сулаймоновнинг
таъкидлашича
, 1492–1498
йиллар
ўртасида
Навоий
ўзининг
аввалги
икки
девони
“
Бадойиъу
-
л
-
бидоя
”
ва
“
Наводиру
-
н
-
ниҳоя
”
даги
шеърлари
-
га
бу
икки
девондан
сўнг
яратилган
шеърларни
қўшиб
, XV
аср
поэзиясининг
буюк
эпопеяси
ҳисобланган
44901
мисрадан
иборат
тўрт
қисмли
“
Хазойину
-
л
-
маоний
”
китобини
тузди
.
Ниҳоят
,
Навоий
“
Хазойину
-
л
-
маоний
”
нинг
ижодий
тарихини
баён
қилувчи
махсус
дебоча
(
кириш
сўзи
)
ёзиб
,
ўзбек
тилидаги
лирик
асарлари
мажмуасини
тугаллади
2
. 677
рақамли
қўлёзмада
ушбу
дебоча
:
ﻢﯿ
ﻛ
ﮫﻏرﺪﻗ
لوا
سﺎﭙﺳ
و
ﺮ
ﻜ
ﺷ
ﭼ
ى
دﺮﯿﺑ
هﻮﻠﺟ
ﮫﻐﯾ
ر
ﻻ
هﺎ
ﻛ
آ
ﺶﯾارا
دﻮﺟو
ﻦﯾد
ﻰ
ھ
ﺎ
ﻜ
ﺸﯾﺎﺳآ
مﺪﻋ
نﻮ
...
3
(
Шукр
ва
сипос
ул
қодирғаким
,
чун
адам
осойишгоҳидин
вужуд
оройиши
огоҳлариға
жилва
берди
...)
жумласи
билан
бошланади
.
2058
рақамли
қўлёзмада
“
Хазойину
-
л
-
маоний
”
учун
эмас
, “
Бадойиъу
-
л
-
бидоя
”
учун
ёзилган
дебоча
берилган
4
.
Кейинги
асрларда
дебоча
билан
кў
-
чирилган
Навоий
девонлари
(
дебочасиз
кўчирилган
девонлар
ҳам
талайгина
)
учун
бу
ҳолат
анъана
тусига
айланган
эди
.
“
Ғаройибу
-
с
-
сиғар
”
нинг
ушбу
нусхаси
ғазал
,
мустаъзод
,
мухаммас
,
мусаддас
,
таржиъбанд
,
маснавий
,
қитъа
,
рубоий
ва
муаммо
жанридаги
шеър
-
лардан
таркиб
топган
.
Девонда
40
та
ا
алиф
ҳарфига
(1–40), 25
та
ب
ба
ҳарфига
(41–65), 2
та
پ
пе
ҳарфига
(66–67), 20
та
ت
та
ҳарфига
(68–87), 3
та
ث
са
ҳарфига
(88–90), 4
та
ج
жим
ҳарфига
(91–94), 5
та
چ
чим
ҳарфига
(95–99), 6
та
ح
ҳойи
ҳуттий
ҳарфига
1
Алишер
Навоий
.
Хазойинул
-
маоний
// “
Ғаройиб
ус
-
сиғар
”.
Т
. I.
Ҳ
.
Сулаймонов
илмий
-
танқидий
матни
асосидаги
нашр
. –
Т
., 1959.
2
Сулаймонов
Ҳ
. “
Хазойинул
-
маоний
”
текстларини
ўрганиш
ва
нашрга
тайёрлашнинг
асосий
масалалари
//
Алишер
Навоий
.
Хазойинул
-
маоний
.
Т
. I. –
Б
. 10.
3
ЎзР
ФА
ШИ
№
677.
Алишер
Навоий
.
Хазойин
ул
-
маоний
. 1
б
-
в
.
4
ЎзР
ФА
ШИ
№
646
қўлёзма
дебочасига
қаранг
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1
84
(100–105), 7
та
خ
ха
ҳарфига
(106–112), 15
та
د
дол
ҳарфига
(113–127), 3
та
ذ
зол
ҳарфига
(128–130), 65
та
ر
ре
ҳарфига
(131–195), 24
та
ز
зе
ҳарфига
(196–219),
19
та
س
син
ҳарфига
(220–238), 26
та
ش
шин
ҳарфига
(239–264), 5
та
ص
сод
ҳарфига
(265–269), 4
та
ض
зод
ҳарфига
(270–273), 4
та
ط
то
ҳарфига
(274–277),
4
та
ظ
зо
ҳарфига
(278–281), 6
та
ع
айн
ҳарфига
(282–287), 8
та
غ
ғайн
ҳарфига
(288–295), 6
та
ف
фе
ҳарфига
(296–301), 13
та
ق
қоф
ҳарфига
(302–314), 42
та
ك
коф
ҳарфига
(315–356), 29
та
ل
лом
ҳарфига
(357–385), 44
та
م
мим
ҳарфига
(386–429), 67
та
ن
нун
ҳарфига
(430–496), 15
та
و
вов
ҳарфига
(497–511), 49
та
ه
ҳойи
ҳавваз
ҳарфига
(512–560), 2
та
ﻻ
лом
алиф
га
(561–562), 74
та
ى
йой
ҳарфига
(563–636)
тугайдиган
,
жами
636
та
ғазал
мавжуд
.
Ҳ
.
Сулаймонов
“
Хазойину
-
л
-
маоний
”
нинг
илмий
-
танқидий
матнини
тузишда
“
Ғаройибу
-
с
-
сиғар
”
девонида
650
та
ғазал
мавжуд
эканини
аниқлаган
1
.
Демак
,
2058
ашё
рақамли
“
Ғаройибу
-
с
-
сиғар
”
да
14
та
ғазал
номаълум
сабабга
кўра
тушиб
қолган
.
Эҳтимол
,
бу
ғазаллар
“
Хазойину
-
л
-
маоний
”
нинг
Муҳаммад
Яқуб
кўчирган
кейинги
девонларнинг
қўлёзмаларига
киритилган
бўлиши
мумкин
.
Қизиғи
,
илмий
-
танқидий
матн
асосидаги
нашрда
ا
алиф
ҳарфига
тугаган
ғазаллар
сони
39
та
,
қўлёзмада
эса
40
та
.
Қуйида
“
Ғаройибу
-
с
-
сиғар
”
дево
-
нининг
илмий
-
танқидий
матн
асосидаги
нашри
ва
2058
ашё
рақамли
қўлёзма
орасидаги
фарқни
ا
алиф
ҳарфига
тугайдиган
ғазаллар
ўртасидаги
тафовут
орқали
солиштирамиз
:
Нусхадаги
ушбу
ҳарфга
тугайдиган
18-
рақамгача
бўлган
ғазаллар
илмий
-
танқидий
матн
нашри
билан
мос
келади
. 19-
ғазалдан
бошлаб
фарқлар
кузатила
бошлайди
.
Нашрдаги
икки
ғазал
(19, 39)
2
қўлёзмада
мавжуд
эмас
.
Шунингдек
,
қўлёзмадаги
уч
ғазал
(36, 39, 40)
3
“
Ғаройибу
-
с
-
сиғар
”
нашрида
йўқ
.
Улардан
иккитаси
илмий
-
танқидий
матн
асосидаги
нашрнинг
“
Фавойиду
-
л
-
кибар
”
4
де
-
вонида
келган
.
Қизиғи
шундаки
,
қўлёзмадаги
40-
ғазал
илмий
-
танқидий
матн
асосида
нашр
қилинган
“
Хазойину
-
л
-
маоний
”
дан
ҳам
,
Мукаммал
асарлар
тўпламидаги
“
Хазойину
-
л
-
маоний
”
туркумига
кирувчи
III, IV, V, VI
томлардан
1
Сулаймонов
Ҳ
. “
Хазойинул
-
маоний
”
текстларини
ўрганиш
ва
нашрга
тайёрлашнинг
асосий
масалалари
//
Алишер
Навоий
.
Хазойинул
-
маоний
.
Т
. I. –
Б
. 14.
2
Алишер
Навоий
.
Хазойинул
-
маоний
//
Ғаройиб
ус
-
сиғар
.
Т
. I.
Ҳ
.
Сулаймонов
илмий
-
танқидий
матни
асосидаги
нашр
. –
Т
., 1959.
Ғазалларнинг
матласи
. 19-
ғазал
, –
Б
. 39.:
Кимки
кўрса
мушки
ноб
ул
сунбули
сероб
аро
,
Бир
қаро
туфроғ
дегайким
тушти
мушки
ноб
аро
.
39-
ғазал
, –
Б
. 59.:
Маҳвашо
,
сарв
қадо
,
лола
руҳо
,
сийм
тано
.
Чораким
қолмади
сабрим
ғами
ҳажрингда
яно
.
3
ЎзР
ФА
ШИ
№
2058.
Ғазалларнинг
матласи
. 36-
ғазал
, 24
б
-
в
.:
نﺎ
ﻜ
ﯾا
ﻮﻣ
رﺎﯾ
ﻼﯿﺑ
ﮫﺘﺴﺧ
ﻮﺑ
ى
آ
لوا
ﺎﯾآ
*
ي
ا
ى
ﺮﯿﻤ
ﺿ
چ
ﺎﯾآ
نﺎ
ﻜ
ﯾا
ﻮﻣ
رﺎﺑ
ﻢﯿﻤﻏ
ار
39-
ғазал
, 25
а
-
в
.:
ى
دﺎﻣرﻮ
ﻛ
ﺰﯿ
ﻛ
ﺮھ
ﮫﺴﻤﯿ
ﻛ
چ
ﺎﻓو
ﻦﯾﺪﻧارود
ﻞھا
نو
*
ﺎﻓو
ﻦﯾﺪﻧآ
ﻊ
ﻤ
ﻃ
ﻰ
ﻧ
رود
ﻰ
ﺘﻓآ
نارود
ﮫ
ﻜ
ﻟوا
40-
ғазал
, 25
а
–26
б
-
вв
.:
اﻮﺳر
ﻰ
ﻧ
ﮫﻧازﺮﻓ
ﻞﻗﺎﻋ
زﻮﯾ
ى
د
ﻼﯾا
ﻖ
ﺸﻋ
*
اﻮﺳر
ﻰ
ﻧ
ﮫﻧاﻮﯾد
ﻮﺑ
ى
ﺪﻠﯿﻗ
ﺮ
ﻛ
ا
ﺐﯿﻋ
ﻰ
ﻧ
4
Алишер
Навоий
.
Хазойинул
-
маоний
//
Фавойид
ул
-
кибар
.
Т
. IV.
Ҳ
.
Сулаймонов
илмий
-
танқидий
матни
асосидаги
нашр
. –
Т
., 1960.
Ғазалларнинг
матласи
. 35-
ғазал
, –
Б
. 41.:
Ул
ой
бу
телба
била
ёрму
экин
,
оё
,
Замир
ичра
ғамим
борму
экин
,
оё
.
38-
ғазал
, –
Б
. 44.:
Кимса
ҳаргиз
кўрмади
чун
аҳли
даврондин
вафо
,
Улки
даврон
офатидур
,
не
тамаъ
андин
вафо
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1
85
ҳам
тушиб
қолган
.
Ушбу
ғазал
Мукаммал
асарлар
тўпламининг
II
томи
“
Наводиру
-
н
-
ниҳоя
”
девонида
бор
эканини
аниқладик
1
.
Қўлёзманинг
колофони
шундай
:
ﺪﯿﺷرﻮﺧ
ﻚ
ﻨﯿﻧ
ى
ﺮﮭﺳ
نﺎﻄﻠﺳ
ﻰ
ﻟﺎﺘﻧﺎﮭﺟ
بﺎﺘﻓا
ﻚ
ﻨﯿﻧ
ﻰ
ﻧﺎﻤﺳآ
ﺖ
ﻟاﺪﻋ
ﻰ
ﻨﻤﻟا
و
ﷲ
ا
ﺪﻤ
ﺤ
ﻟا
نﺎﻄﻠﺼﻟا
ناروﺪﻟاردﺎﻧ
و
نﺎﻣﺰﻟا
نﺎﻄﻠﺳ
ت
ﺮ
ﻀ
ﺣ
ﺖ
ﺳﻮﺣ
ﻼ
ﻀ
ﻓ
و
ﺖ
ﻟود
ﺎﻤﻠﻋ
ﻰ
ﺳ
هﺪﻨﺸﺧر
ﻢﯿﺣر
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﺪﯿﺳ
ى
زﺎﻐﻟا
ﻮﺑا
رﻮﺼﻨﻤﻟاو
ﺮ
ﻔ
ﻈﻤﻟا
ﻮﺑا
نﺎﻗﺎﺨﻟا
ﻦﺑا
نﺎﻗﺎﺨﻟا
نﺎﻄﻠﺴﻟا
ﻦﺑا
ﺎﮭﺑ
ﻢﯿ
ﻛ
ﻰ
ﯾاﻮﻧ
لوا
ﺮﺘﻓد
ﻼﯿﺑ
ى
رﻼﯿﻟﺎﻋ
نﺎﻣﺮﻓ
ﻚ
ﻨﯿﻧ
ﮫﺘ
ﻛ
ﻮﺷ
و
ﮫﺘﻟود
ﻰ
ﻟﺎﻌﺗ
ﷲ
ا
ﺪﻠﺧ
ﻰ
ﻧﺎ
ﺛ
نﺎﺧرد
زﺎﯿﻧﺎﺑﺮﻗ
ﺎﺘﺳوا
ﺪﻟو
ناﻮﯾد
بﻮﻘﻌﯾ
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﺮﯿﻘ
ﺤ
ﻟا
ﺮﯿﻘﻓ
ﻮﺑ
ى
دﺮﯾا
مﻮﺳﻮﻣ
ﮫﻠﯿﺑ
ﺮﻐﺼﻟا
ﺐﯾاﺮﻏ
وا
ﻚ
ﻨﯿﻣ
ى
ﺮﺠھ
ﺦ
ﯾرﺎﺗ
چ
ن
ﻻ
ﺮﯿ
ﻜ
ﯾ
نوا
ﻰ
ﻏاد
زﻮﯾ
ﭼ
ن
ﻻ
ﻰ
ﺘﻟا
ﮫﻣﺮ
ﻜ
ﯾ
ﻚ
ﻨﯿﻧ
ﻰ
ﯾا
اﺪﻌﻘﻟاو
ذ
ﻰ
ﭼ
ﻰ
ﻰ
ﻧﻮ
ﻛ
ﮫﺒﻨﺷ
ﻰ
ﺳ
ى
درﻮ
ﻜ
ﺘﯾ
ﮫﻏ
مﺎﻤﺗا
ﺐﯾزﺎﯾ
اﺪﯾﺮﯿﺧا
ﻚ
ﻨﯿﻧ
ﻰ
ﻠﯿﯾ
شﻮﻣ
ﻖ
ﻓاﻮﻣ
.
Хулоса
шуки
,
Хоразмда
Алишер
Навоий
ижодига
бўлган
эътибор
жуда
куч
-
ли
эди
.
Воҳада
шоирнинг
асарлари
дид
билан
кўчирилган
.
Бу
қўлёзмалар
Хоразм
китобат
санъатининг
кўҳна
ва
нодир
намуналари
сирасига
киради
.
Бу
қўлёзма
девонлар
баъзан
Навоийнинг
ўзи
тузган
мундарижа
асосида
кўчирилган
бўлса
,
баъзан
тамоман
янги
тартиб
асосида
тузилган
.
Нусхаларнинг
колофонидаги
маъ
-
лумотлар
ва
уларнинг
ташқи
белгилари
бу
икки
хилликни
изоҳлагандек
.
Агар
шеърлар
Навоий
тартибидаги
девон
ҳолида
китобат
қилинган
бўлса
,
улар
подшоҳнинг
махсус
фармони
асосида
сарой
кутубхонаси
учун
кўчирилган
бўла
-
ди
.
Шоир
шеърларининг
турли
ўлчамлар
асосида
терилиб
,
девон
ҳолига
келти
-
рилгани
эса
кўп
ҳолларда
зиёлиларнинг
ўз
коллекцияси
учун
кўчирилган
бўлади
.
Ушбу
девонлар
ички
тартиб
жиҳатидан
оригинал
.
Улар
Хоразм
адабий
муҳитида
етук
навоийшунослар
кўп
ўтганидан
дарак
беради
.
1
Алишер
Навоий
.
Наводир
ун
-
ниҳоя
//
Мукаммал
асарлар
тўплами
.
Текстни
тузувчи
:
Марям
Раҳматуллаева
. –
Т
., 1987. 38-
ғазал
, –
Б
. 30.
Ишқ
айлади
юз
оқилу
фарзонани
расво
,
Не
айб
агар
қилди
бу
девонани
расво
.
