SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
82
бажаради. Бу эса нутқнинг тингловчига таъсирини оширишда катта
аҳамиятга эга бўлиб қолаверади.
Шундай қилиб, тематик индикаторлар матндаги айрим сегментлар
ўртасидаги кетма-кетликни таъминлаб берса, альтераторлар эса матнда
мазмун ҳаракатини, мавзу изчиллик билан очилишини фаоллаштиради.
Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш мумкинки, такрорланаётган ҳарф, бўғин,
сўз, сўз бирикмаси, гап бўлишидан қатъий назар, улардан тингловчига
нисбатан кучлироқ таъсир кўрсатиш, унда маълум воқеа-ҳодисага нисбатан
хиссий қўзғалиш туйғуларини уйғотиш учун фойдаланилади. Такрор
мусиқавий жумлалар сингари нутқни оҳангдор, таъсирчан ва жозибадор
қилиш, шу йўл билан уларни тингловчи томонидан осонлик билан қабул
қилинишида муҳим стилистик воситадир. Шу сабабли ҳам уни маълум
маънода нутқ мусиқаси деб ҳам аташ мумкин. Демак, синтактик воситалар
ичида такрор маъно кучайтиришда фаол экан. Бу восита нафақат ёзма нутқда,
балки оғзаки нутқда ҳам кенг қўлланилади.
ШАМСИЕВА БАРНОХОН
Таянч докторант, ТДШУ
Таржима матнида маданият трансферини
аниқлашда лингвомаданий ёндашув
Аннотация. Замонавий тилшуносликнинг янги тармоғи бўлмиш лингвомаданият-
шунослик тилни нафақат билиш воситаси, балки миллатнинг маданий коди сифатида
ўрганади. Олимларнинг инсон она тили призмаси орқали дунёни фарқли кўради деган
ғояси тадқиқотчиларда янгидан янги кўпгина тадқиқотларга қизиқиш уйғотмоқда.
Лингвомаданиятшунослик фанида маданий ахборот ташувчи тил бирликлари орқали
тадқиқ қилинар экан, бундай тил бирликлари лингвомаданий бирликлар термини остида
бирлашади. Масалан, реалия, эталон, концепт, лакуналар, стереотиплар, нутқий эти-
кетлар лингвомаданий бирликлар ҳисобланади. Оламнинг лисоний манзарасини, мада-
ниятнинг асосий концептлари мажмуи бўлган концептосферани, лисоний онгни тав-
сифлаш ҳамда тил эгаларининг миллий-маданий менталлигини акс эттирувчи лисоний
бирликларни, нутқий мулоқотга хос бўлган миллий ижтимоий-маданий стереотипларни
аниқлаш лингвомаданиятшуносликнинг асосий вазифалари ҳисобланади.
Маданият трансферининг таржима матнида намоён бўлишини ўрганишда
лингвомаданиятшунослик нуқтаи назаридан ёндашиб таҳлил қилиш, тадқиқотда халқ
тафаккури, унинг оламни идрок этишидаги ўзига хос жиҳатларини тилда акс
этишини ўрганишга ёрдам беради. Бадиий асар таржима қилинганда, ундаги ғоялар,
миллатнинг дунёқарашини акс эттирувчи омиллар ҳам таржима матнида рецептор-
га хос акс этади. Ҳар бир тил ўзи билан ўша миллат маданиятини акс эттиргани
каби, таржима китобхони ҳам асарни ўз тилида ўқир экан, баъзи иборалар ўқувчини
ўз маданияти нуқтаи назаридан асарни идрок қилишга, тасаввур қилишга ундайди.
Яъни биргина матн турли халқлар, миллат нуқтаи назаридан турлича англаниши ва
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
83
талқин қилиниши мумкин. Чунки, инсон яшаб турган табиати, маданияти, урф-
одати, дини каби факторлар унинг фикрлар, тушунча ва тасаввурлар дунёсини
шаклланишига туртки бўлади.
Таржима матнида асл матнда учрамайдиган маданий бўёқдор сўзларнинг қўлла-
нилиши таржима матнининг маданий трансфер бўлганлигини бир омили саналади. Бу
таржимон томондан онгли равишда асл матндаги жумла ғоясини етказиш учун
қўллаган усули бўлиши билан бирга, таржима асари китобхонига тушунарли
бўлишини таъминлаш учун танланган усул бўлиши ҳам мумкин. Икки танловдан ҳар
қайсиниси бўлмасин, икки хил усулда ҳам энг бош фактор маданият ҳисобланиб,
таржима матнида маданият трансферини акс эттиради. Асардаги қаҳрамоннинг
руҳий-эмоционал ҳолатини тасвирлашда таржима тили миллати маданиятига оид
сўзларнинг қўшиб ифода қилиниши руҳий экспрессивликни таъминлаб берса, иккинчи
томондан маданий бўёқдор сўзлар юзасидан таржима матнини ўқиш жараёнида
китобхонда ўзбекона ассоциацияларнинг шаклланишига туртки бўлади.
Таянч сўз ва иборалар: лингвомаданиятшунослик, лингвомаданий бирликлар,
бўёқдор сўзлар, маданият трансфери, кўчиш, концепт, асcоциация.
Аннотация. Лингвокультурология, новая отрасль современной лингвистики,
изучает язык не только как средство познания, но и как культурный код нации. Идея о
том, что ученые видят мир по-другому через призму родного языка, привлекает
множество новых исследований среди исследователей. В лингвистике, когда
культурная информация изучается с помощью языковых единиц, несущих информа-
цию, такие языковые единицы группируются под термином лингвокультурные
единицы. Например, реалии, концепты, лакуны, стереотипы, речевые этикеты
являются лингвокультурными единицами. Основными задачами лингвокультурологии
являются описание языкового картина мира, концептосферы, представляющей собой
совокупность базовых концепций культуры, языкового сознания и языковых единиц,
отражающих национально-культурный менталитет владельцев языков, националь-
ную социокультурную среду, стереотипы, характерные для речи.
Анализ с точки зрения лингвокультурологии при исследовании проявления куль-
турного трансфера в переведенном тексте помогает изучить лингвистическое
отражение народного мышления в исследовании, его специфические аспекты восприя-
тия мира. Когда произведение искусства переводится, его идеи, факторы,
отражающие мировоззрение нации, также воспринимаются текстом перевода. Так
же, как каждый язык отражает культуру этой нации, так и в то время как читатель
переводного текста читает произведение на своем родном языке, некоторые фразы
побуждают читателя понять и представить произведение с точки зрения своей
собственной культуры. То есть один текст можно понимать и трактовать по-
разному с точки зрения разных народов. Потому что такие факторы, как природа,
культура, обычаи и религия, влияют на его мир мыслей, концепций и воображений.
Использование культурно окрашенных слов переводе, которых нет в исходном
тексте, является фактором того факта, что переведенный текст является куль-
турным трансфером. Хотя это может быть метод, который переводчик сознательно
использует для передачи идеи предложения в исходном тексте, он также может быть
методом, выбранным для обеспечения того, чтобы переведенная работа была понятна
читателю. В любом случае основным фактором в обоих методах является культура,
которая отражает трансфер культуры в переведенном тексте.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
84
Опорные слова и выражения: лингвокультурология, лингвокультурологические едини-
цы, культурно окращенные слова, культурный трансфер, перенос, концепт, ассоциация.
Abstract. Linguocultural studies, a new branch of modern linguistics, studies a language
not only as a means of knowing, but also as the cultural code of a nation. The idea that
scientists which is seeing the world differently through the prism of the mother tongue is
attracting a lot of new research among researchers. In linguistics, when cultural information
is studied through language that carry information, such language units are grouped under
the term linguocultural units. For example, realia, concept, lacunas, stereotypes, speech
labels are all linguocultural units. The main tasks of linguocultural studies are to describe the
linguistic picture of the world, the conceptosphere, which is a set of basic concepts of culture,
the linguistic consciousness and linguistic units that reflect the national-cultural mentality of
language owners, national socio-cultural stereotypes specific to speech.
An analysis from the point of view of linguocultural studies in the study of cultural
transfer in the translated text helps to study the language of the people's thinking in the study,
its specific aspects of perception of the world. When a work of art is translated, the ideas in it,
the factors that reflect the worldview of the nation, are also receptive to the text of the
translation. Just as each language reflects the culture of that nation, so while the translated
reader reads the work in his own language, some phrases encourage the reader to
understand and imagine the work in terms of their own culture. That is, a single text can be
understood and interpreted differently from the point of view of different peoples, nations.
Because factors such as the nature, culture, customs, and religion in which a person lives
influence his world of thoughts, concepts, and imaginations.
The use of culturally colored words that are not found in the original text in the
translated text is a factor in the fact that the translated text is a cultural transfer. While this
may be the method the translator consciously uses to convey the idea of the sentence in the
original text, it may also be the method chosen to ensure that the translated work is
understandable to the reader. In either case, the most important factor in both methods is
culture, which reflects the transfer of culture in the translated text.
Keywords and expressions: linguocultural studies, linguocultural units, colored words,
cultural transfer, shift, concept, association.
XX асрнинг охирларида олимларнинг тил ва маданият ўртасидаги муноса-
батлар масаласига бўлган қизиқиши янги – лингвомаданиятшунослик фани-
нинг пайдо бўлишига сабаб бўлди. Ушбу фаннинг диққат мавзуси тил ва
маданиятнинг ўзаро таъсири, уларнинг бир-бирига боғлиқлигини ўрганиш
бўлиб, инсон ҳаётидаги маданият белгиларининг тилда акс этишини ўрганади.
“Тил нафақат мулоқот ва дунёни билиш қуроли, балки, миллат маданиятининг
калити(коди)”
1
сифатида олимларни қизиқтира бошлади. Ва тил ҳам, маданият
ҳам бир-бирисиз мавжуд эмас деган ғоя тадқиқотчиларни лингвомада-
ниятшунослик фани марказида жамлади.
В.фон Гумбольдтнинг “миллатимнинг тили чегараси менинг дунёқара-
шимнинг чегарасини белгилайди” деган жумласи лингвомаданиятшунослик
1
Maslova V.A. Lingvokulturologiya [Cultural linguistics] Tutorial book for universities. Мoscow,
Academia, 2001. 3 pp. (In Russian)
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
85
фанининг асосий ғоясини ташкил қилади десак адашмаймиз. Ушбу фан
тармоғи "тилшунослик ва маданиятшунослик фанларининг туташган ерида
пайдо бўлган бўлиб, тилда ўрнашиб қолган ва унда акс этган халқ маданиятини
намоён бўлишини ўрганади.”
1
Яъни, тил ўз бирликларида маданият
белгиларини сақлаши ва тил орқали уни трансляцияси усулларини ўрганишдан
иборатдир. В.фон Гумбольдтнинг назарияси кўпгина олимларнинг тилшунос-
лик фанига бошқача ёндашишига туртки бўлди. Жумладан, америкалик
тилшунослар Эдвард Сепир ва Бенжамин Ли Уорф томонидан илгари сурилган
"тил нисбийлиги" гипотезаси заминида одамлар она тили призмаси орқали
дунёни хар ҳил кўради деган ғоя ётади. Хар бир тил ўша тилда сўзлашадиган
одамларнинг онгини белгилайди, ҳар бир миллат дунёни ўз "тил манзараси"дан
келиб мушоҳада қилади деган фикрни илгари суришган. Э.Сепир шундай
дейди: "Тил маданиятдан ташқарида яъни бизнинг ҳаёт тарзимизни
ифодаловчи амалий кўникма ва ғоялардан ташқарида мавжуд эмас
2
." Яъни
инсон бирор нарсани тил билан ифодалар экан, унда унинг дунёқараши,
миллий маданияти ҳам намоён бўлар экан. Шу билан бирга инсоннинг қабул
қилиш, англаш, тушуниш жараёнида ҳам тилнинг ўрни ҳақида гапириш муҳим
аҳамият касб этади. Бу фаннинг ривожланишига В.Н.Телия, А.А.Потебня,
В.В.Воробьев, Л.Вайсгербер, Х.Глинц, Э.Сепир, Б.Л.Уорф, Г.Брутян,
А.Вежбицкая, В.А.Маслова, Д.Хаймз каби олимларнинг хиссалари катта.
Маданият, халқ тафаккури, унинг оламни идрок этишидаги ўзига хос
жиҳатларини тилда акс этишини ўрганиш лингвокультурологиянинг асосини
ташкил қилади. Тил ва маданият ушбу йўналишнинг объекти ҳисобланиб,
предмети эса ўзида маданий семантикани ифода этувчи тил бирликлари
ҳисобланади. Лингвомаданиятшуносликда маданий ахборот ташувчи тил
бирликлари тадқиқ қилинар экан, бундай тил бирликлари лингвомаданий
бирликлар термини остида бирлашади. Жумладан, рамз, эталон, метафора,
паремиологик бирликлар, лакуналар, реалиялар, стереотиплар, прецедент
бирликлар, нутқий этикетлар лингвомаданий бирликлар ҳисобланади. Олам-
нинг лисоний манзарасини, маданиятнинг асосий концептлари мажмуи бўлган
концептосферани, лисоний онгни тавсифлаш ҳамда тил эгаларининг миллий-
маданий менталлигини акс эттирувчи лисоний бирликларни, нутқий мулоқотга
хос бўлган миллий ижтимоий-маданий стереотипларни аниқлаш лингво-
маданиятшуносликнинг асосий вазифалари ҳисобланади.
В.Н.Телия лингвомаданиятшуносликни жонли миллий тилда моддий
маданият ва менталитетнинг мужассамлашувини ўрганадиган фан сифатида
таърифлайди
3
. Ушбу мақолада В.В.Воробьеванинг лингвомаданиятшунослик
1
Same book, 5 pp.
2
E. Sapir. Izbrannyie trudy po yazyikoznaniyu i kulturologii [Selected works on linguistics and
cultural studies]. Мoscow., 1993. 185 pp. (In Russian)
3
V.N. Telia. Russkaya frazeologiya. Semanticheskiy, pragmaticheskiy I lingvokulturologicheskiy
aspekti [Russian phraseology. Semantic pragmatic and cultural linguistic aspects]. Мoscow, 1996.
216 pp. (In Russian)
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
86
учун берган таърифига ёндашамиз. Унга кўра, лингвомаданиятшунослик фани
танланган маданий қадриятларнинг мажмуини, инсоннинг нутқни етказиш ва
идрок этишнинг коммуникатив жараёнларини, лисоний шахс тажрибаси ҳамда
миллий менталитетни ўрганади
1
. Тилда намоён бўлган ва унда мустаҳ-
камланган маданий ифодалар билан шуғулланадиган йўналиш сифатида
лингвомаданиятшунослик фани тилни нафақат алоқа ва билиш воситаси, балки
миллатнинг маданий коди сифатида ўрганадиган социолингвистика ва
этнолингвистика билан ҳам чамбарчас боғлиқдир. Улардан фарқли равишда
лингвомаданиятшунослик фани жонли алоқа жараёнида қўлланиладиган
лингвистик иборалар билан инсон менталитети боғлиқлигини ўрганади.
Сўнгги йилларда ўзбек тилшунослиги, таржимашунослигида ҳам линг-
вомаданиятшунослик соҳасида қатор илмий тадқиқотлар қилинмоқда,
мақолалар нашр этилмоқда. Булар қаторига Н.Махмудов, Д.Худойбер-
ганова, Ш.Усмонова, Р.Ширинова, У.Йўлдошевларни кўрсатиш мумкин.
Лингвомаданиятшунослик фани тадқиқот марказида тил ва маданият
бўлиб, уларга берилган таърифлар кўпчиликни ташкил қилади. Д.Худой-
берганова берилган таърифларни умумлаштирган ҳолда шундай дейди: “тил
ва маданият ижтимоий аҳамиятга эга бўлган ахборотни сақлаш, авлоддан
авлодга узатиш, маданиятлараро мулоқотни юзага келтириш ва уни
ривожлантириш хусусиятига эга бўлган ноёб ҳодисадир. Бунда тил ҳам
маданият маҳсули, ҳам унинг мавжудлигининг асосий шарти сифатида
маданият қиёфасини белгиловчи, унинг ворисийлигини таъминловчи омил
вазифасини бажаради.”
2
А.А.Абдуазизовнинг “Тилшунослик назариясига
кириш” китобида лингвомаданиятшуносликка қуйидагича изоҳ берилади:
лингвокультурология – тил ва маданият, ўзаро маданий масалаларини илмий
тадқиқ этади. Бу соҳа фақат маданият билан эмас, балки у орқали турли урф-
одатлар, диний ҳодисалар, миллий концептлар, дунёни тил орқали онгли ҳис
қилиш воситаларини ўрганади.”
3
Профессор Н.Маҳмудовнинг “Тилнинг
мукаммал тадқиқи йўлларини излаб...” номли мақоласида лингвомада-
ниятшунослик, хусусан, антропоцентрик парадигманинг моҳияти чуқур
ёритилган бўлиб, Д.Худайберганова ўзбек тилшунослигида лингвомаданият-
шунослик ҳақида жиддий мулоҳазалар баён қилинган биринчи асар
сифатида баҳолайди. Лингвомаданиятшунослик фанининг объекти маданият
тушунчасига қуйидагича таъриф беради: лингвомаданиятшуносликдаги
маданиятнинг маъноси, “ақлий маънавий ёки хўжалик фаолиятида эришил-
ган даража, савия(нутқ маданияти) эмас, балки кишилик жамиятининг
1
V.V. Vorobyov. Lingvokulturologicheskaya paradigm lichnosti [Lingvocultural paradigm of
personality]. - М., 1996. 5 pp.(In Russian)
2
Hudayberganova D. Matnning antroposentrik tadqiqi.[Anthropocentric study of the text] – Т,
Fan, 2013. – 136 pp.
3
Abduazizov A. Tilshunoslik nazariyasiga kirish [Introduction to Linguistic Theory]. – Т.: Shark,
2010. 144 pp.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
87
ишлаб чиқариш, ижтимоий ва маънавий-маърифий ҳаётида қўлга киритган
ютуқлари мажмуи (маданият тарихи, ўзбек маданияти) демакдир”
1
. Умум-
лаштириб айтишимиз мумкинки, миллат маданиятининг моддий ва маънавий
белгилари инсон онгида ва тилида акс этади. Тил эса ўз навбатида оғзаки
нутқда, матнларда турли шаклларда намоён бўлади. Демак, матн ва таржималар
миллат маданиятини ўрганиш учун асосий манба бўлиб хизмат қилади.
Бадиий матн ўзида маданий белгиларни сақлаши, ифода қилиши нуқтаи
назаридан шуни айтиш мумкинки, бадиий матн лингвомаданият-
шуносликнинг тадқиқ объектларидан ҳисобланади. В.А.Маслова матн
ҳақида қуйидагича ёзади: “Матн тилшунослик ва маданиятнинг ҳақиқий
кесишув нуқтасидир. Зеро, матн тил ҳодисаси ва унинг олий сатҳи
ҳисобланади, шу билан бирга у маданият мавжудлигининг амал қилиш
шакли ҳамдир. Лингвокультурология эса тилни маданий қадриятлар
тажассуми сифатида тадқиқ этади
2
”
В.А.Маслова бадиий матнни лингвомаданиятшуносликнинг объекти
сифатида уч шаклини кўрсатади:
1) миллий маданият призмасидан келиб чиққан ҳолда дунё ҳақидаги
маълумотларнинг ташувчиси ва манбаи сифатида (матн - маданият
йиғиндиси)
2) эстетик маълумот ташувчиси сифатида (матн - санъат асари, миллий
маданият асоси)
3) тил маълумоти манбаи сифатида (матн - бу тил бирликларининг
сифатини ўрганиш учун манба, миллий маданиятни қайд қилиш шакли)
3
.
Демак, бадиий матнни яратиш ҳам, уни идрок қилиш, унинг таржимаси
ҳам эстетик маданий фаолият сирасига кирар экан. Лингвома-
даниятшунослик тил ҳамда маданиятнинг доимий ўзаро таъсирини ўрганар
экан, асосан рамзий, образли, метафорик маънога эга бўлган ва инсон онги
фаолияти натижаларини умумлаштирган маданиятга оид тил бирликларини
танлайди. Маданиятнинг тилда намоён бўлишини ўрганиш билан шуғулла-
надиган ушбу йўналиш нафақат алоқа ва билиш воситаси сифатида эмас,
балки миллатнинг маданий коди сифатида ҳам ўрганади.
Бадиий таржимада маданиятнинг трансфер бўлишини тил эгалари
халқларининг маданияти, оламга нисбатан қадр-қимматидаги тафовутларни
концептлар, маданиятга оид моддий ва маънавий бирликлар орқали таҳлил
қилар эканмиз, таҳлилимизга лингвомаданиятшунослик нуқтаи назаридан
ёндашишимиз, маданий қадриятларни, инсоннинг нутқни етказиш ва идрок
этишнинг коммуникатив жараёнларини, миллий менталитетни таржима
тилига трансфер бўлганини яъни кўчганини ўрганишга, чуқур таҳлил
1
N. Mahmudov. Tilning mukammal yollarini izlab… [In search of the perfect ways of language]//
Ozbek tili va adabiyoti, - Т, 2012.№5. 3-16 pp.
2
Maslova V. A. Lingvokulturologiya [Linguoculturology]. Moscow, Academy Publ., 2001. 5 pp.
3
Maslova V. A. Lingvokulturologiya [Linguoculturology]. Moscow, Academy Publ., 2001.. 23 pp.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
88
қилишга ёрдам беради. Шу ўринда кўпгина таржима ва трансфер тушун-
чаларининг фарқлари ҳақида қисқача мулоҳазани келтириб ўтмоқчимиз. П.
Антони ўзининг “Translation and Text Transfer: an essay on the principles of
intercultural communication” номли монографиясида таржима матни ва
трансфернинг фарқини ҳамда ўзаро боғлиқ тарафлари ҳақида фикр юритади.
Унинг таъкидлашича, инглиз тилидаги “тranslation(таржима)” ҳамда
“тransfer” сўзлари лотин тилидаги “translatus”(“transferre” феълининг ўтган
замон шакли) сўзидан келиб чиққан бўлиб, “олиб ўтиш, кўчириш”
маъноларини англатар экан. Ушбу сўзларнинг бир ўзакдан ҳосил бўлганини
билдириб, ўзаро фарқи ҳақида қуйидагича фикрни илгари суради:“таржима
– бу жавобгарлик, трансфер эса қайта тақдим этишдир”
1
. Бадиий матннинг
трансфер бўлиши – концептларнинг бегона маданият майдонига “кўчиши”,
бадиий матннинг янги ҳаёти, янги муҳит шароитидан келиб чиқиб мосла-
шишини ва шунда ҳам асар ғоясини сақлаб қолиши таржимашуносликда
маданият трансфери назариясининг асосини ташкил қилади.
Бир миллат онгида маданиятга оид концептнинг шаклланиши бир қанча
факторларга боғлиқ бўлиб, бунда асосан тил эгаларининг маданияти, урф-
одати, дунёқараши муҳим вазифани бажаради. Яъни биргина матн турли
халқлар, миллат нуқтаи назаридан турлича ўзлаштирилиши ва талқин
қилиниши мумкин. Чунки, инсон яшаб турган табиати, маданияти, урф-
одати, дини каби факторлар унинг фикрлар, тушунча ва тасаввурлар
дунёсини шакллантиради. Г.Одилова “Бадиий таржима асослари” китобида
рецептор билан матн муаллифининг тасаввури ҳар доим ҳам мос
тушмаслиги ҳақида ўринли мисол келтиради. Масалан, “
Дарахт
” деганда
ўзбек китобхони кўз олдида асосан мевали дарахт гавдаланса, рус
ўқувчисида эса оқ қайин, эман дарахтини, японлар сакура, иссиқ ўлкаларда
яшовчи халқлар эса пальма, банан каби цитрус мевалари дарахтларини кўз
олдига келтиради
2
. Демак, китобхон предметга оид тасаввури унинг яшаб
турган табиати, атроф-муҳитига ҳам боғлиқ бўлиб,
дарахт
деганда умумий
бир предметни эмас, эшитган предметларига яқин, аммо шакл, ҳажмига
нисбатан иқлим шароитидан келиб чиққан ҳолда тасаввур қилади.
А.Д.Швейцер ҳам эътиборни мана шу масалага қаратиб шундай дейди: “бир
матнни турли хил маданият, турли коммуникатив вазиятлари иштирок-
чилари хар ҳил қабул қиладилар. Бунда хулқ-атвор нормаларидаги даст-
лабки билимлар катта роль ўйнайди
3
.” Шу жиҳатдан олиб қарайдиган
бўлсак, қабул қилаётган миллатнинг этник лингвистик онги асл матндаги
1
Pym Anthony. Translation and Text Transfer: an essay on the principles of intercultural
communication. – Tarragona: InterculturalStudiesGroup, 2010. –Р. 17.
2
Sirojiddinov Sh., Odilova G., Badiiy tarjima asoslari [The basis of literary translations].
Tashkent, Mumtoz soz Publ., 2011. 164p.
3
Shveyser A.D. Теоria perevoda: status, problemi, аspecty.[ Translation theory: Status, problems,
aspects]. – М. Librocom, 2009. 152 pp.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
89
маданий ўзига хос маълумотларни, стереотипларни оддий сўзлар каби қабул
қилиши мумкин. Ёки аксинча, асл матн тили учун оддий ҳисобланган сўз
таржима тили учун концепт ҳисобланиши мумкин. Шу ўринда Бахтин ёзган
эди: “Биз бегона маданиятга улар ўз-ўзига бермаган янги саволларни қўямиз
ва уларга жавоб излаймиз. Шунда бегона маданият бизга янги маънога тўла
қирраларини очиб беради”
1
. Бу маданиятлараро мулоқот учун хос хусусият
бўлиб, қабул қилувчи маданият бегона маданият элементларини ўз
дунёқарашидан, оламга бўлган муносабатидан келиб чиқиб кашф қилади.
Тилдаги тафовутлар ҳақида гапирар эканмиз, Тер-Минасованинг фикрига
кўра, “тилдаги тафовутлар бир тушунчани ифода этиш шаклларининг кўп ёки
етишмаслиги сезилганида намоён бўлади”
2
. Турли тилларда гаплашадиган
одамлар атрофдаги оламни турлича "кўрадилар". Ушбу "кўриш"даги фарқлар
билим ва тушунчаларнинг турлилиги, маълум бир сўзни тўғридан-тўғри ёки
образли ишлатилишида кузатишимиз мумкин. Бадиий асарда миллатнинг
ташқи оламга бўлган муносабатини, унга нисбатан қимматини ўрганишда
концептлар муҳим роль ўйнайди деб ҳисоблаймиз. Чунки, концепт ва
маданиятга оид тушунчалар тил бирликларида сақланади ва тилда
мустаҳкамланиб боради. Миллий-маданий концептларни таҳлил қилиш асл
матн миллати ва таржима тили миллати ўртасидаги маданий тафовутлар, ҳар
иккала тил ўқувчиларининг оламга бўлган муносабати фарқини ўрганишда
самарали усул деб ўйлаймиз. Бу эса ўз навбатида бадиий асар таржимасида
маданият трансферининг намоён бўлишини исботлаб беради.
Таржима матнида асл матн маданиятининг тасвирланиши таржимоннинг
китобхон аудиториясини мақсад қилиб олишига боғлиқ. Таржимани китобхонга
мослаштириб амалга оширилиши, яъни таржима матнига маданиятга хос
сўзларнинг қўшилиши, маданиятни ифодаловчи лексиканинг таржима тилидаги
маданиятни ифодаловчи лексика билан алмаштирилиши, баъзи сўзларнинг
изоҳи билан бериши албатта ўқувчининг асарни яқиндан тушуниши, ундан
кўпроқ маълумот олишига сабаб бўлади. Асл матнда мавжуд бўлмаган,
таржима матни маданиятига оид сўз, бирикмаларнинг қўшилиши ҳам китоб-
хоннинг асар “ичига” кириши, тушунишига туртки бўлади.
Тадқиқотимизда бадиий асарда акс этган япон миллий маданиятини
ташкил қилувчи халқнинг дунёқараши, менталитети, қадриятлари, мулоқот
маданияти, ҳамда моддий маданиятини ифода этувчи тил бирликларининг
таржима матни(ўзбек тили)га силжиши, ассоциатив хусусиятларига бағиш-
ланганлиги боис, уларни лингвокультурологик аспектда тадқиқ қилиш
мақсад қилинган. Таҳлил қилинаётган Нацумэ Сосекининг “Қалб” асари
таржимасида ҳам ўзбек миллати маданиятига оид бирикмаларни қўлланил-
ганига гувоҳи бўлишимиз мумкин:
1
Bahtin M.M. Estetika slovesnogo chelovechestva.М.: 1979. 20 pp.
2
Ter-Minasova S.G. Yazik I mejkulturnaya kommunikatsiya. М., 2000. 49 pp.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
90
「呼ばなくっても好いが、呼ばないと又何とか伝うから」
[yobanakuttemo yoiga, yobanaito mata nantoka tsutaukara]
(
夏目漱石
[NatsumeSoseki]
、「こころ」
[kokoro]
93-б.).
Сўзма-сўз таржима:
“Чақирмасак ҳам яхшику-я, чақирмасак яна нима
деб ўйлашади.”
“Чақирмасак ҳам бўларди, аммо кейин хафа бўлишади-да. Кўздай
қўшнилар”
(Жаҳон адабиёти
1
, июнь-2013. 117-б.)
Юқоридаги жумлада пойтахтда университетни битириб, диплом билан ўз
жонажон қишлоғига қайтган ўғлининг шарофатига қўшниларни меҳмонга
чақириш ҳақида гап кетади. Таржимон жумланинг янада жонли чиқиши,
ўзбеклар ҳаётига яқинлаштириб, асл матнда йўқ бўлган “кўздай қўшнилар”
иборасини қўллаган. Ва яна “нима деб ўйлашади” жумласи “хафа
бўлишади” жумласи билан берилган. Зеро, ўзбеклар ҳаётида ҳам қўшнилар
муҳим ўрин тутиб, айниқса, қишлоқ ҳаётида янгиликдан бехабар қолган
“кўздай” қўшнилар хафа бўлиши табиий ҳол. Ҳар икки матнда ҳам қўш-
ниларнинг ўрни, уларнинг фикри ўринли деган нуқтаи назардан, маданият-
лар ўхшаш эканлигини кузатсак-да, ўзбек тилига қилинган таржимада
ўзбекона маданиятдан келиб чиқиб, қўшниларга таъриф берилганини
кузатишимиз мумкин.
Қуйида бериладиган мисолда ҳам тўлиқ маданият трансферини кузатамиз:
「ああ帰ったかい。そうか、それでも卒業ができてまあ結構だっ
た。ちょっと御待ち、今顔を洗って来るから。」
(88-б.)
[aa kaettakai. souka, soredemo sotsugyo:ga dekite maa kekko:data. chotto
omachi, ima kaowo aratte kurukara. ]
Сўзма-сўз таржима:
“Ҳа, келдингми? Шундай қилиб, ўқишни
битирганинг жуда яхши бўлибди. Бироз кутиб тур, ҳозир юзимни ювиб
келай.”
“Келдингми, болам? Ўқишни битирдингми? Балли! Ўтира тур, мен
бундоқ юз-қўлимни чайиб олай.”(
ЖА, июнь-2013. 115-б.)
Сўзма-сўз таржимани асл таржима билан солиштирганда, манба сифа-
тида олинган таржимада ҳақиқий ўзбеклар оиласида ота-оналар томонидан
тез-тез ишлатиладиган “болам”, “балли” сўзлари қўлланилиб, китобхон асар
ўқиш жараёнида ўзбекларга хос турмуш тарзи тасаввурини гавдаланишига
сабаб бўлади. “Ўқишни битирганинг яхши бўлибди” жумласининг ўрнига
“балли” сўзининг қўлланилишида маънонинг силжишини кузатамиз. Яъни,
асл матнда ота ўзининг касаллиги ва ҳаётлигида ўғлининг қайтганига
“битирганинг яхши бўлибди” дейилган бўлса, ўзбек тилига қилинган
таржимада “балли” сўзида маъно ўсишини кузатамиз. Зеро, “балли” сўзи
концепт сифатида қаралса, мақтов, таҳсин, хурсанд бўлиш, ғурур каби
маънолар йиғиндисидан иборатдир. Шу жиҳатдан олиб қаралса, таржима
1
In the following examples, the journal World Literature is abbreviated as JA
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
91
китобхон дунёқарашини, миллатини ҳисобга олган ҳолда таржима амалга
оширилган деган хулосага келамиз.
Япон тили матнида кўпроқ абстракт, имплицит яъни яширин хусусиятга
эга сўз, иборалар жуда кўп учрайди. Албатта, булар миллатнинг фикрлаши,
ташқи оламга бўлган муносабати орқали шаклланади. Қуйидаги мисолда
япон дунёқараши тилда акс этган кўриниши таржима матнида ўзбеклар
дунёқарашига мослаштирилганига гувоҳи бўламиз.
先生の生活に近づきつつありながら、近づくことのできない私は、
先生の頭の中にある命の断片として、その墓を私の頭の中にも受け入
れた。
(38-39-б.)
[senseino seikatsuni chikadzuki tsutsu arinagara, chikadzuku kotono dekinai
watashiha, senseino atamano nakani aru inochino dampen toshite, sono
hakawo watashino atamano nakanimo uke ireta. ]
“Устознинг ҳаётига қанчалик чуқур кириб бормайин, бу боғлиқлик тагига
етмаган бўлсам-да, ҳартугул қабр билан боғлиқ хотиралар ҳаётининг бир
қисми эканлигига имон келтирдим.”
(ЖА, 2013, май сони, 20-21-б.)
Мазкур жумлада япон тилига оид бир қанча иборалар қўлланилган.
Масалан,
私の頭の中にも受け入れた
[watashi no atama no naka ni mo
ukeireta] ибораси сўзма-сўз таржима қилганда “менинг бошимнинг ичига
ҳам кириб борди” шаклида бўлиб, “диққатимни, эътиборимни тортди”
маъноси тушунилади.
先生の頭の中にある命の断片として、その墓を私の
頭の中にも受け入れた
жумласидаги
頭の中にある
[atamano nakani aru]
ибораси “бошининг ичида бўлган” шаклида сўзма-сўз таржима қилиниб,
“фикри-хаёлида бўлган” маъносини англатади.
Аслиятда жумланинг иккинчи қисмида берилган
墓
[haka] “қабр”,
таржима матнида “қабр билан боғлиқ хотирлар” шаклида берилиб, маъно
ўсишини кузатамиз. Бу ҳам ўз навбатида, ўзбек тилида назарда тутилган
объект билан боғлиқ тасаввурлар ва руҳий ҳолатларнинг муҳимлигидан
келиб чиқиб ягона сўз ўрнига у билан боғлиқ сўз бирикмаси қўлланилган.
Ва, албатта, булар китобхонга янада тушунарлироқ бўлиши учун амалга
оширилган таржимада шаклан сўз → сўз бирикмаси ҳолида трансферни
кузатишимиз мумкин.
Ислом динида эътиқод, ақида масалаларини тасдиқлаш, ҳеч шак-
шубҳасиз ишонч билдириш “иймон” тушунчасини билдиради. Таржима
матнида берилган “имон келтирдим” деб, ўзбек китобхонига ҳеч
иккиланмасдан бир фикрга келганини ифодаламоқда. Асосий қисми ислом
динига эътиқод қилувчи ўзбекларда “иймон” сўзи “ишониш” сўзи билан
синонимлар қаторида ишлатилиши ҳаётий тажрибада кузатилса-да, бироқ,
“иймон” сўзи ўзи билан бирга диний коннотацияни ҳам эргаштиришини
таъкидлаб ўтиш лозим. Аслиятдаги матннинг иккинчи бўлагини сўзма-сўз
таржима қилганда “устозимнинг фикри ҳаёлидаги, ҳаётининг бир қисми
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
2
92
бўлган қабр менинг ҳам диққатимни тортди” деган маъно англанади. Асл
матн мазмунидан келиб чиққан ҳолда таржимоннинг “қабр билан боғлиқ
хотиралар” жумласи қўшилганида ҳамда ислом динига оид “имон келтирдим”
бирикмалари қўшилганда маъно ўсганини кузатамиз. Бу эса, ўз навбатида,
матнда диний-маданий трансферни яққол намоён қилади. Таржима матнини
натижа сифатида таҳлил қилаётган бўлсак-да, асар таржимасида учраган баъзи
ҳолларда ўз таржимамизни ҳам бериб ўтишни лозим топдик. Яъни,
私の頭の中
にも受け入れた
[watashi no atama no naka ni mo ukeireta] жумласи таржима
сифатида берилган “имон келтирдим” ўрнига “амин бўлдим” ибораси асл
матндаги сўзга мос эквивалент бўлар эди деб ҳисоблаймиз.
Хулоса сифатида айтиш жоизки, таржима тилидаги маданий бўёқдор
сўзларнинг учраши маданият трансферини намоён қилади. Асардаги қаҳра-
моннинг руҳий-эмоционал ҳолатини тасвирлашда таржима тили миллати
маданиятига оид сўзларнинг қўшиб ифода қилиниши, китобхоннинг асарни
янада теранроқ тушунишига, руҳий-экспрессивликни таъминлаб берса, иккин-
чи томондан маданий бўёқдор сўзлар юзасидан таржима матнини ўқиш
жараёнида китобхонда ўзбекона ассоциацияларнинг шаклланишига туртки
бўлади. Мана шу жиҳат маданият трансфери назарияси очиб бермоқчи бўлган
бир қирра бўлиб, маданият, халқ тафаккури, унинг оламни идрок этишидаги
ўзига хос жиҳатларини тилда акс этишини ўрганиш эса лингвомада-
ниятшуносликнинг асосини ташкил қилади.
Нутқий этикетлар ҳам лингвомаданий бирликлар ҳисобланиб, оламнинг
лисоний манзарасини ҳамда тил эгаларининг миллий-маданий менталлигини
акс эттирувчи лисоний бирликларни, нутқий мулоқотга хос бўлган миллий
ижтимоий-маданий стереотипларни аниқлаш лингвомаданиятшуносликнинг
асосий вазифалари ҳисобланади. Нацумэ Сосекининг “Қалб” асарининг асл
матнида учрамаган, бироқ таржима матнига қўшилган юқоридаги “кўздай
қўшнилар”, “балли”, “болам” каби маданий бўёқдор сўзлар ҳам шулар
жумласидандир. Таржима матни маданият трансфери сифатида намоён
бўлишида матндаги инсон руҳияти, феъл-атвори, асл матн ва таржима матни
халқининг эътиқоди, дунёқараши ҳам муҳим омиллардан деб санаймиз.
