SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
78
МИРЗАҲМЕДОВА ҲУЛКАР
филология фанлари бўйича PhD, ТошДШИ
Форс ва ўзбек терминологиясида термин ясаш масаласи
Аннотация. Мақолада форс ва ўзбек тиллари термин ясаш бўйича ташкилот-
ларининг Низомлари ва ундаги принципларнинг қиёсий-солиштирма таҳлили амалга
оширилган.
Маълумки, дунё терминологиясидаги Вена, Прага ҳамда Россия терминология
мактабларининг назарий-илмий қарашлари ва ишлаб чиққан таклифларига кўра,
умумий тилшуносликда барча тилларга дастурул-амал бўладиган халқаро Стандарт
юзага келган. Унга қадар эса 1926 йилда “Халқаро стандартлар ассоциацияси” – ISA
(International Association for Standardization), 1931 йилда Европада “British Standard
Institution” (“Британия стандартлаштириш институти”), 1946 йилда– ISO (Interna-
tional Organization for Standardization) каби қатор стандартлаштириш уюшмалари
ташкил этилган эди.
Эронда эса тил софлигини сақлаб қолиш мақсадида даврларга қараб, учта “Тил
академиялари” ташкил этилган. Уларнинг сўнгиси “Форс тили ва адабиёти акаде-
мияси”, яъни учинчи академия бўлиб, у 1991 йилда ташкил топган ва ўз Йўриқно-
масига эга. Худди шу даврда ўзбек тилида Атамақўм ўз фаолиятини бошлаган ва
қисқа даврда ўз ишини якунлаган.
Мақолада дунё терминология мактабида юзага келган Халқаро терминология
ташкилоти Стандарти – ISO 704, ундаги термин ясаш принципларининг форс ва
ўзбек тиллари термин ясаш Қоидаларига таъсири, уларнинг ҳар биридаги фарқли ва
ўхшаш қирралари таҳлиллари келтирилган. Шунингдек, форс тили Академияси
низомининг маълум бандлари ўзбек Атамақўми термин ясаш қоидаларининг мувофиқ
бандлари билан қиёсланилди ва таҳлил қилинди.
Мақоладан кўзланган асосий мақсад – форс ва ўзбек тилларида термин ясалиши
бўйича юзага келган “терминология ташкилотлари”нинг ўзлашмаларга термин тақ-
дим қилиш ва янги термин ясаш бўйича Низомларини қиёслаб ўрганиш ҳамда халқаро
терминология ташкилоти - ISO 704 стандартининг тегишли бандларига мослигини
таҳлил қилишдан иборат. Қиёсланган назариялар натижасида ўзбек тилида термин
ясаш бўйича қатор таклифлар келтирилган.
Таянч сўз ва иборалар: ISO 704, халқаро Стандарт, Форс тили ва адабиёти акаде-
мияси, ўзбек Атамақўми, форс тили, ўзбек тили, термин, терминология, термин ясалиши.
Аннотация. В статье дается сравнительный анализ Уставов терминообразующих
организаций по персидскому и узбекскому языкам, а также их принципы.
Хорошо известно, что в соответствии с теоретическими и научными взглядами,
а также рекомендациями мировой терминологии венской, пражской и русской
терминологических школ был установлен международный стандарт, который
является инструкцией для всех языков в общей лингвистике. До этого был создан ряд
ассоциаций по стандартизации, в том числе в 1926 году ISA (International Association
for Standardization) – «Международная ассоциация по стандартизации», в 1931 году в
Европе «British Standard Institution» – Британский институт стандартизации и в 1946
году ISO (International Organization for Standardization).
А в Иране в разные периоды были созданы три языковые академии для сохранения
чистоты языка. Третья академия, то есть последняя из них – это «Академия
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
79
персидского языка и литературы», которая была основана в 1991 году и имеет
собственную Инструкцию. В это же время «Атамаком» начал свою деятельность по
узбекскому языку и завершил ее в короткий срок.
В статье представлен анализ Стандарта Международной терминологической
организации – ISO 704, который был создан в школе мировой терминологии, а также
влияния его принципов по терминообразованию на правила терминообразования в пер-
сидском и узбекском языках, различные и схожие стороны каждого. Кроме того, неко-
торые пункты Устава «Академии персидского языка» были проанализированы и сопос-
тавлены ссоответствующими пунктами терминообразования узбекского «Атамакома».
Основная цель статьи – провести анализ предоставления терминов для заимство-
ваний терминообразующими организациями, которые были основаны для образования
терминов в персидском и узбекском языках, а также сравнить и изучить Уставы по
образованию новых терминов, просмотреть соответствия пунктов Стандарта
Международной терминологической организации ISO 704. В результате сравнения
теорий представлен ряд предложений по созданию терминов в узбекском языке.
Опорные слова и выражения: ISO 704, международный Стандарт, Академия
персидского языка и литературы, узбекский терминосоюз “Атамаком”, персидский
язык, узбекский язык, термин, терминология, терминообразование.
Abstract. The article gives a comparative analysis of the Charter of terminological
organizations in the Persian and Uzbek languages, as well as its principles.
It is well known that in accordance with theoretical and scientific views, as well as the
recommendations of the world terminology of Vienna, Prague and Russian terminology
schools, an international standard has been established, which is an instruction for all
languages in general linguistics. Prior to this, a number of standardization associations were
created, including in 1926 the ISA (International Association for Standardization) - the
"International Association for Standardization", in 1931 in Europe the British Standard
Institution - the British Institute of Standardization, and in 1946 the ISO ( International
Organization for Standardization).
And in Iran at different periods were established three language academy to preserve the
purity of the language. The third academy, that is, the last of them, is the “Academy of
Persian Language and Literature”, which was founded in 1991 and has its own Instruction.
At the same time, "Atamakom" started its activities in the Uzbek language, and completed it
in the short term.
The article presents an analysis of the International Terminological Organization
Standard - ISO 704, which was created at the school of world terminology, as well as the
influence of its principles on term formation on the rules of term formation in the Persian and
Uzbek languages, different and similar sides of each. In addition, some paragraphs of the
Charter of the "Academy of the Persian Language" were compared and analyzed by the
relevant paragraphs of the terminology of the Uzbek "Atamakom".
The main goal of the article is to analyze the provision of terms for borrowing by
terminological organizations that were founded for the formation of terms in the Persian and
Uzbek languages, as well as compare and study the Statutes for the formation of new terms,
to look at the correspondence of the clauses of the Standard of the International
Terminological Organization ISO 704. As a result of comparisons of theories a number of
proposals for the creation of terms in the Uzbek language are presented.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
80
Keywords and expressions: ISO 704, international Standard, Academy of Persian
Language and Literature, Uzbek terminological union “Atamakom”, Persian language,
Uzbek language, term, terminology, term forming.
Кириш
. ХХ асрнинг 30-йилларига келиб, “термин” тушунчасининг аниқ наза-
рий базаси етакчи терминолог олимлар – Э. Вюстер
1
, Х. Фельбер
2
, Э. К. Дрезин
3
,
Д. С. Лотте
4
ва бошқалар томонидан амалий ва назарий жиҳатдан асослангандан
сўнг терминология яхлит фан сифатида ўрганила бошланди. Айниқса, ҳар бир
фаннинг тараққиёти ҳамда ижтимоий-сиёсий жараёнлар мазкур соҳа асосининг
яралишига туртки бўлди. Мазкур вақт давомида терминология оламида бу фан
бўйича бир қатор назарий фикрлар, илмий хулосалар билдирган учта йирик
терминологик мактаб кузатилади: Австрияда “Вена мактаби”, Россияда “Россия
мактаби” ва Чехославакияда “Прага мактаби”.
Шарқ мамлакатларида, хусусан, Эронда бу жараён “Тил академиялари”нинг
вужудга келиши билан характерланади. Бугунги кунда Эронда термин ясалиши
бўйича ўз Низомига эга “учинчи Академия” ўз фаолиятини давом эттирмоқда.
Форс ва ўзбек тилларида ҳам термин ясалиши ва тақдим қилиниши бўйича
ўз даврига қараб, турли ишлар амалга оширилган. Масалан, Эронда бу жараён
1941 йилдан бошланиб, 1991 йилда учинчи Академиянинг ташкил этилишидан
токи бугунги кунгача фаолият юритиши билан ўзининг авж нуқтасига етган
бўлса, ўзбек тилида бу ҳолат 1990 йилда “Ўзбек Атамашунослик қўмита-
си”нинг юзага келиши билан боғлиқ. Мақолада айни бир вақтда, яъни 1990-
йилларда ҳар икки мамлакатда ташкил этилган Эроннинг “Учинчи Академия-
си” ва ҳудди шу вақтда ўзбек тили учун вужудга келтирилган “Ўзбек
Атамақўми”нинг фаолиятлари, уларнинг ўзлашмаларга термин тақдим қилиш
масалалари солиштириб, қиёсланади.
Халқаро терминология Стандарти, Эрон академияси Йўриқномаси ва ўзбек
Атамақўмлари фаолиятлари, илмий-назарий ҳамда амалий жиҳатидан бир-
бирига тенг бўлмаса-да, уларни қиёслаб-таққослаб ўрганиш ўзбек терминоло-
гияси тарихини ўрганишда улкан ҳисса бўлиб хизмат қилиши мумкин.
Мақсад ва вазифа.
Асосий кўзланган мақсад –
форс ва ўзбек тилларида
термин ясалиши бўйича
юзага келган
“терминология ташкилотлари”нинг
ўзлашмаларга термин тақдим қилиш ва янги термин ясаш бўйича Низомларини
қиёслаб ўрганиш ҳамда халқаро терминология ташкилоти - ISO 704
1
Wuster E. Einfurung in die Allgemeine Terminologielehre und terminologishe Lexicographie. –
Vien; N.Y., 1979 / Bd 1 – 2.
2
Felber H. International standardization of terminology – theoretical and methodological aspects.
– Paris, Vienna, 1977.
3
Drezen E. Priproblemo de internaciigo de Science Teknikaterminaro. Moscow (Standartizacija I
Rasionalizasija). – Amsterdam: Ekrelo, 1935.
4
Lotte D. S. Voprosi zaimstvovaniya i uporyadocheniya inoyazichnix terminov i terminoelementov. –
M.: Nauka, 1982; Obrazovanie i pravopisanie trexelementnix nauchno-texnicheskix elementov. – M.:
Nauka, 1969; Kratkie formi nauchno-texnicheskix terminov. – M.: Nauka, 1970.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
81
стандартининг тегишли бандларига мослигини таҳлил қилишдан иборат.
Бунинг учун қуйидаги вазифаларни амалга ошириш мақсадга мувофиқ:
-
Эроннинг “Учинчи Академия”си (кейинчалик – Академия, деб юрити-
лади) Низомини ўрганиб чиқиш;
-
“Ўзбек атамақўми”нинг (кейинчалик – Атамақўм, деб юритилади)
Низомини таҳлилий ўрганиш;
-
Ҳар икки ташкилотнинг термин тақдим қилишдаги ёндашувлари
ISO 704 халқаро стандартининг тегишли бандларига мувофиқлигини қиёсий
таҳлил қилиш;
-
Форс ва ўзбек тилларидаги термин тақдим қилиш принципларининг
ўхшаш ва фарқли жиҳатларини аниқлаш.
Усуллар.
Тадқиқот усуллари сифатида таққослаш ва чоғиштирма таҳлил
усулларидан фойдаланилган бўлиб, асосан, Академия ва Атамақўмнинг Низом-
лари ва улар томонидан таклиф қилинган терминлар бир₋бирига қиёсланиб,
таҳлил қилинади.
Натижалар ва мулоҳаза.
Умумий тилшуносликда,
терминологиянинг
шаклланиши бир томондан, илмий-техника ҳамда ишлаб чиқариш соҳалари-
даги тушунча ва жараёнларни стандарт номлаш эҳтиёжининг пайдо бўлиши
билан боғлиқ бўлса, бошқа томондан, биринчи ва иккинчи жаҳон уруши
натижасида тиббиёт ва дори-дармон атамаларини байналминаллаштириш
билан боғлиқ бўлган
1
. Мазкур жараён бутунжаҳон олимларининг диққатини
тортди. Ҳар бир тилшунослик мактаби намояндалари термин ва уни тартибга
солиш бўйича ўзининг илмий-назарий таклифларини билдирганлар. Натижада,
Европада маълум йўналишга эга бўлган – Вена, Прага ва Россия терминология
мактаблари шаклланган
2
.
Дунё ҳамжамияти ҳар бир терминология мактабларининг асосли фикрлари-
ни қўллаб-қувватлаши оқибатида, терминларни стандартлаштириш ташкилот-
лари юзага келди. Жумладан, 1926 йилда (1942 йилгача фаолият юритган)
“Халқаро стандартлар ассоциацияси” – ISA (International Association for Standar-
dization) ташкил этилди. 1946 йилда худди шу ташкилот – ISO (International
Organization for Standardization) номи остида ўз фаолиятини давом эттирган.
1931 йилда Европада “British Standard Institution” (“Британия стандартлаш-
тириш институти”) ташкил этилади. Кейинчалик эса, стандартлаштирилган
терминларни ёзма равишда эълон қилиш учун халқаро орфографик стандарт
ишлаб чиқилиши долзарблик касб этди
3
. Айниқса, илмий-техник терминлар
1
Superanskaya A.V., Podolskaya N.V., Vasilyev N.V. Obщaya terminologiya:
terminologicheskaya deyatelnost. –M., Yeditorial URSS, 2005. Izd. 2-e. – C. 6.
2
Mirzaxmedova X. Fors tili transport terminlarining struktur qatlamlari va yasalish usullari. Filologiya
fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya. –T.,
2017. -B. 29
3
Terminlarni standartlashtirish Rossiyada RAN (Rossiya Fanlar Akademiyasi)da, G‘arbda ISO
(Xalqaro standartlar assotsiatsiyasi)da amalga oshirila boshlandi.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
82
билан бир қаторда биологик ҳамда кимёвий моддалар терминларини стандарт
номлаш эҳтиёжи ортди. Натижада 1949 йилда ЮНЕСКО томонидан ўтказилган
халқаро конференцияда “Терминологияда стандартлаштириш жараёнини олиб
бориш ҳамда аниқ, табиий ва ижтимоий фанлар учун кўп тилли луғатларни
яратиш бўйича йўриқномалар” тасдиқланди. Шундай қилиб, терминология
соҳасига эътибор бутунжаҳон олимлари диққат марказига йўналтирилди.
Мазкур ташкилотларнинг фаолияти Халқаро терминология стандарти − ISO
704 (кейинчалик – халқаро Стандарт) билан бирлаштирилди. Бу стандарт ўзгар-
тиришлар киритилган ҳолда 2000 йилда иккинчи бор нашр қилинди
1
. Унда
терминнинг чегараси, норматив ҳужжатларда акс этиши, термин ва уни
аниқлаш тамойили, термин ясалиши, терминологияни стандартлаш
борасида
йўриқлар келтирилган.
Бу даврда яъни ХХ асрнинг бошига келиб, шарқ мамлакатлари, хусусан,
Эронда 1906-1911 йилларда “Конституцион инқилоб” бўлиб ўтди. Бунинг
натижасида форс тилида “сўз етишмовчилиги”
2
бошланди, яъни ғарб тилларига
оид ва форс тилига ёт бўлган сўзлар тил таркибига кириб келди. 1936 йилда
Эронда ҳукмронлик қилган Ризошоҳ форс тили лексикаси таркибидан араб ва
бошқа тиллардан кириб қолган ўзлашмаларни чиқариб ташлаш, ўрнига форс
тили имконияти доирасида эквивалент келтириш ҳамда тилнинг софлигини
сақлаб қолиш мақсадида
ناريا ناتسگنهرف
farhangestān-e irān
“Эрон академияси”ни
ташкил этди (1941 йилгача ўз фаолиятини давом эттирган). Бу ташкилот
иккинчи бор 1968 йилда, учинчи марта эса 1991 йилда қайта ташкил этилган
бўлиб, уларнинг асосий йўналиши – мамлакатда тилни форсийлаштириш,
бегона бўлган ёки ўзлашган сўзларни тил таркибидан сиқиб чиқариш ва форс
тилининг мавқеини кўтаришдан иборат бўлган.
1989 йил 21 октябрда ЎзССР Олий Совети “ЎзССРнинг давлат тили ҳақи-
да”ги қонунни қабул қилган ва шу даврдан бошлаб, расман ўзбек тилига
“давлат тили” мақоми берилди. Қонун ўзбек тили бутун Ўзбекистон бўйича
давлат тили сифатида амал қилишининг ҳуқуқий асосларини белгилаб, иш
юритишда, давлат органларига мурожаат қилишда ўзбек тилининг мавқеини
биринчи ўринга олиб чиқиши режалаштирилган эди
3
. Ушбу Қонун ўзбек
тилининг Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида (майдонида) давлат
тили сифатида амал қилишининг ҳуқуқий асосларини белгилаб берди. Бу
ишлар давоми сифатида 1990 йил 16 февралдан расман ўзбек тили учун
атамашунослик қўмитаси – Атамақўм иш бошлаган. Бу вақт давомида Атамақўм
ўз ташкилий жиҳатлари билан биргаликда атамашунослик ишларини йўлга
қўйиш, атамаларни тартибга солиш соҳасида бирмунча ишларни амалга оши-
1
Terminology work — Principles and Methods // International Standard ISO 704. Second edition
2000-11-15. Reference number ISO 704:2000 (E). – 38 p.
2
Peysikov L. S. Leksikologiya sovremennogo persidskogo yazika. – M.: Izd-vo MGU, 1975. – S. 139.
3
O‘zbekiston
Respublikasining
davlat
tili
to‘g‘risida.
Available
at:
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
83
риши режалаштирилган эди. Атамақўм қошида 12 та бўлим ва 8 та шўъба
тузилди, вазифалари аниқланди. Нашриётлар қошида атама кенгашлари тузилди.
Қуйида юқорида номлари зикр этилган ISO 704 стандарти, форс тили
Академияси низоми ва ўзбек Атамақўмининг ўзлашмаларга термин тақдим
қилиши юзасидан илмий-назарий фикрлари таҳлил қилинади.
ISO 704 стандартида термин ясаш усуллари 7.3. бандидан бошлаб шарҳ-
ланади. Стандартнинг мавқеини сақлаш ниятида қуйида ушбу стандартдан
иқтибослар келтирилади:
“7.3. Термин ҳосил қилиш.
7.3.1. Термин ҳосил қилиш қоидалари.
Ҳар бир тилнинг ўз морфологик, фонетик ва синтактик хусусияти мавжуд-
лигини инобатга олганда, ҳар бир тил учун термин ясашнинг Халқаро стандартда
белгиланмаган усулларини ўша тил нуқтаи назаридан ишлаб чиқиш мумкин.
Стандартда таклиф қилинаётган терминлар ва термин ясаш усуллари инглиз ти-
лида ёритилади. Қуйида таклиф қилинадиган принциплар янги термин ясали-
шида, қолаверса, терминологиядаги системалаштиришда дастурул амал бўлади.
Аввало, маълум тушунча фанга ҳар томонлама тушунарли, бир маъноли ва
фойдаланишга қулай бўлиши лозим. Таклиф қилингандан сўнг, гарчи у муваф-
фақиятли қабул қилинмаган бўлсада, уни ўзгартиришга йўл қўйилмайди. Бир
тушунчага бир нечта термин мавжуд бўлган тақдирда мазкур тушунчага энг
мувофиқини қолдириб, қолганларидан воз кечиш керак.
7.3.2. Тушунарли бўлиши
Термин тушунчани бутунлигича, ўз ҳолича англатган, шунингдек, таъриф-
сиз ҳам аниқ ва равон бўлган тақдирдагина фан учун
тушунарли
бўлади”
1
.
Бу борада Академия Низомининг 3.2. бандида “Танланаётган сўз эроний
тиллар гуруҳига оид тирик тил ва лаҳжалардан олиниши лозим”лиги белгилаб
қўйилган. Мисол сифатида, нишопурий лаҳжада ‘мева шарбати’ маъносида
қўлланилган
باشوخ
xušāb
сўзи Академия томонидан
توپمک
komput
ўзлашмаси
ўрнига таклиф қилган. Қолаверса, Низомнинг 4.1. банди “...бир сўз ёки иборани
шу кунгача форс тилида қўлланилиб келинаётган сўзлар ва иборалар ичидан
танлаб олмоқ
лозимлиги белгилаб қўйилган ва мисол сифатида ‘transportation’
‘транспорт’ термини учун
یربارت
tarābari
(
ارت
tarā
қадимги форс тилида “у
тарафдан”, “олдидан” маъносида қўлланилган равиш бўлиб,
ندرب
bordan
‘олиб
борувчи’, ‘ташувчи’ феълининг ҲЗН
رب
bar
билан биргаликда ‘транспорт’ тер-
минини ҳосил қилган) келтирилган
2
.
Форс тили лексикаси учун Ибн Сино каби алломалар, Носир Хусрав каби
шоирлар баъзи арабий сўзларнинг ўрнига форсий муодилларни таклиф қилиб
кетишган. Масалан: арабий
کاردا
edrāk
ўрнига
هتفايردنا
andaryāfte
(
ردنا
andar
{
نآ
1
Terminology work — Principles and Methods // International Standard ISO 704. Second edition
2000-11-15. Reference number ISO 704:2000 (E). – 38 p.
2
Osul va zavabet-e vajegozini “hamrah ba sharh-u touzihat”. Farhangestan-e zaban va adabiyat-e
farsi. Xordad, 1388 (1991). S. 58
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
84
ān
ва
رد
dar
нинг бирикмаси} ва
هتفاي
yāfte
نتفاي
yāftan
‘топмоқ’, ‘бўлмоқ’
феълининг ўтган замон сифатдоши {кейинчалик – ЎЗС}) ‘идрок’, ‘англаш’,
ريصب
basir
ўрнига
انيب
biynā
(
نيب
beyn
+
آ
ā
ҳолатида ҳозирги замон сифатдоши {
кейинчалик – ҲЗС}ни ясаган) ‘кўзи ўткир’, ‘яхши кўрадиган’,
دوجوم
moujud
ўрнига
هتفاي
yāfte
(
هتفاي
yāfte
نتفاي
yāftan
‘топмоқ’, ‘бўлмоқ’ феълининг ЎЗС),
ملع
elm
ўрнига
یگتسناد
dānestegi
‘илм’, ‘ўрганмоқ’ кабилар. Шу каби сўзларни ҳам
форс тили лексикасида қўллаш Академия Низоми томонидан таклиф этилди.
Учинчи Академия умумий лексикада ишлатиладиган сўзлар учун ҳам бир
қатор таклиф киритган. Масалан, аввалдан ишлатилган
روسناسآ
āsānsur
‘лифт’
ўрнига
ربناسآ
āsānbar
(инсонлар учун хизмат қилади) ва
ربلااب
bālābar
(юк
ташишда фойдаланилади),
نب
bon
‘талон’ ўрнига
گرباهب
bahābarg
,
سيارپ
تسيل
prāyslist
‘прейскурант’ ўрнига
هماناهب
bahānāme
,
تکيتا
etiket
‘этикетка’ ўрнига
امناهب
bahānamā
,
نوفورکيم
mikrofon
‘микрофон’ ўрнига
ربادص
sedābar
каби термин-
лар учинчи Академия томонидан тасдиқланган бўлиб, бугунги кунда форс тили
лексикасидан чуқур жой олмоқда.
Ўзбек Атамақўм Низомининг 2-бандида: “Ўзбек тилида атамалар яратиш ва
уларни тартибга солишда она тилининг ўз ички имкониятларидан, жумладан,
бунда ўзбек тилининг сўз ясаш имкониятлари ва шева бойликларидан
фойдаланиш бош мезон ҳисобланиб, имло қоидаларига тўлиқ амал қилиниши
мақсадга мувофиқдир”
1
,-дея қайд этилган. Бу борада, Атамақўмнинг “Ахбо-
ротнома”сида: “Илгари ўзбек тилида қўлланган ва нарса-ҳодисани, у ҳақда
янги тушунчани тўғри ифодалаган сўзлар, ҳеч қандай эҳтиёжсиз, рус тилидаги
сўзлар билан алмаштирилган бўлса, бундай сўзлар яна ўз ўрнига тикланиши
керак. Шу жиҳатдан ‘фоиз’, ‘инқилоб’, ‘зиёли’, ‘бекат’, ‘рисола’, ‘матн’ каби
сўзларнинг қайта истеъмолга киритилиши жуда ўринлидир”
2
,-деган қайдга
диққатингизни қаратмоқчимиз.
Маълумки, илмий-техника ривожланиш даври ҳисобланган ХХ асрда ўзбек
тили рус тили таъсирида бўлган. Шу жиҳатдан, рус тили орқали янги атама ва
бирикмалар ўзбек тилига кириб кела бошлаган. Бу вақтда рус тили лексик
элементларининг тилимизга кириб келиши ва ўзлашиши белгили тус олган.
Ўзбек тили лексикасида янги предмет ва ҳодисаларни билдирувчи бир қатор
русча сўзлар пайдо бўлди. Масалан: ‘самовар’, ‘патнис’ (‘поднос’), ‘сатин’,
‘уезд’, ‘багаж’, ‘пароход’, ‘Дума’, ‘поезд’, ‘завод’ ва шу кабилар
3
. Эътиборли
жиҳати, қайд қилинган ўзлашмалар ҳозирги кунда ҳам ўзбек тилида ҳамон
қўлланилмоқда. Қолаверса, рус тилининг сўз ясаш имкониятининг юқорилиги
термин ясаш масаласида бирор қийинчилик туғдирмаган. Шуни инобатга олган
1
O‘zbek tili atamashunosligi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi huzuridagi
Respublika atamashunoslik qo‘mitasi. –T., 1992. B. 9-10.
2
O‘zbek tili atamashunosligi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi huzuridagi
Respublika atamashunoslik qo‘mitasi. –T., 1992. B. 9-10.
3
Mirzaev M. O‘zbek vaqtli matbuotida sovet-internasional so‘zlar (1945̵-950). Dis. F.f.n., -
Buxoro., 1951. B.28
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
85
ҳолда, юқоридаги “
рус тилидаги сўзлар
” бирикмасини “
ўзлашмалар
” тушун-
часи билан тенглаштириш ўринли, эканлигини қўшимча қилмоқчимиз.
Гап “рус тилидаги сўзлар”, “ўзлашмалар” доирасида борар экан, 1989 йилда
қабул қилинган Ўзбекистон Республикаси “Давлат тили ҳақида”ги Қонунининг
эски таҳрири 5-моддасида қуйидаги жумлаларни учратиш мумкин эди:
“5-модда.
Ўзбекистон Республикаси давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари фаолия-
тида,
съезд, пленум, қурултой, сессия, конференция
, мажлис ва кенгашлар респуб-
ликанинг давлат тилида олиб борилади ва айнан таржимаси таъминланади.
Меҳнат
коллективлар
ида мажлислар давлат тилида, шунингдек, мажлис
аҳли танлаган тилда олиб борилади”
1
.
Ушбу моддада ажратиб кўрсатилган сўзлар айни русча ўзлашмалар экан-
лигига диққатингизни қаратмоқчи эдик. Бу ҳолат 1995 йилда мазкур Қонун-
нинг янги таҳрирдаги вариантида деярли кузатилмайди:
“8-модда: Маҳаллий ҳокимият ва бошқарув органларининг ҳужжатлари
давлат тилида қабул қилинади ва эълон этилади.
Муайян миллат вакиллари
зич
яшайдиган жойларда,
маҳаллий ҳокимият ва бошқарув органлари
нинг ҳуж-
жатлари республика давлат тилида ҳамда мазкур миллат тилида қабул
қилинади ва эълон этилади”
2
.
Демак, ўзбек тилида ҳатто Давлат тили ҳақидаги Қонун қабул қилинган
вақтда ҳам (1989 йилда) тилда тўлалигича ўзбек сўзлари ишлатилмаган.
Шунингдек, Стандартда қуйидагича белгиланган: “Маълум термин таклиф
қилингандан сўнг, гарчи у муваффақиятли қабул қилинмаган бўлса-да, уни
ўзгартиришга йўл қўйилилмайди,
бир тушунчага бир нечта термин мавжуд
бўлган тақдирда энг мувофиқини қолдириб, қолганларидан воз кечиш керак
”
3
.
Йўриқномада эса бу ҳақда қатъий фикр билдирилмаган.
Атамақўмда қайд этилган: “Илмий асарларда, айниқса, битта фан соҳасида
муайян атамани бир неча тушунчани ифодалаш учун қўллаш ёки бир тушун-
чани бир неча сўз (атама) орқали ифодалаш атамашуносликда салбий ҳодиса
ҳисобланади”
4
. Ушбу қайдга қарамай, Атамақўм фаолиятининг дастлабки пайт-
ларида, яъни 1991-1994 йилларда янгидан пайдо бўлаётган атамалар
(терминларнинг) муқобилларини тизимга солишни уддалай олмади. Кўпгина
расмий терминларнинг, жумладан, маъмурий-ҳудудий атамаларнинг ҳам муқо-
билларини тизимлаштириш жараёни ўз натижасини бермаган. Атамақўм
1
O‘zbekiston
Respublikasi “Davlat tili haqida”gi Qonuni (1989). Aviable at:
http://www.lex.uz/acts
2
O‘zbekiston Respublikasining Davlat tili haqida»gi Qonuniga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar
kiritish to‘g‘risida. Aviable at: http://www.lex.uz/acts/121051
3
Terminology work — Principles and Methods // International Standard ISO 704. Second edition
2000-11-15. Reference number ISO 704:2000 (E). – 38 p.
4
O‘zbek tili atamashunosligi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi huzuridagi
Respublika atamashunoslik qo‘mitasi. –T., 1992. B. 4-6.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
86
кўпгина расмий атамаларнинг ҳам муқобилларини икки вариантли (‘ноҳия’-
‘район’, ‘вилоят’-‘область’, ‘жумҳурият’-‘республика’) қилиб белгилади. Бу
эса чалкашликларни янада кучайтирди.
Стандартнинг 7.3.8. бандида: “Миллий тилда термин ясаш мақсадга муво-
фиқ. Ўзлашаётган терминга миллий тилда эквивалент беришнинг имкони
бўлмаган тақдирда, ўша тилдаги сўз элементларидан фойдаланиб, ўзлаштираёт-
ган тилнинг ўз сўзи қилишга интилиш керак”
1
эканлиги қайд этилган. Бу қоида
билан агар маълум тилнинг ички имконияти янги тушунчани ифодаловчи
атама-термин тақдим қила олмаган тақдирда, ўзлашмага ўша тил имконияти
доирасида бирон-бир элемент (аффикс) қўшиш орқали уни ўз сўзига айлан-
тириш мумкинлиги белгилаб берилган. ISO 704 стандарти асосан, Европа
тиллари учун мўлжалланганлиги учун, ўзлашмалар борасида етарлича бандлар
келтирилмаган. Бу борада Халқаро стандарт ва Академия Йўриқномаси ўртаси-
да фарқли қирралар мавжуд.
Академия Йўриқномаси ўрганиб, таҳлил қилинганда бу борада қуйидаги
тартиб келтирилганини кузатдик: “Форс тилининг умумий лексикасида кенг
қўлланиладиган, форс тилига ўтганда туб сўзга айланадиган, форс тили сўз
ясаш усулларига хилоф бўлмайдиган ва форсий сўзлар ҳосил қилишда зарурият
юзасидан лозим бўлган
ўзлашма сўзлар
дан фойдаланиш мумкин. Мисол
сифатида,
نفلت
telefon
‘телефон’ ўзлашма сўз бўлиб, инглиз тилида структур
жиҳатдан қўшма сўз, аммо форс тилига ўтганда туб сўзга айланиб, ундан
ینفلت
telefoni
,
یچنفلت
telefonči
,
هناخ نفلت
telefonxāne
каби ясама сўзлар ясалиши мумкин”
2
.
Терминологияда минимум фарқланишлар принципи муҳим аҳамиятга эга
3
бўлганлиги учун ўзлаштирилувчи тил грамматикаси нуқтаи назаридан ўзлаш-
малар морфемаларга (маъноли қисмларга) ажратилмайди, фақатгина ўзлашаёт-
ган тил имконияти доирасида суффикс ёки префикслар билан бойитилади
ҳамда лексикадан ўрин олади.
Бу борада, Атамақўм Низомининг 2-бандида қуйидаги назарий фикрлар
мавжуд: “Ўзбек тилида атамалар яратиш ва уларни тартибга солишда она
тилининг ўз ички имкониятларидан, жумладан, бунда ўзбек тилининг сўз ясаш
имкониятлари ва шева бойликларидан фойдаланиш бош мезон ҳисобланиб,
имло қоидаларига тўлиқ амал қилиниши мақсадга мувофиқ бўлади”
4
.
Шу жиҳатдан, Атамақўм ўзбек тили сўз ясаш усулларидан фойдаланган
ҳолда, ўзлашмалардан ясалган қатор терминларни келтирди. Масалан, “га-
зет(а)”–“газетхон”–“газетачи”; “журнал”–“журналхон”–“журналист”–“журна-
листика” каби. Шу нуқтада ҳам ўзбек терминологиясида яна бошқа муаммо
1
Terminology work — Principles and Methods // International Standard ISO 704. Second edition
2000-11-15. Reference number ISO 704:2000 (E). – 38 p.
2
58.ص .1388 دادرﺧ ﯽﺳراﻓ بدا و نابز ناﺘﺴﮕنهرﻓ ،موﺳ ﺶياريو "تاﺤيﺿوﺗ و حرﺷ اب هارمه" ﯽنيﺰﮔهژاو ﻂباوﺿ و لوﺻا
3
Begmatov E. Hozirgi o‘zbek tilining leksik qatlamlari. –T.: Fan, 1985. –B.103.
4
O‘zbek tili atamashunosligi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi huzuridagi
Respublika atamashunoslik qo‘mitasi. –T., 1992. B. 4-6.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
87
кўрина бошлади: бундан олдин айни шу ўзлашмага тақдим қилинган “рўз-
нома”, “ҳафтанома”, “ойнома”, “жарида”, “мажалла” атамаси ўз-ўзидан сўз
ясаш жараёнида иштирок этолмай қолди. Демак, Атамақўм томонидан ўзбек
тили лексикаси учун тақдим қилинган асли форсий ва арабий бўлган айни
шундай атамалар ўз-ўзидан тилдан чиқиб кета бошлади.
Ҳар қандай тилнинг луғавий бойлиги кўп даврларнинг маҳсулидир. Тил-
нинг луғат таркибидаги кўп томонлама жараёнлар ва қонуниятларни англаш
учун луғат таркибининг сўз бойлиги маълум илмий методлар асосида тадқиқ
этилиши лозим. Ушбу илмий тадқиқотлар кейинчалик лексик қатламни тубдан
ўрганиб чиқишга асос бўла олади. Шу нуқтаи назардан олиб қараганда, тер-
минларни система сифатида ўрганишнинг кўринишларидан бири уларни
таркибий жиҳатдан гуруҳларга ажратиш ҳамда лексик-семантик доирасини
ўрганиш орқали таҳлил этишда кўзга кўринади.
Терминологиянинг халқаро стандарти ISO 704 га биноан: “Терминлар
структураси жиҳатидан содда, ясама, қўшма ва бирикмадан иборат бўлади.
Ҳосил қилинаётган ҳар бир термин қайси тилда ясалишидан қатъий назар, шу
тилнинг грамматик қоидаларига асосида ясалиб, морфологик, синтактик ва
фонетик жиҳатдан ишлаб чиқилади”
1
.
Ушбу масала Академия Йўриқномасининг 1-тамойилида: “Ҳар бир тақдим
этилаётган сўз бир ёки бир неча маънога эга бўлган қисмлардан иборат бўлиб, сўз
туркумларидан от, сифат, олмош, равиш, феъл, сон, шунингдек, предлог ёки
боғловчилардан таркиб топган бўлади. Структур тузилиши жиҳатидан туб, ясама,
қўшма ёки бирикма шаклида бўлади”
2
,-дея белгилаб қўйилган. Шунингдек, саноқ
сонлардан
ҳам терминлар ҳосил қилиниши мумкинлиги қайд этилади.
Таклиф қилинаётган терминларнинг структур жиҳатдан тузилиш борасида
Атамақўмнинг бирон-бир фикрини учратмаймиз.
Кузатувлардан шу нарса маълум бўлдики, Европа терминологиясида тер-
минлар бирон тушунча ва ҳодисанинг юзага келиши билан пайдо бўлганлиги
учун маълум тилнинг грамматикаси нуқтаи назаридан қоидаларга бўйсунади ва
уларнинг маълум тилга ўзлашуви ҳодисаси долзарблик касб этмайди. Шарқ
мамлакатларида эса, хусусан, форс ва ўзбек тилларида ўзлашаётган терминга
эквивалент тақдим қилиш лозимлиги боис, энг аввалги ўринда ўзлашмаларни
тил таркибига қандай ўзлаштириш масаласи туради
3
. Бу ўринда, биринчи
навбатда, деривация масаласига диққат қилиниши дастлабки вазифалардан
бирига айланади. Терминларни ўзлаштириш бўйича дериватив ёндашув ҳам
Халқаро Стандартда, ҳам Академия Низомида мукаммал ёритиб ўтилган бўлиб,
1
Terminology work — Principles and Methods // International Standard ISO 704. Second edition
2000-11-15. Reference number ISO 704:2000 (E). – 38 p.
2
Osul va zavabet-e vajegozini “hamrah ba sharh-u touzihat”. Farhangestan-e zaban va adabiyat-e
farsi. Xordad, 1388 (1991). S. 17.
3
Mirzaxmedova X. V. Terminology Academies in Oriental countries and their directions. //
International Journal of Research. Vol 6, No 6 (2019)// https://journals.eduindex.
org/index.php/ijr/article/view/18306
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
88
ҳар бир банд аниқ мисоллар асосида далилланган. Хусусан, Стандартда термин
ясашнинг қуйидаги усуллари келтирилади:
“I. Янги сўз ясаш қолипларини яратиш. Бу ҳолатда янги шакллантирилган
термин неологизм ҳисобланиб, аввал тилда мавжуд бўлмаган ёки тилга
нотаниш ҳисобланган сўз (термин) ёки сўз ясаш модели иштирок этади. Унинг
қуйидаги усуллари мавжуд:
1.
Деривация – ўзак ёки сўзга аффикс/аффиксларнинг қўшилиши натижа-
сида юзага келади.
2.
Қўшма термин ясаш – икки ёки ундан ортиқ мустақил сўзнинг
бирикувидан ҳосил қилинади.
II. Мавжуд сўз ясаш қолипларидан фойдаланиш. Унинг қуйидаги усуллари
қайд мавжуд:
1.
Транспозиция – маълум сўз ёки термин қўлланилиш жараёнида бир
туркумдан иккинчисига ўтиш-кўчиш ҳолати. Масалан, феъл сўз туркумидан от
сўз туркумига кўчиш ва ҳ.к.
2.
Терминологизация – ушбу ҳолатда умумадабий тилдаги мавжуд сўзнинг
маълум соҳа терминологиясида терминга айланиш жараёни рўй беради, яъни
бир сўз терминлашиш жараёнини босиб ўтади.
3.
Трансдисциплинар ўзлашув – бир терминнинг бошқа соҳа (соҳалар)
терминологиясида мазкур йўналишга мос равишда қўлланиши (кимё, физика,
математика).
4.
Стилистик ўзлашув.
III. Терминларни ўзлаштириш. Унинг қуйидаги икки усули мавжуд:
1.
Тўғридан тўғри ўзлаштириш. Яъни фонетик ўзлашув жараёнидир.
2.
Калькалаш. Бу ҳолатда морфологик ўзлашув жараёни содир бўлади.
Мазкур термин ясаш методлари барча тиллар учун умумийлик касб этади”
1
.
Кўриниб турибдики, халқаро Стандартда термин ясаш ва ўзлаштиришнинг
мукаммал низоми ишлаб чиқилган бўлиб
2
, барча тиллар учун универсал кучга
эга. Мазкур Стандарт асосида ҳар бир тил ўз Низомини ишлаб чиқиши
мумкинлиги ҳам ISO 704 стандартида белгилаб қўйилган.
Академия Йўриқномасининг 5-тамойили эса тўлиқлигича бевосита “Сўз
ясаш, сўз ўзлаштириш, ўзлашмага муодил (эквивалент) танлаш, калькалаш
йўллари” борасидаги назарий қоидаларга бағишланган. Қайд қилинишича:
“5-тамойил: Муодил (эквивалент) сўзлар ясаш икки усулда олиб борилади:
5.1. Биринчи усул орқали бегона термин ва сўзларнинг асосан, маъносига
диққат қилиниб, форс тили ички имконияти доирасида янги термин ёки сўз
ясалади. Масалан, ‘skyscraper’ ‘осмонўпар иморат’ сўзи учун маъносини
1
Terminology work — Principles and Methods // International Standard ISO 704. Second edition
2000-11-15. Reference number ISO 704:2000 (E). – 38 p.
2
Mirzaxmedova X. V. Penetration of new terms into the Persian language. // Paradigmata
poznani. №4. 2016. P. 110-113.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
89
инобатга олиб,
جرب
borj
сўзи эквивалент сифатида киритилди, натижада, худди
шу маънони берувчи форсий сўз, яъни ўзлашмага эквивалент сўз келтирилди.
5.2. Иккинчи усул, калькалашдир. Ҳам арабий, ҳам Европа сўзлари учун
ясалган эквивалентлар бўлиши мумкин: ...............................................................
ناسل
روثلا
lesān-ossour
‘воловик’ (ботаникада ўсимлик турига нисбатан қўлланилади)
арабий сўзига форсий
نابزواگ
gāvzabān
таклиф этилган (арабий
ناسل
lesān
‘тил’
ўрнига форсий
نابز
zabān
, арабий
روث sour
‘бузоқ’ ўрнига форсий
واگ
gāv
).
Инглизча ‘loudspeaker’ ‘микрофон’ ўрнига форсий
وگدنلب
balandgu
келтирилган (loud=
دنلب
baland
ва speaker=
وگ gu
نتفگ
goftan
‘гапирмоқ’, ‘айтмоқ’,
‘демоқ’ феълининг ҳозирги замон негизи {кейинчалик – ҲЗН}).
Калькалаш усули орқали сўз тақдим қилиш шунчалик қулайки, ўзлашмага
ушбу усул натижасида янги сўз-термин берилиши мумкин. Масалан:
‘skyscraper’ ‘осмонўпар иморат’ сўзи учун маъносини инобатга олиб,
نامسا
شارخ
āsmānxarāš
(sky=
نامسآ
āsmān
ва scraper=
شارخ xarāš
) келтириш мумкин”
1
.
Маълумки, дунё лексикология таснифида калькалашнинг уч (ясама (слово-
образовательная), фразеологик, семантик)
2
, баъзи адабиётларда эса икки
(таркибий, семантик)
3
турлари келтирилган бўлиб, Халқаро стандартда ҳам,
Академия Йўриқномасида ҳам калькалашнинг кейинги турлари (таркибий ва
семантик) бўйича қатъий йўриқ ва қоидалар ишлаб чиқилган. Аммо бу борада
ўзбек тили Атамақўми томонидан бирор-бир фикрга дуч келмаймиз. Унинг
ўрнига ўзлашмаларга термин тақдим қилиш, хусусан, калькалаш масаласида
Атамақўмнинг қуйидагича ҳаракатини кузатиш мумкин:
“а) ўзбек тилида аввалдан истеъмолда бўлиб, кейинчалик асоссиз равишда
русча ёки байналмилал муқобили билан алмаштирилган сўз ва атамаларнинг
қайта тикланиши маъқулланди. Масалан: ‘революция’ ўрнига ‘инқилоб’, ‘рес-
публика’ ўрнига ‘жумҳурият’, ‘область’ ўрнига ‘вилоят’, ‘совет’ ўрнига ‘кен-
гаш’, ‘союз’ ўрнига ‘бирлашма’, ‘фактор’ ўрнига ‘омил’ ва бошқалар;
б) ўзбек тилида муқобил бўлмаган ёки ўзбек тили имкониятлари асосида
янгидан ихчам ва тушунчани аниқ ифодалай оладиган муқобил яратиш мумкин
бўлмаган ҳолларда, ортиқча сунъийликка йўл қўймай, байналмилал ўзлашма-
нинг ўзини қўллаш мақсадга мувофиқдир (‘радио’ ўрнига ‘овознигор’, ‘инсти-
тут’ ўрнига ‘олийгоҳ’ ва бошқалар)”
4
.
Бу ўринда, ўзбек тилининг сўз ясаш имкониятларидан фойдаланиш ҳолати
юзага чиқади. Яъни, 1990-1991 йилларда ‘радио’ ўрнига ‘овознигор’ ёки
‘институт’ ўрнига ‘олийгоҳ’ терминларининг таклиф қилиниши, аслида, сўз
1
Osul va zavabet-e vajegozini “hamrah ba sharh-u touzihat”. Farhangestan-e zaban va adabiyat-e
farsi. Xordad, 1388 (1991). S. 58
2
Peysikov L.S. Leksikologiya sovremennogo persidskogo yazika. –M., 1975. -S. 57.
3
Mirzaxmedova H. Fors tilida kalkalash usuli bilan hosil qilingan terminlar // “Ilm
sarchashmalari”. 10/2016. – B. 75-78.
4
O‘zbek tili atamashunosligi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi huzuridagi
Respublika atamashunoslik qo‘mitasi. –T., 1992. B. 4-6.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
90
ясаш усул ва моделларининг нотўғри танланганидан далолат беради. Сўз ясаш
усулларидан фойдаланган ҳолда ясалган атама-терминларнинг дериватив таҳ-
лили яна бир тадқиқот мавзусидир.
Дарҳақиқат, ўзбек тилида ўз маъносига эга ҳамда тилда аввалдан қўлланиб
келинган сўз-атамаларнинг байналмилал муқобили билан алмаштириш – тилда
синонимия ҳодисасининг ривожланишига сабаб бўларди. Шу масалани англа-
ган Атамақўм мутахассислари бу ўринда тўғри қарорни эълон қилишган.
Қолаверса, ушбу таклиф, орадан 29 йил ўтган бўлса-да, ўз кучини сақлаб қол-
ган. Демак, атамақўмнинг бу борадаги таклифи ўринли бўлган.
Атамақўмнинг семантик калькалар борасидаги фикрлари давомида қуйи-
даги қайдларни учратиш мумкин:
“в) айрим русча-байналмилал сўз ва атамалар ҳақиқатан ҳам, ҳозиргача ўз
моҳияти ва шакли билан ўзбек тили учун ётдир. Вақт ўтиши билан уларнинг
ўзбекча муқобилини топиш мумкин бўлар, шунинг учун бунда шошма-
шошарлик билан сохта ва мантиқсиз атамалар яратишга уринмаслик керак
(масалан, ‘рубрика’ ўрнига ‘ойнасўз’, ‘открытка’ ўрнига ‘ойнахат’).
Бироқ байналмилал атамаларни ўзбекча муқобили билан алмаштириш
баҳонаси билан ҳар қандай байналмилал ўзлашмаларни ҳам кенг омма ва
мутахассислар учун тушунарсиз арабча ва форсча сўзлар билан алмаштиришни
маъқуллаб бўлмайди (‘академия’ ўрнига ‘байтул ҳикма’, ‘факультет’ ўрнига
‘куллиёт’, ‘транспорт’ ўрнига ‘нақлиёт’, ‘диагноз’ ўрнига ‘ташҳис’)”
1
.
Атамақўм ташаббуси билан, матбуотда қўлланган, бироқ ҳали илмий
асосланмаган сўзлар
атама
сифатида қабул қилинди. Байналмилал ўзлашма-
ларнинг ўзбекча муқобили сифатида матбуотда эълон қилинган, лекин ўзбек
тили луғат бойлигида илгари ишлатилмаган ва учрамаган арабча-форсча
терминларнинг кириб келиш жараёнига ўзининг акс муносабатини билдира
олмади. Натижада, ана шундай атамалар матбуотда ишлатила бошлади. Бу эса
ўзбек тили лексикасида қатор тушунмовчиликларни келтириб чиқарди:
1) ўзбек тилида ҳам ўзлашма, ҳам унинг муодилини ишлатиш таклиф
қилинди;
2) терминологиянинг асосий принципи – синонимия ҳодисасининг
ривожланишига туртки бўлди;
3) матбуотда “иккиланиш” (яъни, синонимлардан қай бирини тилда қўллаш)
масаласи юзага келди;
4) охир-оқибат, лексикада таклиф қилинган термин истеъмолдан чиқиб кета
бошлади.
Бу ҳолат ўзбек тилида Атамақўмнинг фаолияти нотўғри ташкил қилин-
ганидан далолат беради.
1
O‘zbek tili atamashunosligi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi huzuridagi
Respublika atamashunoslik qo‘mitasi. –T., 1992. B. 4-6.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
91
Халқаро Стандарт, Академия Йўриқномаси ҳамда Атамақўм низоми таҳлил
қилиб чиқилганда, халқаро Стандарт барча тиллар учун дастурул амал бўла-
диган “қоидалар мажмуи” эканлиги кузатилди. Сабаби,у қатъий, тизимли маз-
мунга эга бўлиб, ҳатто унда символлар ва улардан фойданиш бўйича йўриқлар
аниқ қилиб белгилаб қўйилган.
Стандартда қайд қилинишича, “Аббревиатура – мураккаб бирикма
терминлардан қисқартмалар қуйидаги усуллар орқали ясалади:
1)
қисқа шакллари: мураккаб бирикма терминлардаги асосий мазмунни
ифодаловчи бирикманинг ўзини қолдириш, бирикманинг қолган қисмидан воз
кечиш. Бу ҳолатда ифодаланаётган бўлак назарда тутилаётган терминнинг
маъносини ўз зиммасига олади. Масалан: ‘Intergovernmental Group of Twenty-
four
on International Monetary Affairs’ “Халқаро валюта ташкилотининг хуку-
матлараро 24-гуруҳи” → ‘Group of Twenty-four’ “24-гуруҳ”.
2)
қисқартирилган терминлар. Бу усул орқали маълум термин таркибидаги
икки, уч ёки тўрттагача бирикма ҳарфларининг ўзини қолдирган ҳолда
“қисқартирилган термин” ҳосил қилинади. Масалан, ‘taxonomy’ ‘таксономия’
термини → ‘taxon’, ‘influenza’ ‘грипп’ термини → ‘flu’ тарзида қисқартирилган.
3)
ҳарфий қисқартмалар. Бу ҳолатда бирикма термин биринчи ҳарфлари
бош ҳарфлар билан нуқталар қўйиб ажратилади ёки нуқтасиз қўшиб ёзилади:
‘personal computer’ ‘шахсий компьютер’ → ‘PC’, ‘et cetera’ ‘ва ҳоказо’ → ‘etc.’
‘ва ҳ.к.’ каби;
4)
Акронимлар. Бу сингари аббревиатуралар, асосан, ташкилотлар, бир-
лашмалар ва техник системалар номланишинининг бош ҳарфларини қисқар-
тириш орқали ҳосил қилинади. Масалан, ‘United Nations Educational, Scientific
and Cultural Organization’ → ‘UNESCO’, ‘light amplification by stimulated
emission of radiation’ → ‘laser’ ва ҳ.к.”
1
.
Стандартда белгилаб берилишича, символларнинг визуал ҳолати ҳар қандай
тушунча вазифасининг қисқа ифодаси саналганлиги сабабли қийин вазият ва
ҳолатлар билан боғлиқ энг ишончли ва аниқ маълумотни бера олади (масалан,
йўл ҳаракати белгилари). Шунингдек, маълум термин ифодалаётган тушунча
алифбо ҳарфларидан бирига ўхшаган тасаввур ҳосил қилса ва онгда айни ҳолат
акс этса, унда алифбо ҳарфларидан символ сифатида фойдаланиб терминлар
ясаш мумкинлиги қайд этилган. Масалан, U-turn – a turn in the shape of a U
(яъни, U-turn – U шаклли қайрилиш).
Ушбу стандартга мувофиқ сўз ёки сўзнинг бир қисмини ифодаловчи сим-
воллар, масалан, математик ёки валюта белгилари ҳам (§, $, £, &,@,%, #, =, <)
термин ҳисобланади. Шунингдек, “Халқаро бирликлар тизими”да (International
System of Units) белгиланган ҳар бир символ термин ҳисобланади ва уларни ҳеч
қачон қисқартириш, кўплик қўшимчасини қўшиш, улардан сўнг нуқта ёки
1
Terminology work — Principles and Methods // International Standard ISO 704. Second edition
2000-11-15. Reference number ISO 704:2000 (E). – 40 p.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
92
уларни чизиқча билан ёзиш, қўштирноқ ичига олишга йўл қўйилмайди (m =
metre, l = litre)
.
Ҳарфлар ёки уларнинг сонлар билан бирикуви каби матн
кодлари ҳам символлар ҳисобланади
1
.
Эрон академиясининг
Йўриқномасида “Аббревиатура” атамаси
يزاسراصتخا
extеsārsāzi
, яъни “қисқартмалар ясаш”,- ясама сўзи билан берилган ва унинг бир
неча усуллари келтирилади. Масалан, Йўриқноманинг 4.3.3.2. банди “бир неча
ҳарфлар йиғиндисидан иборат қисқартмалар”,-деб номланиб, бирикма шакли-
даги терминлардан қисқартма сўзлар ясалиши назарда тутилади. Бу каби
аббревиатуралар ясалганда ҳар бир сўз аввалги ҳарфларининг ўзи ёзилиши ва
ҳар биридан сўнг нуқта қўйилиши белгиланган. Масалан, оммавий қирғин
қуроллари ҳисобланган “Кимёвий, биологик ва радиактив қирғин қуроли”
номланишини
.ر.م.ش
š.m.r.
–
ويتکاويدار ،یبورکيم ،یيايميش
šimyāyi, mikrobi, radiaktiv
шаклида қисқартирилган
2
. Масалан, ҳозирги кунда
.ا.ا.ج
j.e.i.
аббревиатураси
یروهمج
ناريا یملاسا
jomhuri-ye eslāmi-ye irān
‘Эрон Ислом Республикаси’
бирикмаси учун қисқартма шаклда ишлатилади.
Йўриқноманинг 4.3.3.6. бандида бирикма терминлар аввалги ҳарфларининг
ўзини қўшиб ёзиш натижасида аббревиатура ҳосил қилиниши мумкинлиги ҳам
қайд қилинган. Масалан,
ابيس
sibā
–
هناماس
هچراپکي
یکناب
sāmāne-ye ek pārče-ye bānki
‘Банклар уюшмаси’ каби банд келтирилган бўлиб, бу ҳам қисқартма сўз ясаш
усули ҳисобланади. Шунингдек, ҳарбий авиациянинг номи
زوريناوه
havāniruz
یياميپاوه
یورين
ینيمز
havāpeymā-ye niru-ye zamini
‘Қуруқлик кучлари авиацияси’
бирикмаларининг қисқартмаси (
ز+ورين+اوه
havā+niru+z
)дан ясалган. 2-туркумга
оид қисқартмаларда бирикмаларнинг фақат бош ҳарфлари қўшилиб, бир бутун
терминга айлантирилиши кузатилади. Масалан,
اجا
аjā –
شترا
یروهمج
یملاسا
arteš-e jomhuri-ye eslāmi
‘Ислом Республикаси армияси’ ва бошқалар”
3
.
Терминларни бундай қўллаш ҳолатлари, асосан, давлат тасарруфидаги
йирик ташкилотлар, байналминал номланишга эга бўлган мамлакат органлари,
ҳарбий соҳада кенг амалга оширилади. Форс тилидаги бу каби қисқартмалар
ясалиши ISO 704 стандарти талабларида белгиланган қоидаларга мос келади,
аммо унда қисқартмалар борасида кўрсатилган қоидаларни тўлиқлигича акс
эттирмайди.
Атамақўм низомида Қисқартмаларни яратиш ва улардан фойдаланиш
бўйича тавсия характерида бўлса-да, бирон-бир фикр кузатилмайди. Низомда
фақатгина қуйидаги жумлани учратиш мумкин: “Ўзбек тилидаги қисқартма-
ларга ҳам эътибор бериш лозим. Ҳозиргача турли ташкилот ва муассасалар
номларининг қисқартмаси ўзбекча матнларда, ўзбек тилида ёзилган пешлавҳа-
1
Masalan, etil alkogol birikmasi uchun fanda – C2H5OH birikmasidan, 210 mm - 297 mm
formatdagi qog‘oz – A4 birikmalari ishlatiladi.
2
Osul va zavabet-e vajegozini “hamrah ba sharh-u touzihat”. Farhangestan-e zaban va adabiyat-e
farsi. Xordad, 1388 (1991). S. 28
3
Osul va zavabet-e vajegozini “hamrah ba sharh-u touzihat”. Farhangestan-e zaban va adabiyat-e
farsi. Xordad, 1388 (1991). S. 33.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
93
ларда ҳам фақат русча шаклда (“Уздревпром”, “Узбеклес”, “Узхлопкопром”,
“Узсортсемовош” каби) ёзилиб келмоқдаки, бу ҳолга чек қўйиш керак.
Уларнинг ўзбекча қисқартмаси ўзбекча бирикмалар асосида яратилиши,
ўзбекча ном билан аталиши мақсадга мувофиқ бўлади”
1
.
Европа ва Шарқ мамлакатларида термин ясаш анъаналари қиёсланиб
таҳлил қилинганда шу нарса маълум бўлдики
2
, тил учун термин ясаш
моделлари ва усуллари қатъий белгиланмоғи, йўриқлар ишлаб чиқилмоғи, янги
таклиф қилинган атама ва терминлар омма муҳокамасига қўйилмоғи, юқори
давлат ташкилоти томонидан тасдиқланмоғи, шундан кейингина, уларнинг
тилда қўлланилиши қатъий назоратга олинмоғи лозим.
Ўзбек тилининг 1995 йилда
“Давлат тили тўғрисида”ги Қонунига ўзгартиш-
лар ва қўшимчалар киритилганда, 7-моддасида шундай қайдлар келтирилган:
“Давлат тили расмий амал қиладиган доираларда ўзбек адабий тилининг амал-
даги илмий қоидалари ва нормаларига риоя этилади. Янги илмий асосланган
атамалар
жамоатчилик муҳокамасидан кейин
ва
Олий Мажлис палаталари
тегишли қўмиталарининг
розилиги билан
ўзбек тилига жорий этилади”
3
.
Ўзбек терминологияси фаолияти таҳлили шуни кўрсатдики, атамалар ил-
мий жамоатчилик муҳокамасига тақдим қилинмаган, Олий Мажлис палаталари
улар билан ишламаган. Умумий олганда, Қонун қабул қилинган, моддаларда
бажарилиши зарур бўлган ишлар белгиланган, аммо ушбу қонуннинг тегишли
моддаси ҳамон бажарилмай қоляпти. Бу эса ўзбек тилининг мавқеини кўтариш
борасидаги ҳаракатларга ўзининг салбий таъсирини ўтказади.
Хулоса
. “Тил – ривожланиб турувчи категориядир”. Айниқса, бунда бошқа
тиллардан сўз қабул қилишда фильтрация масаласи ўз самарасини бермайдиган
жараёндир.
Терминларни яратиш масаласи бўйича жаҳонда икки оқим кузатилади:
Европа термин ясаш мактаблари таклифлари асосида юзага келган Халқаро
терминология ташкилоти Низоми – ISO 704 Стандарти, Шарқ мамлакатларида
термин ясаш Академияларининг Низомлари. Ўзбек терминологияси учун таш-
кил этилган “Атамақўм”нинг термин ясаш қоидалари юқоридаги ташкилотлар
Стандарт ва Низомлари билан қиёсланди.
Эронда учинчи Академия фаолияти 1991 йилда бошланган бўлиб, ҳозирги
кунда ҳам ўз ишини давом эттирмоқда. Бу ташкилот Йўриқномасининг ҳар бир
банди халқаро Стандарт талабларига тўлиқ мос келади.
1
O‘zbek tili atamashunosligi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi huzuridagi
Respublika atamashunoslik qo‘mitasi. –T., 1992. B. 4-6.
2
Mirzaxmedova X. V. Terminology Academies in Oriental countries and their
directions//International
Journal
of
Research.
Р.
434-440.
Available
at:
https://journals.pen2print.org/index.php/ijr/
3
O‘zbekiston Respublikasining Davlat tili haqida»gi Qonuniga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar
kiritish to‘g‘risida. Aviable at: http://www.lex.uz/acts/121051
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
94
Худди шу вақтда ўзбек тили учун ўз ишини бошлаган Атамақўм Низоми
ҳам ўрганиб чиқилди. Унда, асосан, русча ўзлашмалар ва байналмилал сўзларга
вариант беришнинг ютуқ ва камчиликлари ёритилган.
Ўзбекистон Республикасининг “Давлат тили тўғрисида”ги Қонуни (1989
йилда) қабул қилинганидан кейин (1995 йилда ўзгартириш ва қўшимчалар
киритилди) атамашунослик соҳасида қатор ишлар амалга оширилган бўлса-да,
булар ҳануз кўзланган натижани берганича йўқ. Атамаларни тартибга солиниши,
бир томондан, умумадабий тил меъёрларига боғлиқ бўлса, иккинчи томондан,
муайян фан соҳаси тушунчалари ва улар тараққиётидаги хусусий эҳтиёжларга
боғлиқ бўлади. Шу жиҳатдан қараганда, тилшунослик билан турли соҳа мутаха-
ссислари ҳамда таржимонлар ўртасидаги илмий-амалий ҳамкорлик атамаларни
тартибга солишнинг асосий ва муҳим шарти ҳисобланади. Эътиборли жиҳати
шуки, Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси “Ўзбек тили, адабиёти ва
фольклори” институтида “Терминология” бўлими фаолият олиб боради. Аммо
уларнинг фаолиятлари натижаси жамият ҳаётида сезилганича йўқ.
Ўзбек тили келажагини тасаввур қилган ҳолда шуни қайд этиш керакки,
бугунги кунда айни ўзбек тилида ўзбекча муодили мавжуд сўзларнинг ўзлашма
вариантлари (асосан, инглиз тилидан ўзлашган сўзлар)ни қўллаш юқори бос-
қичга чиқмоқда. Бу ҳолат кейинчалик, ўзбек тилининг сунъий ёки қоришиқ
тилга айланиб кетишига замин яратади. Бунинг олдини олиш учун қуйидаги
вазифаларни амалга ошириш мақсадга мувофиқ:
1)
1990-1991 йилда шакллантирилган “Ўзбек тили Атамақўми”ни қайта
тиклаш;
2)
“Атамақўм” сўзини “Терминқўмита” қўшма сўзига ўзгартириш;
3)
“Терминқўмита” таркибига ўзбек, турк, форс, араб ва инглиз тилини, бу
тилларнинг этимологиясини яхши биладиган, малакали ҳамда илмли
мутахассис-тилшуносларни жалб қилиш;
4)
“Терминқўмита”нинг “Низом”ини халқаро термин ясаш стандарти – ISO 704,
ўзбек тилининг
ички сўз ясаш имкониятлари асосида
қатъий ишлаб чиқиш;
5)
“Терминқўмита” томонидан аввалига, ижтимоий-сиёсий ҳамда маданий
ҳаётга оид
атама-терминларнинг ўзбекча муқобилини
ишлаб чиқиш;
6)
“Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳалари муҳокамаси давлат портали”
(https://regulation.gov.uz)да бир бўлим ташкил қилиниб, “Терминқўмита”
томонидан тақдим қилинган терминларнинг муҳокамасини уюштириш;
7)
ОАВ, интернет сайтлари, таълим муассаларида сўровнома ўтказиб, таклиф
қилинган терминларнинг тилга ўзлашиш жараёнларини кузатиб бориш.
Юқорида назарда тутилган фикрларнинг амалга оширилиши ўзбек терми-
нологиясини тартибга солишдаги илк қадамга айланиши мумкин. Бу эса ўзбек
тилининг мавқеи ва ривожи билан боғлиқ.
